::मेघदूत:: * * आषाढास्य प्रथम दिवसे ** आषाढास्य प्रथम दिवसे,अशी सुरुवातच महाकवी कालिदास लिखित "मेघदूत " ह्या काव्याची. भारतीय मनाला नेहमीच भुरळ घालणार काव्य. महाकवी कालिदास यांचे मेघदूत हेसंस्कृत साहित्यातील एक अलौकिक कलाकृती आहे. मंदाक्रांता सारखे वृत्त , वेधक स्थळचित्र आणि पार्श्वभूमीवर व्यक्त झालेल्या उत्कट प्रणय भाव आणि हे सारे समर्थपणे शब्दांकित करणारे कालिदासाची शैली ....... प्रसिद्ध कवयित्री शांता शेळके यांनी आपल्या सिद्धहस्त लेखणीने ,,सरळ निवेदन पद्धतीने , मूळ काव्याचा रस व आशय वाचका पर्यंत पोहचवला आहे. || कुबेर सेवक यक्ष एक कुणी सेवे माझी आपल्या चुकला प्रिया वियोगे अधिकच दुस:ह वर्षाचा त्या शाप मिळाला जनक सुतेच्या स्नाना योगे पावन झाले जिथे जलाशय घनच्छाय त्या रामगिरीवर विविध आश्रमी घेई आश्रय|| एका यक्षाला त्याच्या कर्तव्यचुकीमुळे यक्षराज कुबेर ,एक वर्षाची हदपारीचा शाप ( शिक्षा )देतो. ते पण अलका नगरी पासून लांब अशा रामगिरी पर्वतावर राहण्याची. विरहात तळमळणारा हा यक्ष आकाशातल्या मेघाला पाहतो आणि दूत बनवून आपल्या पत्नीला निरोप पाठवतो. रामगिरी पासून ते अलकानगरी पर्यंत जाताना लागणारे, अवंती देश, विदिशा नगरी, ब्रह्मवर्त, कुरुक्षेत्र, गंगोत्री, दिमधवल पर्वत, त्यातील लागणारी नगरे आणि निसर्ग ह्याचे वर्णन तो मेघाला विस्तृत पणे सांगतो. ही झाली मेघदूतातली काव्यकल्पना. कालिदासाच्या प्रतिभा संपन्नतेला प्रणाम🙏 आणि शांता बाईच्या अनुवादाला सुद्धा प्रणाम. "पादा कुलाक" वृतांत अतिशय प्रवाहिपणे आपल्या डोळ्यासमोर चित्र कृती उभी राहते. Mamata`s विचार:: ढगातून निरोप देण्यावरून----- आज कालची पिढी म्हणे, आपले पर्सनल msg , डेटा, cloud मध्ये save करतात. हे पण प्रतिभावंत कालिदासाच्या प्रतिभेचं सत्य रूप का?? असंख्य प्रश्न?? ©️®️....... ममता मुनगीलवार ...Read more

महाकवी कालिदासाच्या सदाबहार मेघदूताचा रम्यमनोहर अनुवाद महाकवी कालिदास याच्या मेघदूत या खंडकाव्याला भारतीय साहित्यात एक विशेष स्थान आहे. आपल्या प्रियेपासून वर्षभरासाठी दूर जावे लागलेला कुबेर सेवक यक्ष तिला मेघदूतामार्फत संदेश पाठवत आहे अशी रोमँटिक कलपना या काव्याच्या केंद्रस्थानी आहे. रामगिरीच्या आश्रमातून आषाढाच्या पहिल्या दिवशी गिरिशिखरावर दिसलेला मेघाला तो आवाहन करतो, आणि आपल्या प्रियेला निरोप देण्यासाठी गळ घालतो. प्रियेकडे कोणत्या मार्गाने जावे, जाताना वाटेत काय काय दृष्टीस पडेल याचेही वर्णन करतो आणि कैलास पर्वताजवळच्या अलकापुरीत पोचल्यावर प्रियेला आपली खूण पटवून काय संदेश द्यावा याचेही विवरण करतो. मंदाक्रांता वृत्तातील १२० चतुष्पदींचे हे छोटेखानी काव्य प्रत्ययकारी निसर्गवर्णने, वेधक स्थलचित्रणे आणि विरहार्त प्रणयभावना यांचा त्रिवेणी संगम साधते. आतील स्थलचित्रणांची वास्तवता आजही रसिकांना मुग्ध करते. विमानातून मेघदूताच्या मार्गाने प्रवास केला तर कालिदासाने केलेल्या स्थलवर्णनांची अचूकता लक्षात येते. मेघदूताचे मराठीत भाषांतर, अनुवाद करणे हे आपल्या काव्यप्रतिभेला आव्हान आहे असे प्रत्येक संस्कृतच्या जाणकार कवीला वाटले. त्यामुळे मराठीत मेघदूताचे वीसबावीस अनुवाद उपलब्ध आहेत. कविवर्य कुसुमाग्रज, वसंत बापट, माधव जूलियन, बा. भ. बोरकर यांच्यासारख्या ज्येष्ठ कवींनीही मेघदूतला मराठी रूप दिले आहे. सी. डी. देशमुख, ‘सुश्लोक’ श्रीखंडे प्रभृती संस्कृत पंडितांनीही ‘मेघदूत’च्या निमित्तने आपल्या काव्यरचनेचा कस अजमावून पाहिला आहे. इ. स. १९९४ मध्ये शांता शेळके यांनी एके दिवशी सहजपणे मेघदूतातील काही आवडत्या श्लोकांचे मराठीकरण सुरू केले आणि संपूर्ण मेघदूताचा अनुवाद केल्यावरच त्या थांबल्या. झपाटल्यासारखे त्यांना जणू झाले होते. कॉलेजमध्ये अभ्यासलेल्या मेघदूतातील अनेक श्लोक मनात घोळवत राहण्याचा त्यांचा छंद. त्याची परिणती अशी अनुवादात सत्तरीच्या घरात आल्यावर झाली. शांताबाई प्रारंभीच्या निवेदनात म्हणतात, ‘‘मराठीतील अनेक कवींना, लेखकांना असा अनुवाद करून बघावा असे वाटले. हे सारे वाचन मी एका अनावर ओढीने, प्रेमाने करीत राहिले. त्यामुळे माझी मेघदूताची जाण कितपत सूक्ष्म वा प्रगल्भ झाली ते मला सांगता येणार नाही, पण मेघदूताचे आकर्षण अधिकाधिक वाढत गेले हे मात्र खरे... अशाच एका भारलेल्या मनाच्या अवस्थेत अगदी सहज, निर्हेतुक वृत्तीने मेघदूतातील काही आवडत्या श्लोकांचा मी अनुवाद केला... अनुवाद करून बघणे हा मूळ कलाकृत्तीचा अधिक उत्कटपणे रसास्वाद घेण्याचा एक सुंदर मार्ग आहे... माझा अनुवाद सरळ, साधा, पादाकुलकासारखा प्रवाही छंदात केलेला आहे. तो करताना मुळातील आशयाला, रसवत्तेला हानी पोचू नये याची मी शक्य तेवढी काळजी घेतली आहे. मुख्य म्हणजे माझ्या पदरचे त्यात काहीही, कुठेही घालण्याचे धाष्टर्य मी केले नाही.’’ शांताबार्इंच्या मेघदूताला आपला अंतरिक्षातून काढतानाही फारसे अवघड गेलेले नाही. जेट विमान देखील ढगांच्या गर्दीतून मार्ग काढताना कधी कधी वादळी हेलकावे घेते. तेव्हा कवितेच्या चरणांनीही थोडेफार गचके वाचकांना बसले तर त्यात काही विशेष मानण्याचे कारण नाही. आषाढाच्या पहिल्या दिवशी बघ तो शिखरी मेघ वांकला टक्कर देण्या तर भिंतीवर क्रीडातुर गज जणू ठाकला ! ।।२।। (आषाढस्य प्रथम दिवसे मेघमाश्लिष्टानुं वप्रक्रीडा परिणतगज प्रेक्षणीयं ददर्श) जन्मलास तू, घना, जाणतो, प्रथित पुष्करावर्तक वंशी इंद्राचा तू प्रधान सेवक, रूप हवे ते धारण करिशी म्हणून याचना तुझीच करतो वियुक्त जन मी प्रियेपासुनी क्षुद्रांच्या उपकारापेक्षा विफलही बरवी सुजन विनवणी ।।६।। जिवा तापल्या तूच निवविसी म्हणुनि याचितो मेघा तुजला धनपतिशापे विरहतापल्या निरोप माझा पोचव सखिला यक्षांची प्रिय अलकानगरी तिथेच आहे तुजला जाणे शिवमस्तकिंच्या चंद्रकलेचे जिथे पुâलतसे नित्य चांदणे ।।७।। अनिर्वेध तू जाता ऐसा, घना, पाहशील अपुली वहिनी एकएक दिन मोजुनियां ती काळ कंठिता असेल शिणली ललनाहृदये विगलित होती फुलांपरी ती कोमल जात्या आशा तंतू चिवट परंतु वियोगकाली सावरितो त्या ।।९।। असा हा यक्ष मेघदूताला आपल्या ‘भाभीच्या’ भेटीला निरोप देऊन पाठवत आहे; त्यामुळे वाचकांनाही त्याच्या विषयी आत्मीयता वाटणे स्वाभाविक ठरेल. अधूनमधून मूळ संस्कृत शब्द कमी जास्त फरकाने तसेच येतात. भ्रमरपंक्तिसम कटाक्ष तिरपे टाकतील तुजवरी कामिनी (नामोक्ष्यन्ते त्वयि मधुकरश्रेणिदीर्घान्कटाक्षान), मेघचन्द्रस्वर गंभीर गर्जित (मामन्द्राणां गर्जितानाम्) वामअंक मुकलासे जो आता माझ्या नखक्षतांना (वामाश्चाया: कररूहपदैमुच्यमानो मदियै मुक्ताजालं) अंगराग मिसळले जयातुन जलकेलीस्तव येता युवती अशा संस्कृत - मराठी मिश्रित ओळी या अनुवादात भरपूर दिसतात. स्वरामध्ये स्वर मिसळुन जाया सज्ज सदाही असती किन्नर रात्र घालवी तिथे, प्रियाही असेल शिणली तव लखलखुनी, सूय उगवता पुन्हा पहाटे प्रवास आपुला सुरू करी तू... गारांचा वर्षाव करूनिया दाणादाण करी तू त्यांची भलते साहस करू बघते जे, गत त्यांची तर हीच व्हायची ! ...Read more