सध्याच्या वेगवान जगात ‘ई-मेल्स’, ‘सेलफोन्स’ अशांसारख्या तत्पर संपर्कमाध्यमामुळे जग जवळ आणले आहे; पण एकेकाळी मुख्यत्वे ‘पत्रं’ या माध्यमातून संपर्क साधला जात असे. पत्रांतून कामांच्या तपशिलांखेरीज आपुलकी व जवळीकही साधली जात असे. शिवाय ही ‘पत्रं’ त्या एा विशिष्ट कालखंडाचा दस्तऐवज बनून इतिहास अभ्यासकांना व भावी पिढ्यांना मार्गदर्शक ठरत असत. ‘पत्रं’ हा कायमस्वरूपी माहितीस्रोत असतो. या पुस्तकातली सुमारे ३०० पत्रं इतिहासाचा अनमोल ठेवा आहेत. ‘जे.आर.डी. टाटा’ या विलक्षण व्यक्तिमत्त्वाच्या चिकित्सक लेखणीतून उतरलेली ही विविध विषयांना स्पर्श करणारी ‘पत्रं’ तत्कालीन सामाजिक, राजकीय, आर्थिक, औद्योगिक अशा अनेक क्षेत्रांचं दर्शन घडवतात आणि विसाव्या शतकातील एका महान, बहुआयामी व्यक्तित्वाचं अनेकपदरी अंतरंग उलगडून दाखवतात. भारताच्या घडणीत स्वातंत्र्यपूर्ण आणि स्वातंत्र्योत्तर काळात टाटा उद्योग समूहाचे स्थान कोणालाही नाकारता येणार नाही. जमशेटजी टाटांपासून रतन टाटांपर्यंत प्रत्येकाने आपल्या औद्योगिक साम्राज्य वाढीबरोबर भारताच्या नवनिर्माणाचा विचार केला होता. भारतरत्न जे आर. डी. टाटा हे पहिलेच उद्योगपती आहेत, की ज्यांना भारत सरकारने भारताच्या औद्योगिक प्रगती व हवाई सेवेबद्दल भारतरत्न ही उपाधी देऊन त्यांच्या कर्तृत्वाचा सन्मान केला. जे. आर. डी. टाटा यांची ही पत्रे पाच भागात विभागली आहेत. व्यक्तिगत, स्वातंत्र्याच्या दिशेने आणि नंतर विमानसेवा. लोकांना सांभाळताना शहर देश त्यापलीकडे सुप्रसिद्ध व्यक्ती आणि मित्र. ही पत्रे जे. आर. डी. टाटांनी आपल्या आयुष्यात लिहिलेल्या चाळीस हजार पत्रांतून रुसी लाला या त्यांच्या सहकाऱ्याने निवडली. यातील ३०० पत्रे या पुस्तकात आहेत. दोराबजी टाटा यांनी विद्यार्थीदशेत आपल्या मुलावर पत्रातून जो संस्कार केला. त्यामुळेच हा उद्योगपती भारतरत्न झाला. जे. आर. डी. टाटांनी आपल्या वडिलांनी उत्तर दिले आहे. मी व्यवसायात प्रवेश केल्यानंतर तुम्ही माझ्याविषयी असमाधानी असणार नाही, कारण मी उद्योगपतीचे गुण दाखवून देईन. पुढे आणि पुढे तुम्हाला माझा अतिशय अभिमान वाटेल. जे. आर. डी. टाटांनी आत्मविश्वासानी दिलेल्या उत्तरातच त्यांच्या व्यावसायिक यशस्वितेचे रहस्य अहो. जे. आर. डी. टाटा यांना जमशेदपूरच्या कारखान्यात साधा मेकॅनिक म्हणून वडिलांनी लावले. ब्रिटिश ऑफिसर त्याचे मार्गदर्शक होते. जे. आर. डी. टाटांनी फ्रेंच सैन्यात काम करून सैनिकी शिस्तही लावून घेतली होती. जे. आर. डी. टाटा झोरास्ट्रीयन असूनही अंधविश्वासी नव्हते, ते म्हणतात, माझी परमेश्वरावर श्रद्धा आहे पण मानवनिर्मित बाबींवर अथवा सगळ्या अवडंबरांवर आणि धर्मगुरूंनी शोधून काढलेल्या विधी संस्कारावर नाही. जे. आर. डी. टाटांनी असंख्य मित्रांना पत्रे लिहिली. या मित्रांमध्ये पारशी, इंग्रज आणि पत्रकार अधिक आहेत. छोट्या छोट्या गोष्टीतही त्यांना रस होता. डॉ. गज्जर यांना कुत्र्यांच्या त्रासापायी त्यांना पत्र लिहावे लागले. तुमच्या कुत्र्यांनी उच्छाद मांडला आहे. मला शांततेची गरज आहे. मी स्वत: श्वानप्रेमी आहे. हे पत्र अत्यंत मिश्किल भाषेत लिहिले आहे. जे. आर. डी. टाटा अनेक हॉटेलमध्ये राहत. हॉटेल मालकांनाही सूचना लिखित स्वरूपात पाठवत. दूरध्वनी सेवा याबद्दल त्यांची तक्रार असायची. ते सुमंत मूळगावकर यांना लिहितात, की आपल्या कारखान्यातील स्वच्छतागृह किमान दर्जाच्या खूप खालच्या स्तरावर आहे. गाड्या खरेदी करतानाही जेथे गाडी खरेदी केली त्यांनाही ते सल्ला देत. पडदे कसे लावावेत. लॅक्मेचे क्रीम कसे असावे या संबंधात ते सूचना करीत होते. जे. आर. डी. टाटांना चित्रकलेची अत्यंत आवड होती. ते त्याचे उत्कृष्ट रसग्रहण पिलू पोचखानवाला यांना लिहिलेल्या पत्रात करतात. पाँडेचरीच्या ऑरोविलमध्ये राहताना डॉ. करणसिंगांना ते सूचना करतात. सर अरविंदो आणि माताजी यांचे विश्वस्त परदेशी अगर कायदाविषयक शिक्षण नसणारे असू नयेत. जे. आर. डी. टाटा आपल्या बंगल्यात होम वर्कशॉप चालवून स्वत:चा उदरनिर्वाह करत. टाटा कंपनीतून फार कमी पगार घेत. त्यांनी आपल्या होमवर्कशॉपमधून विक्री केलेली आहे. ज्यांना व्यायामाची आवड होती, पी. सी. सेन यांना वेटलिफ्टिंगबाबत काही मंत्र देतात. हा व्यायाम प्रकार पाठदुखीचा होऊ नये अशाच पद्धतीने करावा. पंडित जवाहरलाल नेहरूंना १९४७ मध्ये पत्र लिहिताना त्यांनी पंडितजींच्या नेतृत्वाची प्रशंसा करताना लिहिले, ‘‘स्वातंत्र्याची धगधगती मशाल सदैव उत्तुंग धरणारी व्यक्ती भारताच्या प्रथम पंतप्रधानपदी विराजमान होत आहे, याचा मला आनंद आहे.’’ महात्मा गांधींच्या मृत्यूनंतर त्यांनी ही जागतिक शोकांतिका मानली. गांधीजींचे जीवन शांतता, सहिष्णुता व सलोख्यासाठी होते हे नमूद केले. जे. आर. डी. टाटा आपल्या उद्योग समूहात कामगार मालक संबंधाबाबत अधिक माणुसकी दाखवत. त्यांनी आपल्या युनियन विषयक पत्रात लिहिले आहे. प्रत्येक कर्मचारी सदस्याने माणुसकीच्या नात्यानं वागायला शिकल्याखेरीज आपण कधीही सुयोग्य वातावरण निर्मिती घडवू शकणार नाही. व्यवस्थापन, कर्मचाऱ्यांना काय वाटतं हे जाणून घेण्याची तसदी घेतली पाहिजे. ‘आपण जर बहुसंख्य कर्मचारी आणि कामगारांमध्ये विश्वास निर्माण केला असता, की व्यवस्थापन पगाराशी संबंधित वाटाघाटीऐवजी, त्यांच्या व्यक्तिगत बाबी सहानुभूतीपूर्वक आणि समजुतीने हाताळणे व त्यांच्या प्रश्नाबाबत मनापासून रस दाखविला तर व्यवस्थापन विरोधी भावना त्यांच्यात निर्माण होणार नाही. टाटा उद्योग समूह विकसित होण्यास कर्मचाऱ्यांचा वाटा ते नाकारत नसत. सेवानिवृत्त होणाऱ्या प्रत्येक कर्मचाऱ्याला स्वहस्ताक्षरात जे. आर. डी. टाटा पत्र लिहून त्यांनी टाटा समूहाच्या केलेल्या सेवेबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करत. या पुस्तकात अशी बरीच पत्रे आहेत, की ज्यात त्यांनी अधिकाऱ्यापासून चतुर्थ श्रेणीच्या कर्मचाऱ्यांपर्यंत त्यांच्या निरोपांना शुभेच्छा दिल्या आहेत. जे. आर. डी. टाटा यांचे सर्वात मोठे दु:ख त्यांना मुरारजीभाई देसाई यांनी दिलेली वागणूक खूप दुखवून गेली. मुरारजीभाई देसाई यांनी त्यांच्या हवाईसेवेची कदर केली आणि हेही कबूल केलं, की तुम्ही कॉर्पोरेशनची जबाबदारी केल्यानंतर तरुण खांद्यावर सोपवाल असं मला वाटलं होतं. माजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी त्यांच्या हवाई सेवेबद्दल त्यांना लिहिलेल्या पत्रात सांगितले आहे, तुम्ही एअर इंडियाचे केवळ अध्यक्षच नव्हता तर त्यांचे संस्थापक व संगोपनकर्ताही होता. आम्हाला तुमच्या हवाईसेवेचा अभिमान आहे. तुमच्यामुळेच एअर इंडियाने आंतरराष्ट्रीय स्तरापर्यंत झेप घेऊन सर्वोच्च स्थान पटकावलं. ही पत्रं दाखवतात की भारतीय विमान वाहतुकीचे जनक जे. आर. डी. टाटा हे होते. जे. आर. डी. टाटांनी कृष्णमाचारी, जयप्रकाश नारायण, बीजू पटनाईक, राजगोपालचारी यांना लिहिलेल्या पत्रात त्यांच्या जीवनमूल्यांचा परिचय होतो. त्यांनी महात्मा गांधींच्या विश्वस्त कल्पनेप्रमाणे जगणे पसंत केले. जे. आर. डी. टाटांनी या देशाच्या वाढत्या लोकसंख्येवर खूप विचार केला होता. त्यांनी मुंबई महानगरपालिकेच्या आयुक्तांना, पोलीस आयुक्तांना, टेलिफोन डायरेक्टरना लिहिलेल्या पत्रात आपली मुंबईबद्दलची आस्था व्यक्त केली आहे. जे. आर. डी. टाटा यांनी लिहिलेल्या पत्रातून एका उद्योगपतीचा आब, मोहकता, सखोलता व आपुलकी व्यक्त होते. आपले हृदय, आपली विचारधारा, औद्योगिक दृष्टी त्यांनी व्यक्त केली आहे. आपण असं म्हणू भारताच्या अर्थकारणात जे घडलं - त्यांनी आभाळाला स्पर्श केला आणि त्याच्या गालावर स्मित फुलले त्यांनी दोन्ही बाहू पसरले आणि त्यात अवघे विश्व सामावले माणूस आणि संस्था यातून जे भव्य दिव्य घडलं, ते त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे.... प्रत्येक छोट्या मोठ्या उद्योगपतींनी जे. आर. डी. टाटा आणि भारतातल्या असंख्य उद्योगपतींची चरित्रे व पत्रव्यवहार आपल्या ग्रंथालयात ठेवलाच पाहिजे. नकळत मागचा वारसा आपल्याला समजत जातो. वयाच्या ३४ व्या वर्षी टाटा समूहाचा हा नेता ५२ वर्षे काम करीत होता. वयाच्या ८९ व्या वर्षी टाटांनी जगाचा निरोप घेतला. जगाचा निरोप घेतानाही त्यांच्या डोळ्यात चमक होती. हा माणूस शेवटचा श्वास घेताना म्हणाला, परमेश्वराला या देशातील ८० कोटी जनतेची काळजी व्हायची आहे. ...Read more

भारताच्या घडणीत स्वातंत्र्यपूर्ण आणि स्वातंत्र्योत्तर काळात टाटा उद्योग समूहाचे स्थान कोणालाही नाकारता येणार नाही. जमशेटजी टाटांपासून रतन टाटांपर्यंत प्रत्येकाने आपल्या औद्योगिक साम्राज्य वाढीबरोबर भारताच्या नवनिर्माणाचा विचार केला होता. भारतरत्न जे आर. डी. टाटा हे पहिलेच उद्योगपती आहेत, की ज्यांना भारत सरकारने भारताच्या औद्योगिक प्रगती व हवाई सेवेबद्दल भारतरत्न ही उपाधी देऊन त्यांच्या कर्तृत्वाचा सन्मान केला. जे. आर. डी. टाटा यांची ही पत्रे पाच भागात विभागली आहेत. व्यक्तिगत, स्वातंत्र्याच्या दिशेने आणि नंतर विमानसेवा. लोकांना सांभाळताना शहर देश त्यापलीकडे सुप्रसिद्ध व्यक्ती आणि मित्र. ही पत्रे जे. आर. डी. टाटांनी आपल्या आयुष्यात लिहिलेल्या चाळीस हजार पत्रांतून रुसी लाला या त्यांच्या सहकाऱ्याने निवडली. यातील ३०० पत्रे या पुस्तकात आहेत. दोराबजी टाटा यांनी विद्यार्थीदशेत आपल्या मुलावर पत्रातून जो संस्कार केला. त्यामुळेच हा उद्योगपती भारतरत्न झाला. जे. आर. डी. टाटांनी आपल्या वडिलांनी उत्तर दिले आहे. मी व्यवसायात प्रवेश केल्यानंतर तुम्ही माझ्याविषयी असमाधानी असणार नाही, कारण मी उद्योगपतीचे गुण दाखवून देईन. पुढे आणि पुढे तुम्हाला माझा अतिशय अभिमान वाटेल. जे. आर. डी. टाटांनी आत्मविश्वासानी दिलेल्या उत्तरातच त्यांच्या व्यावसायिक यशस्वितेचे रहस्य अहो. जे. आर. डी. टाटा यांना जमशेदपूरच्या कारखान्यात साधा मेकॅनिक म्हणून वडिलांनी लावले. ब्रिटिश ऑफिसर त्याचे मार्गदर्शक होते. जे. आर. डी. टाटांनी फ्रेंच सैन्यात काम करून सैनिकी शिस्तही लावून घेतली होती. जे. आर. डी. टाटा झोरास्ट्रीयन असूनही अंधविश्वासी नव्हते, ते म्हणतात, माझी परमेश्वरावर श्रद्धा आहे पण मानवनिर्मित बाबींवर अथवा सगळ्या अवडंबरांवर आणि धर्मगुरूंनी शोधून काढलेल्या विधी संस्कारावर नाही. जे. आर. डी. टाटांनी असंख्य मित्रांना पत्रे लिहिली. या मित्रांमध्ये पारशी, इंग्रज आणि पत्रकार अधिक आहेत. छोट्या छोट्या गोष्टीतही त्यांना रस होता. डॉ. गज्जर यांना कुत्र्यांच्या त्रासापायी त्यांना पत्र लिहावे लागले. तुमच्या कुत्र्यांनी उच्छाद मांडला आहे. मला शांततेची गरज आहे. मी स्वत: श्वानप्रेमी आहे. हे पत्र अत्यंत मिश्किल भाषेत लिहिले आहे. जे. आर. डी. टाटा अनेक हॉटेलमध्ये राहत. हॉटेल मालकांनाही सूचना लिखित स्वरूपात पाठवत. दूरध्वनी सेवा याबद्दल त्यांची तक्रार असायची. ते सुमंत मूळगावकर यांना लिहितात, की आपल्या कारखान्यातील स्वच्छतागृह किमान दर्जाच्या खूप खालच्या स्तरावर आहे. गाड्या खरेदी करतानाही जेथे गाडी खरेदी केली त्यांनाही ते सल्ला देत. पडदे कसे लावावेत. लॅक्मेचे क्रीम कसे असावे या संबंधात ते सूचना करीत होते. जे. आर. डी. टाटांना चित्रकलेची अत्यंत आवड होती. ते त्याचे उत्कृष्ट रसग्रहण पिलू पोचखानवाला यांना लिहिलेल्या पत्रात करतात. पाँडेचरीच्या ऑरोविलमध्ये राहताना डॉ. करणसिंगांना ते सूचना करतात. सर अरविंदो आणि माताजी यांचे विश्वस्त परदेशी अगर कायदाविषयक शिक्षण नसणारे असू नयेत. जे. आर. डी. टाटा आपल्या बंगल्यात होम वर्कशॉप चालवून स्वत:चा उदरनिर्वाह करत. टाटा कंपनीतून फार कमी पगार घेत. त्यांनी आपल्या होमवर्कशॉपमधून विक्री केलेली आहे. ज्यांना व्यायामाची आवड होती, पी. सी. सेन यांना वेटलिफ्टिंगबाबत काही मंत्र देतात. हा व्यायाम प्रकार पाठदुखीचा होऊ नये अशाच पद्धतीने करावा. पंडित जवाहरलाल नेहरूंना १९४७ मध्ये पत्र लिहिताना त्यांनी पंडितजींच्या नेतृत्वाची प्रशंसा करताना लिहिले, ‘‘स्वातंत्र्याची धगधगती मशाल सदैव उत्तुंग धरणारी व्यक्ती भारताच्या प्रथम पंतप्रधानपदी विराजमान होत आहे, याचा मला आनंद आहे.’’ महात्मा गांधींच्या मृत्यूनंतर त्यांनी ही जागतिक शोकांतिका मानली. गांधीजींचे जीवन शांतता, सहिष्णुता व सलोख्यासाठी होते हे नमूद केले. जे. आर. डी. टाटा आपल्या उद्योग समूहात कामगार मालक संबंधाबाबत अधिक माणुसकी दाखवत. त्यांनी आपल्या युनियन विषयक पत्रात लिहिले आहे. प्रत्येक कर्मचारी सदस्याने माणुसकीच्या नात्यानं वागायला शिकल्याखेरीज आपण कधीही सुयोग्य वातावरण निर्मिती घडवू शकणार नाही. व्यवस्थापन, कर्मचाऱ्यांना काय वाटतं हे जाणून घेण्याची तसदी घेतली पाहिजे. ‘आपण जर बहुसंख्य कर्मचारी आणि कामगारांमध्ये विश्वास निर्माण केला असता, की व्यवस्थापन पगाराशी संबंधित वाटाघाटीऐवजी, त्यांच्या व्यक्तिगत बाबी सहानुभूतीपूर्वक आणि समजुतीने हाताळणे व त्यांच्या प्रश्नाबाबत मनापासून रस दाखविला तर व्यवस्थापन विरोधी भावना त्यांच्यात निर्माण होणार नाही. टाटा उद्योग समूह विकसित होण्यास कर्मचाऱ्यांचा वाटा ते नाकारत नसत. सेवानिवृत्त होणाऱ्या प्रत्येक कर्मचाऱ्याला स्वहस्ताक्षरात जे. आर. डी. टाटा पत्र लिहून त्यांनी टाटा समूहाच्या केलेल्या सेवेबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करत. या पुस्तकात अशी बरीच पत्रे आहेत, की ज्यात त्यांनी अधिकाऱ्यापासून चतुर्थ श्रेणीच्या कर्मचाऱ्यांपर्यंत त्यांच्या निरोपांना शुभेच्छा दिल्या आहेत. जे. आर. डी. टाटा यांचे सर्वात मोठे दु:ख त्यांना मुरारजीभाई देसाई यांनी दिलेली वागणूक खूप दुखवून गेली. मुरारजीभाई देसाई यांनी त्यांच्या हवाईसेवेची कदर केली आणि हेही कबूल केलं, की तुम्ही कॉर्पोरेशनची जबाबदारी केल्यानंतर तरुण खांद्यावर सोपवाल असं मला वाटलं होतं. माजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी त्यांच्या हवाई सेवेबद्दल त्यांना लिहिलेल्या पत्रात सांगितले आहे, तुम्ही एअर इंडियाचे केवळ अध्यक्षच नव्हता तर त्यांचे संस्थापक व संगोपनकर्ताही होता. आम्हाला तुमच्या हवाईसेवेचा अभिमान आहे. तुमच्यामुळेच एअर इंडियाने आंतरराष्ट्रीय स्तरापर्यंत झेप घेऊन सर्वोच्च स्थान पटकावलं. ही पत्रं दाखवतात की भारतीय विमान वाहतुकीचे जनक जे. आर. डी. टाटा हे होते. जे. आर. डी. टाटांनी कृष्णमाचारी, जयप्रकाश नारायण, बीजू पटनाईक, राजगोपालचारी यांना लिहिलेल्या पत्रात त्यांच्या जीवनमूल्यांचा परिचय होतो. त्यांनी महात्मा गांधींच्या विश्वस्त कल्पनेप्रमाणे जगणे पसंत केले. जे. आर. डी. टाटांनी या देशाच्या वाढत्या लोकसंख्येवर खूप विचार केला होता. त्यांनी मुंबई महानगरपालिकेच्या आयुक्तांना, पोलीस आयुक्तांना, टेलिफोन डायरेक्टरना लिहिलेल्या पत्रात आपली मुंबईबद्दलची आस्था व्यक्त केली आहे. जे. आर. डी. टाटा यांनी लिहिलेल्या पत्रातून एका उद्योगपतीचा आब, मोहकता, सखोलता व आपुलकी व्यक्त होते. आपले हृदय, आपली विचारधारा, औद्योगिक दृष्टी त्यांनी व्यक्त केली आहे. आपण असं म्हणू भारताच्या अर्थकारणात जे घडलं - त्यांनी आभाळाला स्पर्श केला आणि त्याच्या गालावर स्मित फुलले त्यांनी दोन्ही बाहू पसरले आणि त्यात अवघे विश्व सामावले माणूस आणि संस्था यातून जे भव्य दिव्य घडलं, ते त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे.... प्रत्येक छोट्या मोठ्या उद्योगपतींनी जे. आर. डी. टाटा आणि भारतातल्या असंख्य उद्योगपतींची चरित्रे व पत्रव्यवहार आपल्या ग्रंथालयात ठेवलाच पाहिजे. नकळत मागचा वारसा आपल्याला समजत जातो. वयाच्या ३४ व्या वर्षी टाटा समूहाचा हा नेता ५२ वर्षे काम करीत होता. वयाच्या ८९ व्या वर्षी टाटांनी जगाचा निरोप घेतला. जगाचा निरोप घेतानाही त्यांच्या डोळ्यात चमक होती. हा माणूस शेवटचा श्वास घेताना म्हणाला, परमेश्वराला या देशातील ८० कोटी जनतेची काळजी व्हायची आहे. तेव्हा त्यांनी माझी काळजी व्हावी किंवा माझ्या सोबत रहावं. अशी अपेक्षा मी कशी ठेवू शकतो? ...Read more