* Front & back cover images are for illustration purposes only and the price of book is sold separately.
  • Original Book Title: MARI MARI JAY SARIR
  • Availability : Available
  • ISBN : 9789386745873
  • Edition : 1
  • Publishing Year : AUGUST 2017
  • Weight : 0.00 gms
  • Pages : 112
  • Language : MARATHI
  • Category : POEMS
Quantity
Buying Options:
  • Ebooks:
  • Print Books:
READING YOJANA’S POETRY ONE CAN FATHOM THE DEPTH OF HER WRITING WHICH HAS DEEP ROOTS IN HER STRONG BELIEF IN WOMEN LIBERATION WHICH SHE HAS BREATHED AS AN INDIVIDUAL AND AS A WRITER. AN INDIVIDUAL’S JOURNEY TOWARDS FREEDOM AND LIBERATION BREAKING CHAINS OF MORES AND VALUES IMBIBED ON MINDS OF MASSES CANNOT CORRESPOND WITH THE CHANGE THAT OCCURS AT SNAIL’S PACE IN A SOCIETY. THE RESULT IS OBVIOUS CONFLICT AND TUG-OF-WAR BETWEEN THE ENLIGHTENED AND EMPOWERED INDIVIDUAL AND THE SOCIETY THAT PREFERS STAGNANCY. THE REVERBERATIONS AND CONNOTATIONS OF THIS SKIRMISH REFLECT IN SENSITIVE MIND AND IF THE EXPRESSION IS IN FORM OF POETRY, IT IS OBVIOUS THAT ONE FINDS THESE REFLECTIONS ALL OVER IN WRITING, WHICH IS THE CASE WITH YOJANA’S POETRY. WHEN ONE LOCKS HORNS WITH THE SYSTEM WHICH IS SOCIALLY ACCEPTED HIERARCHAL STRUCTURAL OPPRESSION, IT IS PREDICTABLE THAT AN INDIVIDUAL WILL BE ISOLATED AND DEJECTED. BUT A STRONG MIND IS NOT EXASPERATED AND FACES THE STORM BRAVELY. ONE CAN SENSE THIS IN YOJANA’S POEMS. AND PROBABLY THIS IS WHY NOTWITHSTANDING WITH GLOOMY TONE IN THE BEGINNING, HER POETRY ASCENDS TOWARDS BRIGHTNESS. IT IS APPARENT THAT ROMANTICISM PEEPS INTO HER WORDS BUT THEN, THIS ROMANTICISM DOES NOT DWELLS IN DREAMS LEADING TO ILLUSION OF BLISS, BUT IS PIERCING AND FIERY INDICATION OF A REVOLT. HOWEVER, THIS POETRY DOES NOT TAKE FORM OF PROPAGANDA OF WOMEN LIBERATION, AND STICKS TO ITS CONTEMPORARY INDIVIDUALISTIC FORM.
योजनाची कविता स्त्रीमुक्तीचं बाळकडू कोळून प्यायलेल्या समर्थ स्त्रीची कविता आहे. अर्थात व्यक्ती जितक्या वेगाने बदलू शकते तितक्या वेगाने समाज बदलू शकत नसल्याने समर्थ व्यक्तीचं व्यवस्थेबरोबरचं घर्षण / संघर्ष सुरूच राहतात. संवेदनशील मनात त्याचे पडसाद उमटत राहतात आणि ते संवेदनशील मन जर कवितेमध्ये अभिव्यक्त होणारे असेल तर त्या पडसादांची प्रतिबिंबं कवितेमध्ये उमटत रहातात. अर्थात, व्यक्ती आणि व्यवस्था ह्या संघर्षात व्यक्तीवर हतबल व्हायचे प्रसंग येणे हे अटळच असतं. पण समर्थ मन त्यामुळे हताश होत नाही. तर त्याला निधडेपणाने सामोरं जातं. याची प्रचीती योजनाच्या कवितेत पदोपदी येते. या कवितांमधला रोमँटिसिझम एरवीसारखा सुखासीनतेची आस दर्शवणारा तरल आणि स्वप्निल नाही तर बंडखोरीचे सूचन करणारा तल्लख आणि तिखट आहे. बंडखोरीची ही कविता स्त्रीमुक्तीचा झेंडा खांद्यावर घेऊन कंठाळी सूर लावून प्रचारकी होत नाही, तर ती काळाला अनुसरून व्यक्तिवादीच राहते; स्वत:विषयी बोलण्याच्या निमित्ताने जीवनाविषयी खोलात जाऊन बोलते.
१.रानकवी लक्ष्मण दुधाळ काव्य पुरस्कार , महाराष्ट्र साहित्य परिषद , मंगळवेढा शाखा २०१७ २.लक्षणीय पद्य साहित्यकृती पुरस्कार , आपटे वाचनमंदिर इचलकरंजी २०१७ ३.अखिल भारतीय मराठी साहित्य परिषद , बडोदा , सर्वोत्कृष्ट काव्यसंग्रह २०१७ ४. सुखदा नागेश स्मृती पुरस्कार , साहित्यप्रेमी भगिनी मंडळ,पुणे २०१७ ५.विशाखा काव्य पुरस्कार २०१८

No Records Found
No Records Found
Keywords
#MARI MARI JAY SARIR #YOJANA YADAV #मरी मरी जाय सरी #योजना यादव
Customer Reviews
  • Rating StarManoj V

    Hello! Although we do not know each other, thought of writing to you after reading your book of poems that I discovered while browsing Amazon. Enjoyed reading it a lots. Some of the poems reminded me of the poetry of Elizabeth Bishop. I could also dicern a subtle positive influence of Arundhati Roy in your writing, which is a great thing. My best wishes to you and your poems. Thank you!- Manoj ...Read more

  • Rating StarPramod Munghate

    योजना यादवची कविता... □ #मरीमरीजायसरीर “फुटपाथवर निजलेला बेवडा प्रार्थनेला शरण जात नाही करुणा भाकत नाही कुठल्या प्रेषिताची रहदारीला मोजत नाही मोकाट जनावरांनाही नाही आत्मभानाची सरहद ओलांडून कुठे पोहचतो कळत नाही” ‘आत्मभानची सरहद’ या कवयित्री योजना यादवच्या कवितेतील वरच्या ओळी आहेत. मी २००९ मध्ये फेसबुक साइन इन केलं, तेंव्हा अगदी सुरवातीला मित्रयादीत असलेली योजना यादव. त्यातही कविता करणारी, कविता वॉलवर शेअर करणारी, मिडियात संपादक काम करणारी म्हणून अधिक लक्षात राहिलेली. त्यानिमित्ताने बराच संवाद झालेला. तीनचार वर्षांपूर्वी तिचा नवीन आलेला ‘मरी मरी जाय सरीर’ हा कवितासंग्रह घ्यायला म्हणून पुण्यातील मेहताच्या आउटलेटला गेलो असताना भेटही झालेली. ‘मरी मरी जाय सरीर’ अधूनमधून कविता चाळत होतो. पण परवा एका लेखाच्या निमिताने तो हातात घेतला आणि समग्रच वाचून काढला. फार कमी कविता संग्रह असतात जे एका बैठकीत वाचून संपवायला भाग पाडतात. आणि संग्रहातील सगळ्या कविता मिळून एक महावाक्य सिद्ध व्हावे, असा संग्रह तर दुर्मिळच असतो. संपूर्ण संग्रहातील कवितांचा एकात्म अनुभव वाचकाला येणे या अर्थाने मी महावाक्य असे म्हणतो. ‘मरी मरी जाय सरीर’ या शीर्षकाचा प्रत्यय या संग्रहातील प्रत्येक कविता वेगवेगळ्या संदर्भात देते. कितीतरी पातळ्यांवर कवयित्रीला हे शरीर टाकून द्यायचे आहे. या देहत्यागाला अनेक परिमाणे आहेत. स्त्रीवाद, अध्यात्म, परात्मता आणि आत्मभानाची सरहद्द ओलांडण्याची असोशी या परस्पर विरोधी वाटणाऱ्या जाणिवा एकमेकात बेमालूम मिसळल्या आहेत. आणि त्यात कोणतीही विसंगती नसल्याचा कवयित्रीचा अनुभव प्रत्येक कवितेतून सारख्याच ताकदीने व्यक्त होतो. ‘आत्मभानाची सरहद’ याच शीर्षकाची ही कविता जणू या संग्रहाची शीर्षकविता आहे असे मला वाटते. आत्मभानाची सरहद, पुढची पायरी आहे. त्या आधी शरीर हाच मोठा अडसर आहे. देह आणि त्यातही स्त्रीदेह अध्यात्ममार्गातील धोंड वगैरे अशा पारंपरिक अर्थाने या कवितेतील शरीराचा विचार नाही. एक ‘स्त्री’ म्हणून, एक ‘माणू’स म्हणून सर्व सामाजिक, सांस्कृतिक व्यवस्थांच्या चौकटींचा त्याग करायचा असेल तर हाडामांसाच्या शरीरापलीकडे जाण्याची अगतिकता या कवितेच्या प्रत्येक शब्दाशब्दातून पराकोटीच्या आवेगाने व्यक्त होते. ‘जोहार’ या पहिल्याच कवितेत ती म्हणते, “पृथ्वीच्या या अंडाकृती कवचात आपण दोघेच आहोत असं समज अजून परंपरा उत्क्रांती अशा शब्दांची झाली नाही ओळख नैतिकतेच्या पाशाने शरीरं वेढलं नाही तू पुरुष, मी स्त्री अशी लेबलं नाहीत केवळ स्पर्शाचं भान आहे आपल्यात त्यासाठीच शरीराच्या मशाली पेटल्यात आत्मभानाचा विलोप आणि त्याचवेळी स्पर्शाचे भान, अशी अस्तित्वाची जाणीव म्हणजे आत्मभानाची सरहद ओलांडण्याचा प्रयत्न आहे. देहाचा किंवा आत्मभानाचा विलोप ही रूढ अध्यात्माच्या मोक्ष-मुक्तीच्या कल्पनेच्या विरुद्ध टोकाला जाणारी जाणीव आहे. मोक्ष-मुक्ती ही शरीरनिरपेक्ष अवस्था असते. पण इथे शरीराचे सर्व भोग, वासना-विकार आणि कामभावनेचे सर्व विभ्रम अस्तित्वात आहेतच. पण शारीरभोगाच्या टोकावरील आत्मभानाचे विलोपन अपेक्षित आहे. किंवा या संग्रहातील ‘अचानक’ ही तिसरीच कविता पहा: “अचानक माझ्याच हातून पाझरते तुझ्या स्पर्शाची ऊब घट्ट आलिंगनात मावळत्या सूर्याची आठवण शरीरभर तेजाळत राहते तुझ्या पायांवर तोल सांभाळते सारी सृष्टी ओठांवरून सरकू लागतात ढग घट्ट घट्ट होत जातं आलिंगन वारा शरमून, संकोचून संथ वाहू पाहतो तुझ्यातून माझ्यात अशी उतरते लहर मर्यादा घोंगाळू लागल्या पायात की शब्दांना हाकलून लावतो आपण अचानक अचानक विसरून जातो माणूस असण्यातला भ्रम” किंवा ‘शरीर’ या कवितेच्या शेवटी ती लिहिते “विलगल्यावर तुझं तुला सलत राहतं माझं मला शरीर” ही सल आहे ती शरीरनिरपेक्ष नाही. “विलगल्यावर तुझं तुला सलत राहतं माझं मला शरीर” या ओळीतून विलग झाल्यावरचे दु:ख व्यक्त केले आहे. शरीरांच्या उत्कट मिलनातून अलौकिक मुक्तीचा ध्यास आहे. पण अडसर आहे तो आत्मभानाचा. हे आत्मभान जड शरीराचेच एक परिमाण आहे. या अर्थाने ती म्हणतेय, ‘मरी मरी जाय सरीर’. देहाच्या लौकिक अस्तित्वाचे सगळे बंध वितळून गेल्यावर मुक्तीचा जो अनुभव असतो, तो पारंपरिक अध्यात्माच्या परिभाषेतील ‘मोक्षा’चा नसतो. तो अधिकाधिक इंद्रियसंवेद्य भोगाच्या अत्युच्च टोकावरचा असतो. असे सरहद्दीवरचे क्षण शारीरिक मिलनात कवयित्रीच्या शब्दात “स’मिती’वर” येताना अनुभवता येतात, पण ते आपले नसतात, आपल्या हातातून सुटून जातात, ही तगमग आहे. पण हेच अनुभव कवयित्रीला जणू सत्याचा साक्षात्कार वाटतात. (उदा. ‘पळभर’ या कवितेत “छोटी मोठी बतावणी/ चिरडून जाईल/ इतकी घट्ट/ मिठी मारली/ आपण एकमेकांना/ओठातून ओठात उतरल्या /सत्याचे/ झालो धनी /पळभर का होईना” ) ही जाणीव या संग्रहातील अनेक कवितातून वेगवेगळ्या रूपाने व्यक्त झाली आहे. ‘सिल्विया’ ही या संग्रहातील एक आवडलेली कविता. सिल्विया प्लाथ ही मरणोत्तर पुलित्झर पुरस्काराने सन्मानित अमेरिकन कवयित्री. गस ओव्हन मध्ये झोकून देऊन जिने स्वतःला संपवले होते. योजना लिहिते: “सिल्विया प्लाथनं आत्महत्या केली नाही फक्त फेकून दिला देह आत्म्याआड येणारा” आत्मभानाच्या विलयाची असोशी असलेल्या कवयित्रीला उत्क्रांतीच्या साच्यातील जगणेही शिक्षा वाटते. लौकिकाकडून जाणारा हा अलौकिकाचा प्रवास आहे. शरीर आहे, आत्मा आहे, आत्मभान आहे पण हे सगळे निरस्त करायचे आहे. जगण्याच्या प्रवासात व्यक्त-अव्यक्त, दृश्य-अदृश्य सांस्कृतिक धारणा आणि मूल्यांचे ओझे आहेत. नितळ आणि निरागस अशा अलौकिकाच्या बिंदूची सम गाठण्याच्या प्रवासात ते धारणा आणि मूल्यांचे ओझे कवयित्रीला जड झाले आहे. जड शरीराचेच जणू अवयव झाले आहेत, म्हणून शरीराकडून गर्भाकडे आणि तिथून पुन्हा एका शून्याकडे जायचे आहे. म्हणूनच ‘कळप’ या कवितेत ती म्हणते, “तुमची सर्टिफाईड दु:खं / सर्टिफाईड आनंद / संवादाचा हव्यास /आहे ज्यांच्या /जगण्याचा आधार / त्यांना तुमचे / कळप लखलाभ / ज्यांना / एकट्याने /भोगता उपभोगता येतं /त्यांना ओढु नका कळपात...” या अर्थाने ही कवयित्री म्हणतेय, ‘मरी मरी जाय सरीर’. ‘कळपाची’ ही संज्ञा अलीकडच्या ग्लोबल काळात अधिक अदृश्य झाली आहे. ती दिसत नसल्याने अधिक आक्रमक आणि हिंसक-शोषक झाली आहे. दृश्य पातळीवर ई-नागरिक हा आत्यंतिक व्यक्तिवादी जगात जगत असतो. पण ते खरे नसते. अदृश्य पातळीवर चोहोबाजूंनी त्याच्यावर असंख्य कॅमेरे रोखलेले असतात. उपग्रहाच्या माध्यमातून शोरूमच्या चार भिंतीच्या ट्रायल रूममध्ये स्त्री एकटी कधीच नसते. अनेक मल्टीन्याशनल ब्रान्डसने तिच्या शरीरावर ताबा मिळवलेला असतो. खासगीकरणाच्या संस्कृतीत स्त्रीचे शरीर बाजाराचा एक ब्रांड असतो. ‘डिझायनर’ या कवितेत योजना लिहिते, “स्पायकरच्या ट्रायल रूममध्ये कपडे उतरवत असताना रोखलेले असतात डिझायनरचे डोळे आपल्यावर पायाच्या घोटापासून कंबरेपर्यंतचा आकार मांड्यांचा घेराव , स्तनांचा विस्तार स्कॅन होत राहतो आरशापल्याड जीन्स चढवतात ते हात आपले नसतात पायही बहुदा आपले नसतात नव्या कपड्यात खुललेला अहं तो ही नसतोच आपला डिझायनर बेमालूम घुसलेला असतो शरीरात दुकानात पाय ठेवल्यापासून.” या अशा कवितांमधून व्यक्त होणारी स्त्रीवादी जाणीव एकरेषीय स्त्री-पुरुष संघर्षातील नाही. ती त्यापलीकडे जाणारी आहे. एरवी मराठीतील स्त्रीवादी जाणिवांच्या आवाजी कवितेत स्त्री-पुरुष संबंधातील काच, वैय्यर्थ आणि शोषणाच्या संदर्भात स्त्रीवादाचे सुलभीकरण असते. या पार्श्वभूमीवर योजना यादवच्या कवितेतील स्त्रीवादी जाणिवा सूक्ष्मरीतीने समजून घ्याव्या लागतात. ‘रेखा’ शीर्षकाची एक छोटीशी पण सुंदर कविता या संग्रहात आहे. “रेखा, तुझ्या असीम सौंदर्यानं आत्महत्या केली होती त्या दिवशी ज्या दिवशी तुला कळलं होतं सौदर्यापेक्षा औदार्यानं पुरुष जिंकता येतात” किंवा ‘समर्पनाची मृत्युघंटा’ कवितेत ती लिहिते, “किती खोदणाराय मी? /खोदता खोदता /सीतेचं एखादं नख /केस/ वा हाडच लागेल हाताला/ त्यात दिसेल/ तिच्यातून माझ्यापर्यंत /पोहोचलेला डीएनए/ वळवळताना/ संकरासाठी आसुसलेल्या/ निरुपद्रवी गांडुळासारखा/ राम शाम मनू सनू/ कुणीही भोगा /त्याला शिकवा एकवचनाची भाषा/ उभा करा आरसा/ अन् दाखवा /समर्पण संपल्यावर /कुरूप होतात बाया” स्त्रीच्या शारीर सौंदर्याचे सत्य हे स्त्रीवादाचे एक परिमाण कसे आहे ते या कविता पुनःपुन्हा अधोरेखित करतात. ‘सौदर्यापेक्षा औदार्यानं पुरुष जिंकता येतात’ किंवा ‘समर्पण संपल्यावर कुरूप होतात बाया’ या ओळींमधून ही कवयित्री स्त्रीवादी जाणीव वेगळ्याच रीतीने व्यक्त करते. स्त्रीपुरुषसंबंधांचा शरीराच्याच संदर्भात पण शरीराच्या पलीकडे जाणारी ही जाणीव आहे. या संदर्भात योजनाच्या कविता मला माया एंजेलो या अमेरिकन कवयित्रीच्या भूमिकेशी नाते सांगणाऱ्या वाटतात. ‘नापीक जमिनीचे संदर्भ’ या कवितेच्या अखेरीस ती लिहिते, “गुंठाभर जमिनीच्या तुकड्यासारखी असते बाई भाबड्या पुरुषासारखी ज्याला उमजत नाही , की, सालोसाल एकच बी पेरलं तर नापीक होते जमीन.” योजना यादवच्या या कविता २०१०च्या दशकातील आहेत. त्यामुळे नव्वदनंतरच्या जागतिकीकरणाला ही कवयित्री कशी सामोरे जाते हा प्रश्न टाळून पुढे जाता येणार नाही. जगाच्या ग्लोबल व्हिलेजमध्ये सांस्कृतिक परंपरांचे अवमूल्यन झाले असे म्हणतानाच स्थानिक परंपरा व धार्मिक संकेत-व्यवस्थांचे पुनरुज्जीवन झाल्याचेही आपण पाहतो. समाजातील धार्मिक-पारंपारिक धारणांचे बाजारीकरण स्वाभाविक होते. ‘बाजार’ हे मूल्य वर्तमान जीवनाला सर्व पातळीवर कसे वेढून राहिले आहे, हा अनुभव मराठीतील नव्वदोत्तर कवितेत मोठ्या प्रमाणावर आलेला आहे. त्रुटीत, विस्कळीत आणि बहुकेंद्री जीवनशैली ही या काळातील नागरी समाजाची जणू अगतिकताच झाली. (खाजगीकरण व उदारीकरणाने बहुराष्ट्रीय कंपन्यांच्या माध्यमातून ग्रामीण जीवनही व्यापले गेले.) नव्वदोत्तर कवितेत माणसाच्या व्यक्तित्वाचे असे खंडित व विघटीत रूप हे मध्यवर्ती अनुभवसूत्र असल्याचा परिणाम कवींच्या अभिव्यक्तीवरही दिसतो. पुढे त्यात साचेबद्धपणा आला. अभिव्यक्तीच्या पातळीवर असा प्रभाव योजनाच्या कवितेवर दिसत नाही. प्रा. वसंत पाटणकर यांनी एका लेखात फार छान म्हटले आहे की जागतिकीकरणाला कवीने प्रतिसाद देणे म्हणजे “कॉम्प्युटर, सायबर विश्व, इंटरनेट, इमेल, वेब, सर्किंग किंवा मॉलमधील वस्तू, वातावरण किंवा मॅकडोनल्ड पिझ्झा, बर्गर किंवा `एम` टीव्ही, `व्ही` टीव्ही, ब्रेकिंग न्यूज किंवा टीव्हीवरील शेकडो चॅनल्स आणि त्यांद्वारे प्रसारित होणारे प्रातिभासिक वास्तव इत्यादी गोष्टींविषयी लिहिणे वा यासंबंधीचे शब्द, संज्ञा, प्रतिमा-प्रतीके पेरत कविता लिहिणे नव्हे.” यातून आपली कविता किती समकालीन आहे हे दाखविण्याचा प्रयत्न काही कवी करतात. पण ते खऱ्या अर्थाने जागतिकीकरणाविषयी बोलत नाहीत, असे त्यांना वाटते. योजनाच्या वर उल्लेख केलेल्या ‘डिझायनर’सारख्या कवितेत बाजार संस्कृतीचा अनुभव असा प्रतीकात्मक नाही, तो भावात्मक आहे. उलट जागतिकीकरणाच्या संदर्भातील स्त्रीवादाचे नवे परिमाण ती व्यक्त करते. आपल्या एकूण जगण्याचे वस्तूकरण झाले आहे अशी जाणीव असणे वेगळे आणि त्यातून बाहेर पडण्याची तगमग असणे वेगळे. त्यासाठी एक मूल्यचौकट कवीच्या एकूण व्यक्तित्वातच असावी लागते. ती योजनाच्या कवितेच्या मुळाशी आहे. त्याचाच परिणाम म्हणून वर्तमानाच्या विघटीत-विस्कळीत जीवनशैलीत जगत असताना या कवयित्रीच्या एकूण अभिव्यक्तीत एकात्मता आढळते. नव्वदोत्तर कवितेत हा विशेषही दुर्मिळ आहे. योजनाची कविता समकालीन जगण्यातील असंबद्धता व्यक्त करीत असली तरी ती मूल्यभावाचा एकात्म प्रत्यय देणारी आहे. त्यामुळे जागतिकीकरणाच्या प्रभावात ती कविता संभ्रमित झालेली नाही. ती एकूणच संभ्रमावस्थेकडे गांभीर्याने पाहते. म्हणून डिजिटल युगातील किंवा ई-विश्वातील निव्वळ चमत्कृतीपूर्ण प्रतिमांच्या भाराने वाकलेल्या कवितेपेक्षा योजना यादवची कविता मला अधिक महत्त्वाची वाटते. सभोवतालच्या वास्तवाचे आकलन असणे आणि त्याची स्वतःच्या अस्तित्वजाणीवेला आच असणे, एव्हढाच अनुभव व्यक्त करणाऱ्या कविता पुढे आवर्तात सापडतात. मग त्या कवितांमध्ये काहीच सापडत नाही असा अनुभव आहे. स्वप्न हे योजना यादवच्या अनुभूतीचे एक रूपक आहे. सत्याच्या निकट जाण्यासाठी सभोवतालच्या वास्तवापेक्षा पुष्कळदा स्वप्नांतील फैंटेसी अधिक अर्थपूर्ण ठरते. ‘स्वप्न’ या कवितेत ती लिहिते : “शरीरात रुतून बसलीयत माणसं दाटीवाटीनं नवरा योनीच्या तळघरात पोरगी त्याच्या मांडीवर पोटाच्या मध्यभागापर्यंत उरलेले भाग मिळतील तसे वाटून घेतलेत प्रत्येकानं अन् आई मात्र उभीच आहे शरीरात नखशिखान्त” पितृसत्ताक संस्कृतीच्या संदर्भात कवयित्रीने केलेले हे विधान आहे. “ आई मात्र उभीच आहे शरीरात नखशिखान्त” असा आईविषयक एक बंध अनेक कवितांमध्ये आढळतो. तो मला जागतिकीकरणाचा प्रभाव पचविलेल्या कवितेच्या संदर्भात विशेष वाटतो. ‘स्वप्न स्वप्न स्वप्न’ या आणखी एका कवितेत ती म्हणते, “गर्भाशय समुद्रासारख आहे आतून आणि आई पृथ्वीसारखी मी स्वतः भोवतीच फिरतो तिच्या उदरात पाय रोवून बाप चंद्रासारखा दूर आहे कुठंतरी इतकंच माहित आणि नातीबीती नसतात कुमारीमातेच्या पोराला एक बागुलबुवा असतो समाज नावाचा आई घाबरत नाही त्याला आई घाबरत नाही क्षणभंगुर वावटळीला ........” अनेक कवितातून बापाचा सुद्धा वेगवेगळ्या परिप्रेक्ष्यातून शोध घेताना दिसते. ‘संग कवितेशी’ ही कविता या संदर्भात लक्षात घेण्यासारखी आहे. या कवितेत ती म्हणते, “मुळात मलाच सर करणं जमणार नाही जोखता येणार नाही माझ्या देहापल्याडची तटबंदी यायचं तर पुरुषार्थाची सारी अस्त्रं फेकून एकदा पायतळी या त्याआधी फेका गुर्मीची भाषा भ्रमिष्ट होऊ द्या तुमच्यातल्या आदिपित्याला अन्यथा माझ्या नादीच लागू नका कवितेशी संग करायला जन्म फुंकता यायला हवा” अशा अनेक संदर्भात कवयित्री आपली भूमिका नेमक्या शब्दात मांडते. ‘पुरुषार्थाची सारी अस्त्रं फेकून’ आणि ‘भ्रमिष्ट होऊ द्या तुमच्यातल्या आदिपित्याला’ या ओळीतून ती जसे परंपरागत सांस्कृतिक सत्तेला आव्हान आव्हान देते. ते देताना कवयित्री आपली कविताच पणाला लावते. कवितांविषयक अनेक कविही या संग्रहात आहेत. ‘अभिव्यक्ती’, ‘शब्द’, ‘बयो कविते’ या शीर्षकाच्या कवितांमधून योजना यादवची कवितेची कल्पना स्पष्ट होते. भाषा असते समूहाची म्हणून कविताही असे ती म्हणते. शब्दांची सुई करून शरीरात टोचता येत नाही अशी अगतिकताही ती बोलून दाखवते. “जळजळीत दु:खाचे / थरावर थर साचून / त्यातून तू उगवणार असशील / तर / बयो कविते / माझ्यापासून तू दूरच राहा” असेही सांगते. या कवितेचा एकूण सारांश सांगायचा झाला तर असे म्हणता येईल की, या कवितेला शरीरसापेक्ष पण अलौकिक क्षणाच्या साक्षात्काराच्या अनुभवाची असोशी आहे. त्यासाठी या कवितेला आत्मभान विसरायचे आहे. ही असोशी इतक्या टोकावर जाते की या कवितेला शरीराचाची अडसर वाटावा. आत्मभानाच्या विलयाची तीव्र आस असली तरी या कवितेत मूल्यभानाचा विसर नाही, हे मला महत्वाचे वाटते. (या संदर्भात ही कविता उत्तरआधुनिकवादी की आधुनिकवादी असेही मूल्यमापन करण्याची गरज इथे नाही, असे मला वाटते. कारण त्या मूल्यसंकल्पनाव्युहात ही कविता कुठे बसते हा आणखी वेगळा मुद्दा आहे.) योजनाच्या कवितेतील मूल्यभान संग्रहाच्या अखेरच्या दोन कवितांतून अधोरेखित होते असे मला वाटते. शेवटच्या ‘सरहद्दीवर बुद्ध’ या कवितेत ती म्हणते, “मालकीच्या लोभात भरकटणाऱ्या अस्वस्थ आत्म्यांना म्हणूनच कळत नाहीत त्याच्या मिटलेल्या पापण्यांतले भाव बुद्धवाटेवर चालणारा मात्र शोधत असतो चिरनिद्रेचा इलाज” आणि त्या आधीच्या ‘निरंतर शांतीच्या शोधात’ या कवितेत ती लिहिते, “निसटलंच हातून सारं तर निरंतर शांतीच्या शोधातला बुद्ध तरी जन्मतोच आपल्यात..” □ -प्रमोद मुनघाटे ...Read more

  • Rating StarP.R Ramdasi

    आपल्या "मरी मरी जाय सरीर"काव्यसंग्रहातील कविता ब-याचदा वाचल्या. मी कुणी समीक्षक नाही किंवा काव्यक्षेत्राचा जाणकार नाही. केवळ एक वाचक म्हणून कविता वाचल्यावर मनांत जे आले ते कळवित आहे। बहुतांशी कवितांमधून ( बुद्ध, स्वप्न , दुःखाचं अँडिक्शन इ.) स्त्रमनाची अलवार स्पंदनं आणि पौरुषत्वाची अपार असंवेदनशीलता याचं वर्णन अल्पाक्षरात साधलेलं आहे. बुद्ध वाचताना सजग मनात प्रश्न येतो की बुद्धाच्या अंतःकरणातील करुणा कधीच कां स्त्रीच्या वाट्याला येणार नाही ?  स्त्रीदेहाची आसक्ती अनादीअनंत आणि इतक्या पराकोटीची की त्या देहात माझ्याइतक्याच किंबहुना कांकणभर जास्तच संवेदना आहेत याचं पुरुषांना भान राहू नये ? "त्यानंतर " वाचल्यावर वाटलं की ही  विरहवेदना की प्रेमभंगाची व्यथा ...जी त्याचं नव्हे तर तिचंच प्राक्तन ठरतं ! " संग कवितेशी " ही कविता मला वैयक्तिक पातळीवर आवडली. ज्यामधे एका निर्भिड स्रीनं दिलेलं आव्हान लक्षणीय आहे. देह सर करता येतो पण स्रीमनाची अभेद्य तटबंदी, गुर्मी बाळगून कदापि लांघता येणार नाही. ती ओलांडायची असेल तर आदिपुरुषापासून रुजलेली आणि रुजवली गेलेली,  पुरुषार्थ या नावानं, परजली जाणारी अस्त्रं त्यागावी लागतील. गृहकृत्यदक्ष, आदरातिथ्य असलेल्या गृहिणी स्त्रीची सुप्तभावना excuse me कवितेत, विशेषतः शेवटच्या ओळींमध्ये to the point व्यक्त झाली आहे. वर्षानुवर्षं लादल्या गेलेल्या आणि तेच तिच्या आयुष्याची इतिकर्तव्यता समजल्या गेलेल्या आदरातिथ्याला मे नाँट बी अँव्हेलेबल हेच धाडसी उत्तर असू शकतं. "बीज क्षेत्र न्याय" या एका लेखिकेनं ( मला नांव आठवत नाहीय.) मांडलेल्या तत्वाची आठवण होते.."नापीक जमिनीचे संदर्भ " वाचताना.  आणि "आत्महत्या " वाचताना समस्त स्रीवर्गापुढचा यक्षप्रश्न उमजतो की लाज कोळून प्यावी की शरीरच संपवावं ! कारण डिझायनर तर पावला-पावलावर आहेतच शरीराचे वक्राकार, चढउताराला दर्शनीय बनविण्यासाठी टपलेले ! आणि उमजलेल्या कवितांमधील शेवटची.. "सरहद्दीवर बुद्ध "--- जे आहे ते अपूर्ण आणि जे नाही ते पूर्ण ....हा अट्टाहास मानवी जीवन कलंकित करतो., ओंजळी गळक्या आहेत हे जाणून-उमजूनही, अजाण बनून, ओंजळी भरण्याचा निष्फळ प्रयत्न करुन शेवटी रिकाम्या हातांनी जातो.. काही कविता मला माझ्या सीमित आकलनशक्ती मुळे सखोल कळल्या नाहीत. वरील मजकूर म्हणजे यथाशक्ती रहग्रहण आहे. परीक्षण नव्हे. तो माझा प्रांत नाही आणि हक्क तर नाहीच नाही.  आपल्या पुढच्या काव्यसंग्रहाची प्रतिक्षा राहील हे निश्चित !  वरील मजकुरात काही औधत्य वाटल्यास क्षमस्व. सर्वांगिण शुभेच्छा. ...Read more

  • Rating StarDAINIK TARUN BHARAT 04-11-2018

    वास्तवतेचे दर्शन घडविणाऱ्या कविता... योजना यादव यांची कविता स्त्रीमुक्तीचं बाळकडू कोळून प्यायलेल्या समर्थ स्त्रीची कविता आहे. अर्थात व्यक्ती जितक्या वेगाने बदलू शकते, तितक्या वेगाने समाज बदलू शकत नसल्याने समर्थ व्यक्तीचं व्यवस्थेबरोबरचं घर्षण- संघर् सुरूच राहतात. संवेदनशील मनात त्याचे पडसाद उमटत राहतात आणि ते संवेदनशील मन जर कवितेमध्ये अभिव्यक्त होणारे असेल तर त्या पडसादांची प्रतिबिंब कवितेमध्ये उमटत राहतात. अर्थात, व्यक्ती आणि व्यवस्था या संघर्षात व्यक्तीवर हतबल व्हायचे प्रसंग येणे हे अटळच असतं. पण समर्थ मन त्यामुळे हताश होत नाही. तर त्याला निधडेपणाने सामोरं जातं. याची प्रचीती योजनाच्या कवितेत पदोपदी येते. या कवितांमधला रोमँटिसिझम एरवीसारखा सुखासीनतेची आस दर्शवणारा तरल आणि स्वप्निल नाही तर बंडखोरीचे सूचन करणारा तल्लख आणि तिखट आहे. बंडखोरीची ही कविता स्त्रीमुक्तीचा झेंडा खांद्यावर घेऊन कंठाळी सूर लावून प्रचारकी होत नाही, तर ती काळाला अनुसरून व्यक्तिवादीच राहते; स्वत:विषयी बोलण्याच्या निमित्ताने जीवनाविषयी खोलात जाऊन बोलते. या काव्य संग्रहात एकूण ७४ कविता समाविष्ट आहेत. लहानलहान असल्या तरी कविता अर्थपूर्ण व आशयघन आहेत. शब्दांचे जंजाळ किंवा अवडंबर कुठेच नाही जसे पहिलीच कविता ‘जोहार’– ‘केवळ स्पर्शाचं भान आहे आपल्यात त्या साठीच शरीराच्या, मशाली पेटल्यात जगण्याचा अट्टाहास, एवढ्यापुरताच, आणि माझा जोहार, तेवढ्यापुरता.’ ‘गुलाम कवितेत – ‘सरावलो साशंक मनाला, तरच होऊ शकतो बेफिकीर मावळत्या सूर्याच्या साक्षीनं. नात उजळवू शकतो एखादा क्षण.’ अशी ही योजना यादव यांची कविता यथार्थतेचे दर्शन घडविणारी, काळजाला भिडणारी आहे. –डॉ. शैलजा यादवाड ...Read more

  • Read more reviews
Write Your Own Review
  • Default typing language is Marathi. To type in English press Ctrl+G key combination
Submit Review
PLEASE SEND YOUR AUDIO REVIEW ON editorial@mehtapublishinghouse.com

Related Books

People Who Bought This Item Also Bought

Latest Reviews

BHARTIYA GANIKA
BHARTIYA GANIKA by DR.S.R. DESHPANDE Rating Star
डॉ. शुचिता नांदापूरकर-फडके

मंडळी, कालच्या ऱ्हासचक्रानंतर मी विचार करत होते की आज काय? पुस्तकं तर काही वाचून ठेवली होती (म्हणजे वाचली आणि ठेवून दिली बाजूला... अक्षरशः). आत्ताची समोर आहेत ती. कदाचित त्यातलं एखादं उद्या घेईन. मध्ये अचानक या पुस्तकाची जाहिरात वाचली, अगदी गेल्या ठवड्यातली गोष्ट. उत्सुकता चाळवली. समूहात काहीतरी आगळं वेगळं पुस्तक घ्यावं हा विचार सतत मनात असतोच. तसं पुस्तक घरी येताच (जय amazon) चाळायला म्हणून बसले, आणि काय सांगू, हातात मार्कर कधी आलं, मी खुणा कधी केल्या, पुस्तक कधी संपलं... कळलंच नाही. एक गोष्ट प्रामाणिकपणे सांगते... प्रेयर पुस्तकाला तुम्ही जो भरघोस प्रतिसाद दिलात, अनेकांनी ते विकत घेण्याचा विचार केला तेव्हाच सांगायचं होतं, पण राहिलं. ओळख करून दिलेलं पुस्तक पूर्णपणे वाचनीय असतं असं नाही. त्याचा बरचसं भाग बोजड असतो. पण ते नाही का, डेटिंगच्या काळात मुलगा मुलगी स्वतःमधलं केवळ उत्तम ते दाखवतात, तसं मला प्रेयर बद्दल वाटलं. आय मीन प्रेयर पुस्तकाबद्दल वाटलं आणि गणिका या पुस्तकाबद्दल मला नेमकं तेच वाटत आहे. ========== ‘भारतीय कामशिल्प’ या पुस्तकाचं लेखन करत असताना प्राचीन भारताच्या समाजजीवनाची माहिती देणारे अनेक संदर्भग्रंथ वाचण्यात येऊन लेखकांची उत्सुकता चाळवली गेली आणि जेव्हा या विषयावर मराठीत एकही परिपूर्ण संदर्भग्रंथ नाही हे लक्षात आलं, तेव्हा त्यांनी स्वतःच या पुस्तकाचं लेखन मनावर घेतलं. केवळ सनसनाटी विषय सवंगपणे हाताळला आहे असं कुठेही वाटत नाही. अतिशय अभ्यासपूर्वक लेखन आहे. सोबत जोडलेली संदर्भग्रंथांची यादी (एकूण संख्या ६४) पुरेशी आहे. गणिका आणि उर्वरित श्रेणी या शरीरविक्रय करतात, हा वैश्विक व्यवसाय आहे. कैक काळापासून या व्यवसायाला मान्यता मिळाली आहे आणि त्याची आवश्यकता वाटली आहे. प्राचीन काळात भारतीय गणिका यांना एक संस्कृती आणि दर्जा होता. नीतीनियम होते, ते पाळावे लागत होते. पुस्तकाची प्रकरणं – प्रास्ताविक, विदेशी गणिका, भारतीय साहित्यातील गणिका, गणिकेची प्रशिक्षण व वर्णन, गानिकांची वेशभूषा, सौंदर्यप्रसाधने, विट, गणिकामाता, प्रियकराचा राग-रंग, कथांविषयी थोडेसे आणि कथा (या शेवटच्या प्रकरणात एकूण १३ कथा आहेत – अगदी सुरस आणि चमत्कारिक वाटाव्यात अशा, त्यांचा परिचय मी देणार....... नाही.) प्रास्ताविक – (नऊ पानांचं प्रकरण) कुटुंब किंवा विवाहसंस्था कधी आकाराला आले हे नक्की सांगता येत नसलं तरी स्त्री-पुरुष शरीरसंबंध हे आदिम असून ते पशु – पक्ष्यांप्रमाणेच जनन हेतुस्तव नैसर्गिक होते आणि राहतील. फलन हे स्त्रीदेहामध्ये होतं या जाणीवेतून तिला आदरस्थान प्राप्त झालं. सर्जनाची गूढ शक्ती धारण करणारी ती आदिमाया/माता/ अद्याशक्ती होय. जवळपास प्रत्येक धर्मात प्रजा, पशु आणि धान्य समृद्धीसाठी सुफलता विधी आहेत. भारतीय हिंदू धर्म शास्त्रीय ग्रंथांतून स्त्री पवित्र्याच्या कथा वाचायला मिळतात. पतीला परमेश्वर मानलं जाई. त्याही काळात गणिका हा व्यवसाय होता आणि त्याकडे सहिष्णू वृत्तीने पाहिलं जाई.राजे महाराजे त्यांचे पोशिंदे असतं. शरीरविक्रय करणाऱ्या स्त्रिया तिरस्काराला पात्र असत, पण गणिका नाही. त्यांना नगर भूषण, नगर अलंकार, नाग्त रत्न मानलं जाई. प्रसंगी, राजे त्यांचा सल्ला घेत. त्या बहुश्रुत असतं चौसष्ट कलांत पारंगत असतं. संभाषणचतुर, हुशार, समंजस, उदार, योग्य आदर राखणाऱ्या, विनयशील आणि अनुपम सौंदर्यवती असत. एखाद्या गणिकेमुळे त्या राज्याची कीर्ती वाढत असे. धार्मिक समारंभ, सामाजिक कार्यक्रम (विविध झुंजी, शर्यती), करमणुकीचे कार्यक्रम (जलक्रीडा, वनविहार), रंगमंचावर अभिनय, अशा नानाविध ठिकाणी त्यांची ठळक उपस्थिती असे. रथारूढ अथवा सिंहासनाधिष्ठ राजाला वारा घालणे, चवरी ढाळणे, छत्र धरणे अशी कामं त्या करत. त्यांच्याशी संबंध ठेवणं समाजमान्य होतं. प्रतिष्ठितांचा त्यांच्याकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन व्यापक, अगत्यशील आणि स्नेहिल होता. मात्र, त्यांना कडक आणि कठोर नियम पालन करावे लागे.विजयनगर साम्राज्याच्या अस्तानंतर ते पेशवाई संपेपर्यंतच्या काळात, मोगल राजवट येऊन गेली, ब्रिटीश वसवतवादाचा प्रसार सुरू झाला, समाज व्यवस्था बदलली, गणिका संस्कृतीला ओहोटी लागली. ब्रिटीशांचा अंमल सुरू झाल्यावर गणिका संस्था नष्ट होऊन वेश्या व्यवसाय वाढीला लागला. यामागे औद्योगिक क्रांती हे एक कारण आहे. वेश्यागमन निंद्य कृत्य मानलं जाऊ लागलं. तरुण अधिकाधिक सुशिक्षित होऊ लागला तसा शरीरसंबंधांपायी स्वास्थ्य गमवावं लागलं तर काय, हा विचार थोडाफार मूळ धरू लागला. आणि या शौकाची आसक्ती कमी झाली. चरितार्थाकरता पैसे मिळवण्यासाठी वेश्याव्यवसाय हादेखील विश्वसनीय आर्थिक व्यवसाय मानण्यात यावा असा निकाल १९११मध्ये युरोपियन न्यायालयाने दिला. विदेशी गणिका – (२७) बहुतेक सर्व प्राचीन संस्कृतीत गणिकांचे पुरावे मिळतात. इजिप्त, बबिलोन, सिरीया, फिनिशिया, ही काही उदाहरणं. ग्रीस, इटली, भारत इथे त्यांना विशिष्ट दर्जा प्राप्त झाला. त्यांचेही प्रकार होते, सामान्य वेश्या अलेत्रय्डी, आणि सर्वोच्च म्हणजे हेटीअरा (या शब्दाचा अर्थ सोबती). काही हेटीअरा वादविवादपटू होत्या. क्लेप्सीड्रा हिच्या वक्तशीरपणामुळे तिला ते नाव मिळालं होतं त्याचा अर्थ जलघटिकापात्र असा होतो. थीओफ्रत्स याने इ.पू. ३७२ – २८७ या काळात ‘ऑन मरेज’ हा ग्रंथ लिहिला, याचा सविस्तर अभ्यास करून लिओंटीयम या हेटीअराने त्यावर प्रगल्भ टीका लिहिली. रोमन समाजात कोर्टीझन अस्तित्वात होत्या. पॉम्पेई इथे व्हिकोली बाल्कोन पन्सिली नावाच्या इमारतीत शेकडो रमणी वास करत. या संदर्भातली रतिक्रिडेची मूळ चित्रं पॉम्पेईन wall paintings म्हणून प्रसिद्ध असून ती इटलीच्या वस्तुसंग्रहालयात सुरक्षित आहेत. रोमन साम्राज्यात हेटीअरा ऐवजी कोर्टीझन शब्द रूढ झाला. युरोपात पंधरा-अठरा शतकांत कोर्टीझन आणि कलावंतीण यांना समाजात विशिष्ट स्थान आणि आदर मिळत होता. फ्रान्समध्ये सतराव्या शतकात रमणींची सत्कारगृहं (सलो) प्रसिद्ध होती. जपानमध्ये गै (कलात्मक क्षमता) आणि शा (व्यक्ती) यावरून गैशा ही संज्ञा रूढ झाली. त्यांच्यात अलंकारिक सुरावट, सौजन्य, निष्कपट, सुसंस्कृतपण असे. बाराव्या शतकापासून कार्यरत असलेली ही प्रथा इडो काळात (इ.स.१६००-१८६८) अधिक वाढीला लागली. ओकिया ही त्यांची निवासस्थानं होत. विसाव्या शतकात त्यांचं वर्चस्व राजकीय क्षेत्रात वाढीला लागलं. १९२०-३० मध्ये त्यांची संख्या साधारण ८० हजार होती, ती १९७०-८० दम्यान १७ हजार इतकीच उरली आहे. चीनमध्ये पूर्वी पीकिंग (बीजिंग) इथे सिंगसॉंग हाउस हा भाग राखीव होता. शांघाय इथे अत्यंत विलासी वारांगना गृहं आहेत. सिंगापूरमध्येगिटार गर्ल्स (पीपाचाई) या नावाने त्या ओळखल्या जातात. पाकिस्तानात त्या तवायफ, कान्जारी आणि गश्ती नावाने ओळखल्या जातात. आज मात्र सर्वत्र आमुलाग्र बदल झाला आहे. भारतीय साहित्यातील गणिका – (३२) संस्कृत, प्राकृत, पाळी भाषांत, हिंदू, बौद्ध, जैन वान्ग्मयात, त्यांचा उल्लेख आढळतो. त्या वैदिक काळात भारतात होत्या हे काही ऋचांवरून समजतं. (ऋचा १.१६७.४ – अनेक पुरुषांशी सांग करणारी ती साधारणी). पंचचुडा अप्सरेपासून त्यांची उत्पत्ती झाली असं मानतात. महाभारत काळात त्यांना प्रतिष्ठा प्राप्त झाली. (राज, नागरी, गुप्त, देव आणि ब्रह्म असे पाच प्रकार होते). रामायणात फार स्थान नव्हतं. अमरकोश, महाभाष्य, वार्त्तिके, दशरूपक, कौटिलीय अर्थशास्त्र जातक कथा, पंचतंत्र, वेताळकथा, शुकबहात्तरी, गाथासप्तशती, अशा विविध ग्रंथांत त्यांचा उल्लेख आहे. कामसूत्र या ग्रंथात वात्सायनाने ‘वैशिक’ या प्रकरणात त्यांची माहिती दिली आहे. कथासरीत्सागर, राजतरंगिणी, शृंगारतिलक, सरस्वतीकंठभरणा, कलाविलास, मेघदूत, मृच्छकटिक, रत्नावली, नागानंदा, अशा नाटकांतून त्यांचा उल्लेख येतो. भारतात इ.पू. पहिल्या सहस्रकात ती प्रथा अस्तित्वात येऊन ब्रिटीशांच्या आगमनानंतर एकोणिसाव्या शतकात लोप पावली असावी असं समजलं जातं. गणिकेची प्रशिक्षण व वर्णन – (१६) गणिकेला बालपण जवळपास नव्हतच. वयाच्या सहा-सात वर्षापासून तिला घडवायला सुरुवात होत असे. त्यांच्या प्रशिक्षणात आचार, विचार, शिष्टाचार, विविध कला, खेळ, भाषा, वर्तन, सौंदर्यवर्धन, गायन, वादन, नृत्य, अलंकरण, शरीर सौष्ठव, बुद्धिवर्धन अशा प्रत्येक अंगाचा व्यापक विचार होता. काही हस्तकला शिकाव्या लागत. पाककला, सुगंधी द्रव्य निर्मिती, कामशास्त्र, प्रणायाराधन, हिकाव्म लागे. स्वसंरक्षण शिकावं लागे. गणिकांची वेशभूषा, सौंदर्यप्रसाधने – (५) आधीच्या प्रशिक्षणात हाही एक महत्त्वाचा भाग होता. विट – (७) हा शब्द मी पहिल्यांदाच ऐकला. त्याचा इथे दिलेला अर्थ – शृंगाररस नायकानुचराप्रमाणे संपत्तीचा भोग न घेणारा किंवा जो आपल्या पैशाचा वापर कधी करत नाही, असं नाटकातलं लबाड, धूर्त पात्र. गणिका संस्थेत त्याच्या जोडीने वयस्य, अनुचर, धूर्त आणि डिंडिक ही पुरुष पात्र वावरतात. प्रतिवेशिनी ही गणिकेची शेजारीण. ती विश्वासातली. ती गणिकेसाठी विट आणि प्रियकर यांच्याशी संवाद साधते. गणिकामाता – (७) हे पात्र फार महत्त्वाच. तिला संरक्षित स्त्री, कुट्टनी किंवा कुट्टीनी म्हटलं जाई. तिचं काम शिस्त राखणे, थोडक्यात रेक्टर. कामकुजानांना आळा घालणं, गणिकांना खऱ्या प्रेमापासून वंचित ठेवणं. कामुकांचं मानसशास्त्र तिला मुखोद्गत. पुरुषांच्या गुणदोषाच्या’ आधारे अचूक आडाखे बांधत ती गणिकेला सल्ला देता. तिचा दबदबा असतो. ते नसती तर गणिका ही संस्था कधीच नामशेष झाली असती. कारण स्त्रिया या स्त्रिया असल्याने स्त्रीसुलभ भावनेनुसार गणिकागिरीत न रमता त्या केव्हाच संसाराला लागल्या असत्या. प्रियकराचा राग-रंग – (९) रग हे बारा छटांमधली काम आसक्ती असं म्हणता येईल. पुरुषाची मनोवृत्ती, प्रवृत्ती, स्वभाव, गुणविशेष आणि खास करून राग-लोभ जाणून घेत गणिकेला त्याच्याशी वर्तन करावे लागते. कथांविषयी थोडेसे आणि कथा (४८) – ‘शृंगारमंजरीकथा’ हा राजा भोज रचित संस्कृत ग्रंथ असून त्यात स्त्री-पुरुष मनोवृत्ती दर्शन घडवणाऱ्या तेरा कथा आहेत. त्यापैकी काही जीर्ण, काही अपूर्ण आहेत. पैकी एक कथा वाचून दाखवते. संदर्भग्रंथ (४) सोबत फोटो दिले आहेत त्या पानांचे. या पुस्तकात आढळलेले सुंदर शब्द – गरती, लीलासहचारी, पृथुल (अर्थ कळला नाही अजून), रूपाजीवा, सूरसुंदरी परिचय फार लांबला. या विषयावरच्या इतक्या अभ्यासानंतर एखादा पेपर सहज देता येईल. परत अभिमानाने म्हणता येईल, ‘मा, मै फर्स्ट क्लास फर्स्ट आया!’ मनापासून धन्यवाद. माझी परिचय पाळी नसती तर मी हे पुस्तक वाचलंच नसतं. मजा आली मला वाचताना. तशी तुम्हालाही आली असेल अशी खात्री आहे. थांबते. ...Read more

RESHIMREGHA
RESHIMREGHA by SHANTA J SHELAKE Rating Star
मीना कश्यप शाह

शांता शेळके या कवयित्री म्हणून आपल्या सर्वांच्या माहितीच्या आहेतच. गीतकार म्हणूनही त्यांचे मोठे नाव झाले. रेशीमरेघा हे त्यांनी रचलेल्या गीतांचे पुस्तक. मुख्यतः त्यांनी चित्रपट आणि नाटक यासाठी गीते लिहिली आहेत. प्रस्तावनेत शांताबाई म्हणतात, गीते लििणे त्यांना अतिशय आकर्षक वाटत गेले आणि म्हणून केवळ चित्रपट आणि नाटकांसाठीच नाही, तर स्वानंदासाठीही, त्या गीतं लिहित राहिल्या. चालीवर गीते लिहिणे त्यांना आव्हानात्मक वाटायचे, बंधनकारक नाही. पुढे बंगाली, गुजराती अशा काही गीतांच्या चाली आवडल्या, तर त्या, त्या चालींवरही छंद म्हणून गीते लिहू लागल्या. त्यांच्या गीतांमध्ये लावण्या, गवळणी, नृत्यगीते आणि युगुलगीते (त्यांनी द्वंद्वगीते हा शब्द वापरला आहे, जो मला आवडत नाही) जास्त आहेत. ह्या पुस्तकात त्यांचे संकलन आढळून येतं. पुस्तकातील काही गीतांपेक्षा मला त्यांची प्रस्तावनाच जास्त आवडली. आपल्या गीतांबद्दल त्यांनी हळुवार होत लिहिलं आहे. प्रत्येक गाणं ध्वनिमुद्रीत होतानाचे क्षण त्यांना आठवतात. आणि ही गीतं प्रसिद्ध होण्यासाठी संगीतकार, गायक यांचा हातभार नक्कीच आहे याची त्या आठवण काढतात. गीतांचा अर्थ रसिकांपर्यंत पूर्णपणे पोहोचवण्यासाठी गायक-गायिकांचा खूपच मोठा वाटा आहे, त्यांच्याबद्दल त्या अपार कृतज्ञता व्यक्त करतात. हे पुस्तक त्यांनी लावणेसम्राज्ञी यमुनाबाईंना अर्पित केलेले आहे. त्यान्नी लिहिलेल्या "रेशमाच्या रेघांनी" या सर्वात जास्त प्रसिद्ध पावलेल्या लावणीच्या नावावर ह्या पुस्तकाचे नाव आधारित आहे. अनेक प्रसिद्ध गाणी या गीत संग्रहात आढळतात. रेशमाच्या रेघांनी, काय बाई सांगू, मनाच्या धुंदीत लहरीत, हे श्यामसुंदर, राजसा, शालू हिरवा पाच नि मरवा, चाल तुरू तुरू, मनाच्या धुंदीत लहरीत येना आणि अशी अनेक. शांताबाईंचं काव्य सामर्थ्य ह्या लावण्या/गीतांमध्ये देखील दिसून येतं... कळ्या आजच्या, शिळ्या उद्याला, ओठांशी न्याल का, आल्यावर जवळ मला घ्याल का.... अशी अनेक उदाहरणं! पुस्तकातील बहुतेक गाणी ही लावण्यांच्या स्वरूपातली आहेत. त्यामुळे त्याच त्याच भावना सारख्या सारख्या आढळून येतात. बोलावणे किंवा नको जाऊ म्हणणे, भेटी (गिफ्ट्स) घेणे, वाट पाहणे, विरह, सौंदर्याचे वर्णन, शृंगाराचे वर्णन, म्हणजे तुम्हाला काय मिळू शकेल याची कल्पना गीतातून देणे (उदा. कंबरपट्टा रेखून दावी, देहाचा आकार!!) अशा प्रकारचे विषय पुन्हा पुन्हा येत राहतात, पण (शांताबाई बीइंग शांताबाई) कुठेच तोचतोचपणा कंटाळवाणा होत नाही (वाचकाने जरा रोमँटिकपणा दाखवून वाचली ही गीतं तर फारच बहार!) शांताबाई नथ फारच आवडते असं दिसतं... नथ सर्जाची नाकी घालता हसेल डावा गाल किंवा सलगी करते नथ ओठांशी, तो तुमचा अधिकार अशा प्रकारे ती खुलून देखील दिसते ह्या गीतांमधे!! अनेकविध लावण्या आहेत ह्या पुस्तकात. पाडव्याची, रंगपंचमीची, श्रावणाची, अशा विविध दिवसांच्या लावण्या तर हिरव्या रंगाची लावणी देखील आहे. पाडव्याची लावणी म्हणजे पाडव्याला शालू मागते आहे, कारण ती रात्री एकांतात उभारणार आहे. 🙂 "मी सुंदर आहे तर आता मी काय करू?" अशी तक्रारही दिसून येते. "माझ्या नखऱ्याच्या शंभर तऱ्हा" सांगणारीला स्वतःच्या सौंदर्याची पुरेपूर जाणीव आहे आणि त्यापेक्षाही, फक्त शारीरिक सौंदर्यावर विसंबून न राहता, त्याबरोबर तोरा दाखवत भुरळ पाडणे ह्यात ती माहीर आहे. पण त्याचबरोबर ती धोक्याची सूचना पण देते आहे... घटकाभर संग बसून घालवा वेळ, जमल्यास मनांचा जमून येईल मेळ, नाहीतर यायचा अंगाशी हा खेळ, पाय टाकण्याआधी इथे, विचार पुरता करा, माझ्या नखऱ्याच्या शंभर तऱ्हा!! एका लावणीत एका पुरुषाने फसवलंय अशा स्त्रीचे रूप आहे. जत्रेत एक जण भेटला आणि त्याने आपल्याशी फ्लर्ट केलं, जत्रा उलगडल्यावर दुसऱ्या दिवशी मात्र तो डोळ्याला डोळा भिडवत नाही, तोंड चुकवून पुढे जातो, ह्याची तक्रार ह्या लावणीत येते. किती विविधता! अशा लावणी कलाकाराच्या आयुष्याचं विदारक दृश्य देखील शांताबाईंनी दाखवले आहे. तिथे येणारा आज एक, तर उद्या दुसराही असू शकेल किंवा तिथे असणारी आज एक, तर उद्या दुसरीही असू शकेल. हे सांगून त्या म्हणतात... प्रीतीचे नीतीचे व्यर्थ सांगणे, भुकेल्या देहाचे सारे मागणे, जन्माच्या नात्याचे फुका बहाणे, कुणाला सतत इथे राहणे? इथल्या महाली घडीची वस्ती, सुखाचे हिंदोळे आभाळी चढती, घडीत वरती घडीत खालती ऐन विशीतल्या स्त्रीचं सौंदर्याचं अत्युत्तम वर्णन एका गीतात केलं आहे. अनेक गीतांमध्ये पुरुषांनी स्त्रीच्या देहाचे आणि मनाचे केलेले वर्णन दिसून येते. त्यातही नुसता देहच नाही तर स्त्रीचा तोरा (attitude) देखील पुरुषाला कशी भुरळ पाडतो हे दिसतच. "ही चाल तुरुतुरु" आपल्या सगळ्यांच्या आवडीचे आणि माहितीचे आहे. असंच "मनाच्या धुंदीत लहरीत ये ना" हे देखील. गीतांमध्ये श्रावण, पाऊस, विरह, वाट बघणे हे सर्व हमखास येतं. एक गीत आहे "लहरी सजण कुणी दावा" - मीना खडीकर यांचे संगीत, उषा मंगेशकर यांचा आवाज. हे गीत मला ना वाचायला आवडलं ना ऐकायला आवडलं 🫣 श्रीकृष्ण राधेच्या कथा तर आपण गवळणींमधे अनेक वेळा ऐकल्या आहेत. कृष्णाची धून ऐकल्यानंतर अगदी काहीही न सुचता तशीच्या तशी निघालेली राधा! त्यातही तिच्या शृंगारचं वर्णन येतंच. सजण्याची आवड असलेल्या स्त्रीचे वर्णन अतिशय खुबीने शांताबाईंनी केले आहे. मला स्वतःला नटण्या मुरडण्याची अतिशय हौस असल्यामुळे हे सगळं वर्णन वाचून, "हे पुस्तक आपण आधी का नाही वाचलं" याचं दुःख मात्र झालं. ही उदाहरणं बघा ना... माथ्यावर मोतियाची जाळी, भांगेत मोती सर, चंद्रकोर भाळी, कानात झुमके, केसांमध्ये वेल, नाकात नथ, नथित हिरे, बिल्वदळे, वज्रटिक, `बोलताना पाठीवर जिचे रेशमाचे गोंडे खालीवर होतील अशी` पाच पदरी मोहन माळ!! दंडात वाकी रुताव्या, शिंदेशाही तोडे असावेत आणि पायी सांध्यात सोनसळी, गळ्यात तन्मणी, कमरेला कंबरपट्टा, पायी पैंजण.... "शालू हिरवा, पाच नि मरवा, वेणी तीपेडी घाला" हे गीत तर फारच प्रसिद्ध झाले. शृंगार आणि सौंदर्य यांचे वर्णन या सगळ्या गीतांमध्ये अगदी खुलून आलेलं आहे. आणि प्रेम! त्याविषयी किती लिहावं आणि कशाप्रकारे लिहावं असा मोठाच प्रश्न पडला आहे. तरीही एका स्त्रीच्या मनाने वाचलेल्या ह्या चार ओळी लिहीतेच... काय वाजले प्रिय ते पाऊल, तो तर वारा तिची न चाहूल, भास हो फसवा वरचेवरी, शोधितो राधेला श्रीहरी!! ...Read more