मनाला अत्यंत अस्वस्थ करून जाणार्‍या आणि अंतर्मुख करणार्‍या कथा. समाज म्हणून आपली लायकी काय? संस्कृती म्हणून ज्याला यथेच्छ मिरवावे त्याचे खरे रूप काय? नात्यांमधला जिव्हाळा वगैरे, धार्मिकतेचा आधार वगैरे, व्यभिचार आणि अनैकता वगैरे.... सगळ्या सगळ्याचीमूळ जातकुळी काय? सगळा निव्वळ चिखल आहे. फक्त अन्याय आहे. दडपणूक आहे. - सारे केवळ वाचल्याने अस्वस्थता येत नाही. खरी अस्वस्थता येते ती या भिववणार्‍या विचाराने की - ’हो. हाच माझा समाज आहे!’ आपल्याला आपले खरे स्वरूप समजत जाणे भयावह आहे! पण आवश्यकही आहेच. समाजरचनेच्या संपूर्ण डोलार्‍यात नि:शब्द गाडल्या गेलेल्या एका वेगळ्याच मानल्या जाव्या अश्या ’रिवणावायल्या’ व्यक्तिरेखांची गुदमरवणारी कथामालिका म्हणजे हा कथासंग्रह आहे! या कथा एका अंतापाशी पोचून संपत नाहीत. तशा तर त्या सुरूही एका निश्चित प्रसंगातून होत नाहीत. पण जे सारे आपल्या डोळ्यांसमोर मांडले जाते ते आपला सारा अनादी अनंत अवकाश व्यापून राहते. ...Read more

एक वेगळ्या धाटणीचा कथासंग्रह समाजातील भयानक वास्तवता मांडून याला तश्याच भयानक पद्धतीने प्रतिकार करताना कथानायकांची होणारी ससेहोलपट त्यांची मानसिकता अंतरंगाचे विविध पदर उलघडनारे राजन सर खरोखर ग्रेट आहेत आता ठरवलंय संपूर्ण राजन गवस वाचायचेच.....

शोषणाविरुद्ध बंड करणाऱ्या स्त्रियांची कहाणी... ज्याच्या नावावर ‘चौंडक’, ‘भंडारभोग’, ‘धिंगाणा’, ‘कळप’ नावाच्या कादंबऱ्या जमा आहेत ज्याला ‘तणकट’ कादंबरीसाठी नुकताच ‘साहित्य अकादमी’चा पुरस्कार मिळालाय आणि जो महाराष्ट्र फाउंडेशनने पुरस्कृत केलेल्या ‘बोल’च्या प्रकल्पावर सध्या काम करतोय तो लेखक म्हणजे डॉ. राजन गवस! १९८० नंतर मराठी साहित्य क्षेत्रात ज्यांनी कथासंग्रह वाङ्मयातील इतर (विशेषत: कादंबरी) प्रकार हाताळायला सुरुवात करत आपलं नाव वाचकांसमोर आणलं त्या गवस यांचा एक निवडक कथांचा संग्रह ‘रिवणावायली मुंगी’ संग्रहात एकूण १३ कथा आहेत. या कथासंबंधी आणि एकूणच आपल्या लिखाणासंबंधी गवस म्हणतात, ‘रिवणावायली मुंगी’ या संग्रहातील स्त्रिया शोषणविरुद्ध बंड करणाऱ्या अन्यायाविरुद्ध आवाज काढणाऱ्या आहेत याचं कारण वास्तवातील बदल हेच आहे. खेड्यापाड्यातल्या मुली शिकू लागल्या, परंपरेच्या चौकटीने जाच सैल होत गेले, विविध चळवळी, शहरांशी येणारा संपर्क यामुळे वातावरण बदलत गेलं. त्यामुळे परिस्थतीच्या रेट्यातून बदललेल्या वास्तव स्त्रीचं या कथांमधून येते. ती लेखकिय मनातील नाही हे निश्चित.’’ तर १९७५ पासून डॉ. गवस हे देवदासी चळवळीचा तसा सहप्रवासी चळवळीतला हा कार्यकर्ता आणि अनेक वृत्ती-प्रवृत्तींची माणसं जवळून पाहत अनुभवांती लिखाण करणारा हा लेखक जेव्हा स्त्रीविषयक लिखाण करतो तेव्हा तिची व्यथा, तिची जगण्याची धडपड आणि तिचा तो एकूणच अन्यायाविरुद्धचा लढा हा मनाला खूप भिडतो. ‘रिवणावायली मुंगी’ ही कथा बघूया. २५ वर्षांची ती दहावी झालेली मुलगी जेव्हा आपल्या जातीबांधवांसाठी परिवर्तनवादी चळवळीत आपणहून उतरते आणि मनापासून त्यात काम करते तेव्हा सुरुवातीला ती चळवळ, ते कार्यकर्ते आणि एकूणच ती ‘बंडखोरी’ भावते, पण त्यातील भंपकपणा जेव्हा तिला जाणवतो तेव्हा ती पुन्हा ‘घरा’ का परतते. निमूटपणे परिस्थितीला/चालीरितींना ‘शरण’ जाते. लग्न करते. सुखी संसाराचं स्वप्न पाहू लागते. पण नवरा जेव्हा बाहेरख्यालीपणा करत तिला ‘दासी’ ठरवू पाहतो तेव्हा ती त्याला भर बाजारात ‘उघडं’ करते आणि आपल्यातली ‘कार्यकर्ती’ अजूनही जिवंत आहे हे दाखवून देते बंडखोरी करते. ‘बाई’ ही कथा नवऱ्याने फसवल्यामुळे धंद्याला लागलेली आणि दोन माणसांनी (एकाचवेळी) ठेचलेल्या एका कमळी नावाच्या बार्इंची. कुठेही गेलं तरी बाईला शेवटी उपभोग्य वस्तू म्हणूनच गणलं जातं आणि त्याच एका नजरेनं बघत वागवलं जातं याचं ज्ञान जेव्हा कमळीला होतं तेव्हा ज्यांनी ज्यांनी आपल्याला फसवलं त्यांचा संसार कशाला उधळायचा, असा सुज्ञ विचार करत ती पुढे निघते. ‘ह्याला जीवन ऐसे नाव’ म्हणत आहे त्याचं समाधान मानत ‘कुणाच्या तरी वळचणीला जगू’ म्हणते. संग्रहातील ती बंडखोर मुलगी म्हणा, कमळा म्हणा वा इतर स्त्रिया म्हणा त्या जेव्हा अन्यायाविरुद्ध बंड करून उठतात. परिस्थितीचं भान राखत जेव्हा आवाज उठवतात वा आहे त्या परिस्थितीशी सामना करत स्वत:चं अस्तित्व दाखवून देतात, तेव्हा त्याचं ‘अस्तित्व’ त्याचं वागणं/बोलणं, त्यांचं ‘बंड’ हे मनाला भावून जातं. त्यामुळे लेखक म्हणतो त्याप्रमाणे ‘परिस्थितीच्या रेट्यातून बदललेली वास्तव स्त्रीचं या कथांमधून समोर येते. संग्रहात ‘एक होता कावळा’ नामक वेगळ्या विषयावरची एक कथा आहे. हौदात पडलेल्या एका कावळ्याला एक शाळामास्तर बाहेर काढतो. पुढे त्या कावळ्याला बाकीचे कावळे टोचा मारून हैराण करतात. पुरता ठार मारतात. ‘कावळा माणसावर डूक धरतो का हो?’ ही शंका मनात धरून बसलेल्या त्या मास्तरामागे पुढे कावळ्यांची जमात लागते. ते कावळे त्याला पार सतावून सोडतात. मास्तरांसह सर्व घर ‘कावळेमय’ होत चिडतं. मास्तराची अन्नावरची वासना उडते. इकडे शाळेतील मुलांना कावळ्यांचा त्रास होईल. ही शंका बोलून दाखवत पालक, शिक्षक त्यांना रजा घ्यायला, घरी बसायला सांगतात. मास्तर घरी बसतो. पुढे तो तापाने फणफणतो. अख्खं घर अस्वस्थ होतं. शेवटी तो गावी जातो. मास्तराची आई त्याला बरं करते आणि ‘जा रं शाळेला, कुठला कावळा येतोय बघतो. म्हणत धीर देते आणि त्यानंतर कावळे त्रास देणं सोडतात. ‘एक होता कावळा’ प्रमाणेच एका राजकारणी कावळ्याची गोष्ट आहे ती ‘दादा कोतोलीकर’ नामक कथेत. संग्रहातील ‘संप, ‘झळ’, ‘उचकी’, ‘ढव्ह आणि लख्ख ऊन’ या कथादेखील उल्लेखनीय आहेत. लेखक ज्या सीमाभागालगत राहतो, ज्या परिसरात कन्नड-मराठी मिश्रित बोली बोलली जाते आणि जिथल्या प्रथा परंपरा तसेच ‘गाव उचापती’ लेखकाला अस्सलपणे ज्ञात आहेत, त्यातलं मर्म त्याला कळलंय त्या सर्व गोष्टींचा ‘ठसा’ या कथांवर व्यवस्थितरित्या उमटलाय. तर माणसामाणसातील संबंध, संघर्ष, ताणतणाव, जगण्याची जीवघेणी धडपड आणि स्त्रियांची शोषणविरुद्ध ‘बंड’ करून उठण्याची, लढा देण्याची प्रवृत्ती याचं समग्रदर्शन या ‘रिवणावायली मुंगी’ कथासंग्रहात घडतं. -चंद्रा जळगावकर ...Read more

‘रिवणावायली मुंगी’ समर्थ माणसांच्या कथा... चौंडक, भंडारभोग, धिंगाणा, कळप आणि तणकट अशा एकाहून एकेक सरस कादंबऱ्यांमधून ज्वलंत विषय अत्यंत सामर्थ्याने सूक्ष्मतेने हाताळून मराठी कादंबरी चिंतनपीठाला समाज परिस्थितीचे गंभीर भान देणारे साहित्य जगातील अनेक परतिष्ठित पुरस्कारांनी सन्मानित असणारे आजचे कसदार लेखक डॉ. राजन गवस यांचा ‘रिवणवायली मुंगी’ हा कथासंग्रह नुकताच प्रकाशित झाला आहे. १९८१ ते १९९९ या दरम्यान बखर, साप्ताहिक सकाळ, महाराष्ट्र टाइम्स, सत्यकथा, स्त्री, किर्लोस्कर, साहित्य शिवार, रानमळा, या दिवाळी अंकांमधून पूर्व प्रसिद्धी पावलेल्या कथा एकत्रितपणे या संग्रहात आल्या आहेत. लसलसत्या जीवनानुभवावर आधारित असलेल्या या कथांमधून राजन गवस पर्याप्त समाज चौकटीत घुसमटणाऱ्या स्त्री-पुरुषांचा नेमकेपणाने वेध घेतात. समाजधर्म शरीरधर्म तसेच अस्तित्वाचा प्रश्न या सर्वाखाली भरडत निघालेल्या मानवप्राण्याची अगतिकता विदारक या कथा प्रकट करतात. कथागत व्यक्तिरेखांचा आंतरवेध घेताघेता प्रस्थापित संकेत व्यवस्था आणि अनुभवाला प्राप्त होणारा आकार यांचे अस्तित्वात असणारे परस्परावलंबित्वही लेखकाच्या प्रतिभेने फार सामर्थ्याने टिपले आहे. ढव्ह आणि लख्ख ऊन, बाई, हुंदका, एका होता कावळा, रिवणावायली मुंगी, उचकी, संप इ. कथांमधून व्यक्ती आणि अस्तित्वनिर्मिती प्रश्न, व्यक्ती आणि पर्यावरण, सामाजिकता, मध्यमवर्गीकरण यातील गुंतागुंतीच्या परस्पर संबंधाचे चलनवलनाचे व त्याचे संवेदनशील मनावर होणाऱ्या परिणामाचे, शोषणाचे, आविष्करण सक्षमपणे केले आहे. ग्रामीण जीवन व परिसर ही या कथांची पार्श्वभूमी आहे. पण ही पार्श्वभूमी असली तरी आणि कथा या साहित्य प्रकाराचा परंपरागत आकृतीबंध घेऊन या कथा अवतरत असल्या तरी आशय-आविष्कारदृष्ट्या त्या वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. परिसर, व्यक्तिरेखा, भाषा, निवदेन, घटना, प्रसंग, भाष्य, परिणाम असे सर्व घटक परस्परात अभिन्नत्व स्वरूपात एकरूप होऊन येतात. या कथा म्हणजे माणसांचा अनुभवांच्या तळाचा वेध घेणाऱ्या व त्यातून जैविक, सामाजिक, सांस्कृतिक पातळ्यांचे तसेच नव जागरणाचे स्वरूप उलगडणाऱ्या अस्सल कथा आहेत. या सर्व पातळ्यांशी निगडित असणाऱ्या स्त्री-पुरुषांवरील प्रभाव रेषांचे आलेख म्हणजे या कथा. स्त्री-पुरुष संबंधाचे सांस्कृतिक, सामाजिक पातळीवरून आकारास येणारे रूप आणि आदिम प्रेरणा यामधील द्वंद्व, ग्रामीण परिसरातील विविध संक्रमण, माणसाच्या परात्मतेची विविध अंगे व कारणे व त्यातून निर्माण होणारी परवड, कसेबसे स्वत:ला तगवून जगवत ठेवण्यासाठी शोधलेले हताशपणे स्वीकारलेले अनिवार्य मार्ग पण त्यातूनही आत्मनिष्ठा अन्यायला प्रतिकार करण्याची ... होणाऱ्या ग्रामीण शोकात्मिका, या पार्श्वभूमीवर दारिद्र्यरेषेखालील कुटुंबाची होणारी दयनीय अवस्था लेखकाचे संवेदनशील, सजग मन अत्यंत पारदर्शकतेने टिपले आणि सामाजिक, आर्थिक, भावनिक अशा विविध कारणांनी कोंडीत सापडलेल्या या व्यक्तिरेखांना त्यांच्या स्वाभाविक शक्यतानुसार कधी गूढ विद्येच्या आधीन होताना तर कधी बंडखोरीच्या मार्गाने जाण्याचा प्रयत्न करीत पर्याय शोधताना, प्रतिकाराचा प्रयत्न करताना दर्शविते. अर्थात हा अन्याय मिटविण्याचा त्यांचा प्रयत्न काही यशस्वी होत नाही. परंतु या प्रकारच्या क्रियाशीलतेमध्येच जीवनाची गती अस्तित्वात असते. म्हणून विचार आणि तद्नुषंगाने कृती प्रत्यक्षात उतरविणाऱ्या या व्यक्तिरेखा फार महत्त्वाचा वाटतात. प्रत्येक कथेतील केंद्रवर्ती व्यक्ती ही आपल्या अनुभूतीचा, संबंधितांच्या म्हणण्याचा, वर्तनाचा बारकाव्याने विचार करणारी त्यावरील चिंतनात खोल जाणारी अशीच आहे. असा खोलवर विचार करणाऱ्या त्या माणसांना प्रस्थापित यंत्रणा अमानुषपणे कशी चिरडून टाकते पण म्हणून त्यांचा प्रतिकार संपत नाही. याचे चित्रण रिवणवायली मुंगीतील प्रत्येक कथेतून राजन गवस यांनी आपल्या नेहमीच्या ताकदीने प्रत्ययकारकतेने केले आहे. आता आपण कथा संग्रहातील काही कथांकडे दृष्टिक्षेप टाकू. खरे तर या संग्रहातील कथांचा मानसशास्त्रीय, समाजशास्त्रीय, चिन्ह विश्वेषणार्थ, स्त्रीवादी अशा विविध दृष्टिकोनातून अभ्यास करता येण्यासारखा आहे. या अभ्यासातून व्यक्तीमानस, समाजमानस तसेच आपल्या पारंपरिक ढांच्याचे विश्लेषण स्पष्ट स्वरूपात मांडता येईल. समाजात अस्तित्वात असणाऱ्या अनेक शोषण परंपरांवर प्रकाशझोत टाकता येईल. पण प्रस्तुत लेख या कथासंग्रहाचा परिचय करून देणे या उद्देशाने लिहायला घेतला आहे. त्यामुळे वर्तमानपत्रीय मर्यादा लक्षात घेऊन आपण येथील काही कथावस्तूंचा धावता आढावा घेत जाऊ म्हणजे या कथाशयातले सत्त्व आपल्या ध्यानात येईल. रिवणावायली मुंगी मुंग्या नेहमी एकापाठोपाठ अशा ठराविक पद्धतीने रांगेतून चालत असतात. त्याला रिवण ..... या कथेमधून केवळ वीस पानी भाषिक अवकाशातून केंद्रवर्ती आशयातल्या व्यथेतल्या असहाय्यतेला प्रकट करतानाच लेखक नायिकेसह आई, काकू, बाबा, आजी, भाऊबंद, नातलग, गावकरी, परिवर्तनाच्या चळवळीशी संबंधित व्यक्तिरेखा, मुलगी बघायला येणारे कुलवंत मराठे गरीब पेन्शनर व त्याचे मुलीबाळीचे कुटुंब, नवरा, शाळा, आजूबाजूच्या आयाबाया, सासरचे पर्यावरण यांची चित्रणे जिवंतपणे रेखाटली आहेत. प्रथम पुरुषी निवेदनातून अतिशय प्रवाहीपणे कथाशय आकारास येत जातो. कथेच्या शेवटच्या वाक्यातून वाचकालाही या कथावकाशाचा भाग केलेले आहे. त्यामुळे कथा आणि समाजजीवन यात काही अंतरच शिल्लक राहत नाही. हे लेखकाचे एक वाङ्मयीन बलस्थान म्हणावे लागेल. ढव्ह आणि लख्ख ऊन : आधुनिकतेच्या प्रभावातून निर्माण झालेल्या मध्यमवर्गीय जीवनसरणीत वाहात निघालेल्या पण भांबावून स्वत:चा शोध घेत निघालेल्या पेशांने कारकून असलेल्या ग्रामीण गृहस्थाची ही कथा आहे. पगाराबाहेर कमाई करत बंगला, गाडी, फ्रिज, बायकोची कडवी शिस्त या फेऱ्यात तो अडकला आहे. नोकरीच्या प्रारंभी गावाकडे त्याच्या वरचेवर चकरा असत पण हळूहळू अंतर वाढत जाऊन त्या थांबल्या. पण मनाच्या तळाशी गाव, आई, वडील हे विश्व पडून आहेच. एक दिवस त्याची आई गावाकडून ओढीनं भेटायला येते. खेडूत आईशी शहरी बायकोचे पटत नाही. त्यातून निर्माण होणाऱ्या घरातील दबावग्रस्त पर्यावरणाच्या दहशतीखाली वावरत असताना आईने स्वत:चे म्हणणे सुनेला दडपून सांगितल्यामुळे आत कुठेतरी हायसे वाटणे अशी त्याची कोंडीग्रस्त अवस्था फार सामर्थ्याने येथे प्रतिबिंबीत झाली आहे. निवेदक आणि त्याची बायको व आई या बिंदूच्या सहाय्याने येथे एक विस्तृत कथाशय आकारतो. ‘ढव्ह आणि लख्ख ऊन’ म्हणजे जुन्या व नव्या धारांमुळे आकारास येणाऱ्या जीवनमानाचं प्रातिनिधक चित्र होय. आईच्या व्यक्तिचित्रणातून ग्रामीण आणि पारंपरिक जीवनपद्धतीचे स्वरूप स्पष्ट होते तर बायकोच्या ....... प्रकारचे अनुभवविश्व (स्त्री आणि पुरुष दोघांच्याही जीवनात) साकार होऊ शकते हे पाहून मती बधीर होते. ‘घुसमट’ मध्ये शरीरधर्म आणि सांस्कृतिकता यातला संघर्ष कथारूप झाला आहे. सांस्कृतिकतेच्या नावाखली स्त्रीचे कसे शोषण होत असते याचे सूचन ही कथा करते. ‘तिच्या वळणाची गोष्ट’ मधून तुळसाबाई साताप्पा मिसाळ या अक्करमाशापैकी असणाऱ्या बुद्धिमान मुलीचे प्रखर अनुभवविश्व ठसठशीतपणे साकारते. ‘हुंदका’ या कथेमध्ये शालू नावाच्या उपवर मुलीला बापाच्या घरातली भाऊबंदकी कशी डिवचून मारू लागते. तिचे लग्नच जमवू देत नाहीत. याचे प्रत्ययकारक चित्रण आहे. ‘उचकी’तून गरीबीची कथा तर ‘खांडूक’ ही डोंगराला सोडलेल्या म्हादबाची कथा स्वत:वर लादण्यात आलेल्या या जोगतेपणाच्या मुळापर्यंत जाऊन तो त्याचा धिक्कार करताना दिसतो. बंडखोरीचे विचार त्याच्या मनात येतात. तो धुमसू लागतो, असे चित्रण येते. ‘झळ’ मधून दारू विकणाऱ्या बाईची मुलगी कल्ली घरातील पर्यावरणामुळे आपले लग्न ठरणे कसे अशक्य होईल, असे वाटून त्या पर्यावरणाचा स्पष्ट निषेध व्यक्त करते. ‘एक होता कावळा’ मध्ये माणसाच्या डोक्यावर परंपरागत चालत आलेल्या रूढ संकेतांचे (कावळा शिवणे) किती जबरदस्त दडपण असते आणि त्या खाली त्याच्या जगण्यातला कशा प्रकारचा आकार प्राप्त होतो, ते जिवंत स्वरूपात रेखाटले असून हा संकेत कथेच्या केंद्रवर्ती ठेवून त्यातून प्रस्थापित व्यकती व समाजमन फार सामर्थ्याने येथे शब्दबद्ध झाले आहे. एकूणच मानवी जीवनपटाला अनेकविध छिद्रे असतात. ही छिद्रे कधी व्यक्तीमन निर्माण करते तर कधी परिस्थिती किंवा समाजमन निर्माण करत असते. पुरुष, पैसा, सत्ता, वर्ण, वर्ग, राजकारण यांच्या परस्पर लागणीतून जे रसायन निर्माण होईल ते या व्यवस्थेच्या केंद्राशी आहे. कथेमध्ये जी व्यक्ती केंद्रस्थानी आहे तिच्या शोषणाला वरीलपैकी एखादा घटक कमी जास्त अग्रेसर रुपात असते. जीवनातील छिद्रे व ती निर्माण करणारी यंत्रणा राजन गवस अत्यंत सजगपणे टिपतात याचा प्रत्यय या कथांतून येतो. या संग्रहातून लेखकाने साकार केलेल्या जीवनाशयाच्या अनुषंगाने येणाऱ्या केंद्रवर्ती व्यक्तिरेखा प्राप्त झालेल्या अन्यायकारक परिस्थितीचा अत्यंत नेटाने खंबीरपणे सामना करताना दिसतात. राजन गवस यांनी कथांतून आणलेले हे स्त्री-पुरुष अजिबात दुबळे दिसत नाहीत. परंपरा, परिस्थिती त्यांना दुबळे करण्याचा प्रयत्न करते. पण या प्रतिकून परिस्थितीतूनही काचक रूढींना बगल देत आपला स्वतंत्र मार्ग निर्माण करण्याचाच यांचा प्रयत्न चाललेला दिसतो. यातून लेखकाचे जागृत समाजभान तर स्पष्ट होतेच. पण त्याचबरोबर शोषित जीवनाची नवी व्यवस्था लावण्याचा व्यापक सहानुभाव त्यांच्या प्रगल्भ व्यक्तिमत्त्वाची साक्ष ठरतो. या प्रगल्भतेमुळे कथागत स्त्री-पुरुष व्यक्तिरेखांशी वाचकाचा जो संवाद साधला जातो त्यातून परिस्थिती तळमुळातून समजून घेण्याचा अवकाश निर्माण होतो. लेखकाची भाषा आणि कथागत वाङ्मयीन वैशिष्ट्ये मुळातून पाहण्यासारखी आहेत. ग्रामीण बोली आणि लोककथेतील कथनशैली यामधील सामर्थ्य राजन गवस यांनी सहज पचवलेली असल्याचा प्रत्यय या कथाही देतात. -प्रा. शोभा नाईक ...Read more