वि. स. खांडेकरांच्या निवडक कविता… कै. वि. स. खांडेकर हे कवी म्हणून फारसे वाचकांच्या परिचयाचे नाहीत. त्यांना आपण कादंबरीकार, कथाकार म्हणूनच ओळखतो. पण त्यांच्या जन्मशताब्दीचे औचित्य साधून डॉ. अविनाश आवलगांवकर यांनी ते एक द्रष्टे कवी म्हणून वाचकांसमोर णले आहे. त्यांचे ‘वि. स. खांडेकरांची कविता’ हे पुस्तक नुकतेच प्रसिध्द झाले आहे. कै. खांडेकरांच्या समर्थ लेखणीने वाड्.मयाच्या सर्व क्षेत्रात स्वतंत्र असे स्थान निर्माण झाले नसले तरी त्यांच्या अनेक कविता सातत्याने नियतकालिकांमधून ‘कुमार’ या टोपण नावाने प्रकाशित होत होत्या. त्यामुळे कदाचित कवी म्हणून त्यांची प्रतिमा वाचकांसमोर आली नसावी. पण त्यांचा पिंड कवीचा होता हे या पुस्तकावरुन वाचकांच्या ध्यानी येईल. एका पानाची कहाणी या त्यांच्या आत्मचरित्रात त्यांनी हे स्वत:च मान्य केले आहे. कवितेविषयी प्रेम वाढत गेले आणि कविता हे आत्मविष्काराचे प्रभावी माध्यम आहे याची जाण त्यांना आली. तेव्हापासून त्यांनी वेगवेगळया प्रकारच्या कविता केल्या. ‘दुर्दिन दारुण दूर दुरावून दिन मणि दैवाने दिधला’ अशा अजोड काव्यपंक्ती ते लिहू शकले (पान ७१) ही कविता १९२२ मधली आहे. सहज साध्य, सोपी सरळ भाषा त्यांनाही आवडत होती. म्हणूनच ते म्हणतात ‘आकाशातील चंद्र धराया! प्रयत्न केले कितिक वाया ।। जन्म भूमिला मिठी मारुनी । काय साधिले जगती कोणी ।। किंवा ‘मला कपडे नको दागिने नको काही नको ।। एक बाळ हवा, देवा माझे औक्ष घे, पण माझ्या बाळाला ते भरभरुन दे ।।’ ही साधी सरळ काव्यरचना हृदय हेलवणारी, काळजाला हात घालणारी रचना ते सहजतेने करतात. त्यांच्या कवितेत आंतरिक शक्ती आहे. त्याच प्रेरणेने समाजाचे परिवर्तन करण्याचा प्रयत्न करतात, रुढ, पारंपारिक कल्पना सोडून प्रतिभाशक्तीचा अविष्कार झाला तरच ती कविता सरस्वतीला प्रिय होते. अशी या कवीच्या मनाची धारणा आहे. त्यांच्या कवितेत विरहाचे दु:ख जागोजागी जाणवते. तरुण-तरुणीचे प्रेम दिसत नाही, पण ममतेचे कोंदण मात्र दिसते. निसर्गाचे साक्षांत चैतन्यमयी रुप ते साकार करतात. उत्तुंग प्रतिभा भव्य-दिव्य शब्द हे खांडेकरांचे स्वप्न होते. ते साकारित असताना, प्रेमाचे अस्तित्व शरीराच्या पलीकडे आहे याचे भान ते सोडीत नाहीत, काळया रात्रीतून उज्ज्वल उषेचा जन्म होतो. सावळया आकाशातून पडणाऱ्या सरीने पृथ्वी फुलून येते. सावळा कृष्णच राधेलाप्रिय असतो. ज्याच्या स्पर्शाने लोखंडाचे सोने होते म्हणून परीसच सोन्यापेक्षा महत्वाचा! प्रेम गुणी. या कवितेत (पान १३९). जन म्हणती मजला वेडे, वेड कशाचे कारण नकळे । खडे सोडून उधळीत असतो सगळ्यावरती सदाफुले ।। वि. स. खांडेकरांची कवी म्हणून प्रतिमा वाचकांसमोर निर्माण झाली नाही आणि त्याची कारणे शोधताना डॉ. आवलेगांवकर म्हणतात, कवितेचा आशय अभिव्यक्तीच्या आधारे युगामाणशी समान धर्माने सांगू शकली नाही म्हणा किंवा वाचक पुरेशी दाद देऊ शकले नाहीत. नेमके कारण काय असावे? याबाबतीत ते देखील संभ्रमातच आहेत. तरीदेखील कधी कधी वाचकांचा पूर्वग्रह दूषितपणा तर पुढे आला नसावा का? एरवाद्या जेष्ठ-श्रेष्ठ कवितेत काव्य शोधण्याचा निरर्थक प्रयत्न केला जातो. पण एखाद्या कवीची हृदयस्पर्शी कविता असूनही काळाच्या मागे पडते. नेमके कारण सांगता येत नाही, पण वि. स. खांडेकरांची कविता कशी होती याचे उत्तर ते स्वत:च देतात, त्यामुळे ते खरे वाटते. समकालिन वास्तवाचा जीवमूल्याच्या अनुषंगाने अन्वयार्थ लावून ललित साहित्याची निर्मिती वि. स. खांडेकरांनी केली हे नाकारता येणे शक्य नाही. डॉ. अविनाश आवलगावकर यांना वि. स. खांडेकरांची कविता भावली. म्हणूनच अतिशय संशोधक वृत्तीने त्यांनी हा कवितासंग्रह प्रसिद्ध केला आहे. डॉ. नागनाथ कोत्तोपल्ले यांच्या आग्रहाने हा कवितासंग्रह सुनील मेहता यांनी प्रसिद्ध केला. रवींद्र व्होरा यांचे मुखपृष्ठ अत्यंत वेधक आहे. ...Read more