अत्यंत बोल्ड आणि बिनधास्त आत्मचरित्र, भोगापासून आध्यात्मिक जीवन ,नृत्यशाळा,आणि अत्यंत विदारक मृत्यू,प्रोतिमा बेदी अतिशय सुंदर पुस्तक....

आपण अनुवादित केलेली आणि मेहता पब्लिशिंग हाऊसने प्रसिद्ध केलेली प्रोतिमा बेदी यांची आत्मकथा ‘टाइमपास’ माझ्या वाचनात आली. कुठेही संक्षेप वा काटछाट न करता आपण बिनधास्त अनुवाद केल्यामुळे वाचण्यास मजा आली. सध्या मराठीत उत्तुंग भरारीचे दमदार, कसदार लेखन करारे लोक राहिलेले नाहीत, याचे वाईट वाटते. अशा अनुवादित कादंबऱ्यांची व पुस्तकांची त्यामुळे गरज वाटते. ...Read more

प्रोतिमासाठी पंडित जसराजनी गायली होती, अमीर खुस्रोची रचना!... कबीर बेदीची पोरगी पूजा बेदी. पूजा बेदी नुकतीच चित्रसृष्टीत दाखल झाली होती. तिचा एखादं दुसरा सिनेमाही प्रदर्शित झाला होता त्याच काळात ‘कामसूत्र’च्या जाहिरातीची तिला ऑफर आली. ऑफर गलेलठ्ठ होी, पण तेवढीच कपडे उतरवणारीही होती. अ‍ॅड करावी की नाही या संभ्रमात पूजा होती. तिने ज्येष्ठांशी सल्लामसलत केली अन् नंतर ‘कामसूत्र’ला होकार भरला. ‘कामसूत्र’ची जाहिरात प्रदर्शित झाली अन् पूजावर टीकेची झोड उठली. ‘अभिनेत्री’ म्हणून इमेज बनण्यापूर्वीच ‘कंडोम गर्ल’ संबोधनाने तिची गणना झाली. पूजाला याचा पश्चात्ताप झाला की नाही माहीत नाही. पण तिला या जाहिरातीत काम करण्याचा, कपडे उतरवण्याचा सल्ला कोणी दिला असेल? साक्षात तिच्या आईने, प्रोतिमा बेदीने! याच प्रोतिमा बेदीच्या बेबंद आयुष्याच्या नोंदी पूजाने ‘टाईमपास’ नावाने प्रकाशात आणल्या आहेत. कुठलाही आडपडदा न ठेवलेल्या बेधडक, बिनधास्त, आणि वादळी अशा या आठवणी आहेत. प्रोतिमाचे नाव घेतले की, पहिल्यांदा आठवते ते तिचे बहुचर्चित ‘स्ट्रिकिंग’ मुंबईतील जहांगिर आर्ट गॅलरीजवळील गजबजलेल्या रस्त्यावर अंगावरले सारे कपडे भिरकावून निसर्गावस्थेत प्रोतिमा बेदी त्याकाळी धावली होती. तिच्या या बेभान धावण्याचे विवस्त्र फोटो प्रसिद्ध करून काही मासिकांनी ‘सनसनाटी’ निर्माण केली होती. प्रोतिमाने आपल्या नोंदीत या प्रसंगावर आठवणीने आपली भूमिका मांडली आहे. ती नग्नावस्थेत धावली होती हे खरे, पण मुंबईत नव्हे, गोव्याच्या बिचवर! हिप्पी लोकांच्या ‘फ्री’ जगण्याचे आकर्षण निर्माण झाल्याने तिनेही गोव्यातील समुद्रकिनाऱ्यावर हा ‘नेकेड’ धावण्याचा आनंद घेतला होता. प्रोतिमा अजून वादळी ठरली ते तिच्या प्रचंड मित्रपरिवारामुळे, त्यांच्याशी असणाऱ्या संबंधामुळे! तिला अनेक मित्र होते, अनेकांसोबत ती राहिली पण तिचा विवाह झाला तो फक्त कबीर बेदीशीच! कबीर पुढे परवीन बॉबीच्या प्रेमात पडला. त्याने वेगळे घर केले अन् कबीर-प्रोतिमाचा घटस्फोटही झाला. प्रोतिमालाही तिच्या मित्रांसोबतच्या संबंधाआड बंधन नको होते. मुलांचेही बंधन तिने पाळले नाही. अगदी तिचा मित्र मारिओने जेव्हा खुद्द नुकत्याच वयात येऊ घातलेल्या पूजा बेदीचा विनयभंग केला तेव्हा प्रोतिमाने बाजू घेतली ते मारिओचीच! पूजाला तिने खडसावले! प्रोतिमाच्या अनेक मित्रांपैकी एक म्हणजे पंडित जसराज, कबीर बेदीशी फाटल्यानंतर तिला भावनिक आधार हवा होता, तो जसराजजीमुळे मिळाला. तब्बल चार वर्षे त्यांचे हे प्रेमप्रकरण चालले. पंडित जसराजजींसोबतच्या हळुवार प्रेमाचे डिटेल्स प्रोतिमाच्या या नोंदीत आढळतात. त्याकाळी यावर बरेच वादळ झाले. पण त्याची बिनधास्त माहिती या नोंदीत तिने व्यक्त केल्याने त्याला प्रोतिमासोबतचे प्रेम प्रकरण संपल्यावर अस्वस्थ झालेल्या पं. जसराजना हार्टअ‍ॅटक आला होता. कहाणी ऐकायचा, वाचायचा आणि एक अनिर्बंध जीवन जाणून घेण्याच्या उत्सुकतेमुळे हे पुस्तक वाचायला घेतले. इंग्रजी पुस्तकाची भाषा सोपी होती. हे एक कारण धरले, तरीही मी या पुस्तकात गुंतत गुंतत गेले. तोच अनुभव मराठी आवृत्ती वाचताना आला. सुप्रिया वकील या अनुवादिकेने पुस्तकाचा मूळ गाभा अचूक सापडवला आहे. एकदा इंग्रजी आवृत्ती तितक्याच तन्मयतेने वाचावी अशी वाटली. आता आशय माहीत होता. पुस्तकाची रचना माहीत होती, तरीही वाचतच राहावे, असे वाटण्याजोगे या पुस्तकात काय आहे? विशेषत: जी स्त्री बिनधास्तपणे म्हणते, ‘‘आपल्या समाजानं अगदी काळजीपूर्वक बनवलेला प्रत्येक नियम न नियम मी मोडला. मी कसलीच बंधनं मानली नाहीत. मला जे जे करावसं वाटलं, ते ते मी केलं. अगदी सपाटून केलं. कोण काय म्हणेल, याला मी काडीचीही किंमत दिली नाही. माझं तारुण्य, माझं लैंगिक जीवन माझी बुद्धिमत्ता सारं काही दिमाखाने मिरवलं आणि हे सारं मी निलाजरेपणानं केलंय. मी खूप जणांवर जीव ओतून प्रेम केलं आणि माझ्यावरही काहींनी खूप प्रेम केलं.’’ आपल्याला वाटते हे जीवन आपल्यापेक्षा पार वेगळ्या विश्वातले आहे, रूढार्थाने जीवन जगणारी स्त्री जावी? पुढे अनेक प्रियकरांची ज्याला प्रेमाचा निश्चित आकार नाही, की असे निरागस प्रेमाचे अल्लड रूपही नाही. फक्त मौज, मजा, कुटुंबाला धुडकावून लावून शरीरभोग-वासना-दारू-पार्टीज यांच्यातच जीवन सर्वस्व शोधणारी प्रोतिमा, सर्वसामान्य माणसास स्वैराचारी वाटणारे जीवन जगलेली स्त्री वाचकांना नेमकी कशात खिळवून ठेवते? पुस्तक वाचून संपवताना मग अनेक प्रश्नांची उत्तरे गवसत जातात. सुरुवातीला १९७४ साली मुंबईच्या गजबजलेल्या रस्त्यांवर विवस्त्र फिरून, त्याची छायाचित्रे प्रसिद्ध करून घेऊन, प्रसिद्धी माध्यमाच्या झोतात आलेली प्रोतिमा. तिचे अनेक प्रियकर... कॅन्डलस मॉडेलिंग... शरीराचे प्रदर्शन... लैंगिकता हाच जीवनधर्म मानणारी... आणि कारण नसताना सामाजिक संकेत धुडकावून लावून मनमुक्त जगणारी प्रोतिमा आपल्याला ही रूढार्थाने कुरूप दिसणारी... प्रोतिमा... ‘‘टाईमपास’’ वाचण्यापूर्वी अशी ही प्रोतिमा वाचकांना अनेक यलो मॅगझिन्स मधल्या ‘टाईमपास’ स्वरूपाच्या कॉलममधून, तिच्या उघड्यानागड्या छायाचित्रांनिशी भेटली आहे. तिचा मृत्यू हा हिमालयात अपघाताने झाला. ही वार्ताही वर्तमानपत्राच्या चिमुकल्या जागेवर होते. तरीही तिचा मृत्यू हा नृत्यक्षेत्राचा नव्हता. तिच्या मृत्यूची जी चिमुकली दखल घेतली गेली, ती एका वादळी स्त्रीचा शेवट म्हणूनच... ...इतके यगळे अयले तरीही हे पुस्तक आपल्याला सलग वाचनाला आणि विचाराला प्रवृत्त करते. अधिक खोलात गेले आणि विचार केला – की लक्षात येते की, हा प्रवास एका देहस्विनीकडून मनस्विनीकडे झालेला आहे. प्रोतिमाच्या अनिर्बंध वागण्याला फक्त वासना आणि शरीरप्रेम एवढीत बैठक आहे, ‘मला सुंदर देह, घाटदार वक्षस्थळे लाभली आहेत. त्याचा मी उपयोग का करू नये?’’ असा तिचा सवाल आहे आणि तो स्वत:लाच केलेला आहे. जन्मजात देहस्विनी आहे. स्वत:चे घाटदार शरीर हे देवदत्त आहे अशी तिची धारणा आहे. ‘माझा पहिला मृत्यू’ हे तिच्या रोजनिशीतल पहिले पान. ‘माझ्या कहाणीची सुरुवात होते ती राजा इंद्राच्या दरबारात... उर्वशीची जन्मोजन्मीची प्रचलित कथा प्रोतिमाला माहीत होती. प्रत्येक जन्मात उर्वशीला आपण पृथ्वीवरच्या एखाद्या इंद्राची मालमत्ता आहोत असंच जाणवतं. अप्सरा म्हणूनच आपल्याला वापरलं जातं असाच अनुभव आहे. प्रत्येक जन्मात ती पुरूरव्याची वाट पाहत असते. आपल्या खऱ्या रूपाची ओळख पाहण्याची आस शयनगृहाशी संबंधित कापड विकण्याचा प्रतिष्ठित व्यवसाय ती करते. ‘अलिया’ या मुलीची ती आई आहे. आलियाचा उल्लेख प्रोतिमा अनेकवेळा करते. नातीच्या आलियाच्या जन्मामुळे तिच्या आईपणाला फिरून अंकुर फुटलेले आहेत. संपूर्ण पुस्तकात जाणवतो तो प्रोतिमाचा पारदर्शीपणा. ती कुठेही लपवाछपवी करीत नाही. की कधी समर्थनही करीत नाही. ‘आपण उत्तम माता नाही. मुलांसाठी काही करू शकलो नाही’ ही खंत तिला उत्तरार्धात जाणवते. तिच्या मृत्यूचे वर्तमानही तिला साजेल असेच होते. हे ‘वादळ’ बिछान्यावर पडून राहिले असते, तर तिला अतिशय यातना झाल्या असत्या. त्यापेक्षा ‘झाले हे ठीकच’ असे समाधान पुस्तक खाली ठेवताना वाटते. पुस्तक निर्मिती उत्तम आहे. छायाचित्रांनी आकर्षण दुणावले आहे. ...Read more

देहस्विनीपासून मनस्विनीपर्यंत ‘टाईमपास’... ‘‘माझी आई माणूस म्हणून अतिशय चांगली होती. आपल्या मतांशी अगदी ठाम असणारी, धैर्यवान, उत्साहानं सळसळणारी, औत्सुक्यानं धरलेली, खळखळून हसणारी आणि दयाळू. राल्फ वालेडो इ मर्सनच्या यशस्वीतेच्या व्याख्येनुसार मी आजव पाहिलेल्या माणसातली ती सर्वात यशस्वी व्यक्ती होती.’’ पूजा बेदी - इब्राहिम या प्रोतिमा बेदीच्या कन्येने प्रोतिमाच्या आठवणीचे संकलन करून इंग्रजीतून Penguin India मार्फत प्रकाशित केले. मेहता पब्लिशिंग हाऊसने टाईमपासचा मराठी अनुवाद प्रकाशित करून अनुवाद साहित्यात एक लक्षणीय भर घातली आहे. मी टाईमपासची इंग्रजी आवृत्ती वाचलेली आहे. सुरुवातीला एका बिनधास्त बाईची कहाणी ऐकायचा, वाचायचा आणि एक अनिर्बंध जीवन जाणून घेण्याच्या उत्सुकतेमुळे हे पुस्तक वाचायला घेतले. इंग्रजी पुस्तकाची भाषा सोपी होती. हे एक कारण धरले, तरीही मी या पुस्तकात गुंतत गेले. तोच अनुभव मराठी आवृत्ती वाचताना आला. सुप्रिया वकील या अनुवादिकेने पुस्तकाचा मूळ गाभा अचूक सापडवला आहे. एकदा इंग्रजी आवृत्ती तितक्याच तन्मयतेने वाचावी अशी वाटली. आता आशय माहीत होता. पुस्तकाची रचना माहीत होती, तरीही वाचतच राहावे, असे वाटण्याजोगे या पुस्तकात काय आहे? विशेषत: जी स्त्री बिनधास्तपणे म्हणते, ‘‘आपल्या समाजानं अगदी काळजीपूर्वक बनवलेला प्रत्येक नियम न नियम मी मोडला : मी कसलीच बंधनं मानली नाहीत. मला जे जे करावंस वाटलं, ते ते मी केलं, अगदी सपाटून केलं. कोण काय म्हणेल, याला मी काडीचीही किंमत दिली नाही. माझं तारुण्य, माझं एका परिघात जगत असते. प्रत्येक स्त्रीचा जगण्याचा परिघ वेगळा असेल, स्तर वेगळा असेल; पण प्रत्येक परिघाला त्या त्या संस्कृतीची म्हणून एक चौकट असते. स्त्री ही चौकट सहसा मोडत नाही. अगदी वेश्यावृत्ती अंगीकारलेली स्त्री सुद्धा (अपवाद सोडून) स्वेच्छेने शरीरविक्रीचा बाजारात उतरत नाही. मग प्रोतिमासारखी स्त्री जिला लहानपणी शिस्तशीर कुटुंबाची (आंतरधर्मीय) सुरक्षितता मिळालेली आहे. तिला आई-वडिल आहेत. बहीण-भाऊ आहेत (या बहीण भावांचे पुढे उल्लेख नाहीत.) मुलींनी कसे वागावे? याचे निश्चित नियम असणारे वडील आहेत? मग अशा घरातली ही मुलगी स्वैराचाराच्या वाटेने का जावी? पुढे अनेक प्रियकरांची, ज्याला प्रेमाचा निश्चित आकार नाही, की असे निरागस प्रेमाचे अल्लड रूपही नाही. फक्त मौज, मजा, कुटुंबाला धुडकावून लावून शरीरभोग-वासला-दारू-पार्टीज यांच्यातच जीवन सर्वस्व शोधणारी प्रोतिमा सर्वसामान्य माणसास स्वैराचारी वाटणारे जीवन जगलेली स्त्री वाचकांना नेमकी कशात खिळवून ठेवते? पुस्तक वाचून संपवताना मग अनेक प्रश्नांची उत्तरे गवसत जातात. सुरुवातीला १९७४ साली मुंबईच्या गजबजलेल्या रस्त्यांवर विवस्र फिरून, त्याची छायाचित्रे प्रसिद्ध करवून घेऊन, प्रसिद्धी माध्यमाच्या झोतात आलेली प्रोतिमा. तिचे अनेक प्रियकर... स्कॅन्डलस मॉडेलिंग... शरीराचे प्रदर्शनं... लैंगिकता हाच जीवनधर्म मानणारी... आणि कारण नसताना सामाजिक संकेत धुडकावून लावून मनमुक्त जगणारी प्रोतिमा. आपल्याला जी रूढार्थाने कुरूप दिसणारी, पण पुरुषी नजरांना कॉलममध्येच आली होती. ओडिसी नर्तिका म्हणून तिची कारकिर्द तशी मानली होती आणि नृत्यग्रामच्या रूपातून नृत्यकलेचे एक चिरस्थायी स्मारकही तिच्या कार्यातून झाले होते. तरीही तिचा मृत्यू हा नृत्यक्षेत्राचा LOSS नव्हता. तिच्या मृत्यूची जी चिमुकली दखल घेतली गेली ती एका वादळी स्त्रीचा शेवट म्हणूनच... ... इतके सगळे असले तरीही हे पुस्तक आपल्याला सलग वाचनाला आणि विचाराला प्रवृत्त करते. अधिक खोलात गेले आणि विचार केला– की लक्षात येते की, हा प्रवास एका देहस्विनीकडून मनस्विीनकडे झालेला आहे. प्रोतिमाच्या अनिर्बंध वागण्याला फक्त वासना आणि शरीरप्रेम एवढीच बैठक आहे, ‘मला सुंदर देह, घाटदार वक्षस्थळे लाभली आहेत. त्याचा मी उपयोग का करू नये?’’ असा तिचा सवाल आहे आणि तो स्वत:लाच केलेला आहे. ती जन्मजात देहस्निी आहे. स्वत:चे घाटदार शरीर हे देवदत्त आहे अशी तिची धारणा आहे. ‘माझा पहिला मृत्यू’ हे तिच्या रोजनिशीतील पहिले पान. ‘माझ्या कहाणीची सुरुवात होते ती राजा इंद्राच्या दरबारात... उर्वशीची जनमोजन्मीची प्रचलित कथा तिच्या मनात असते. उर्वशी पृथ्वीवर जन्म-मरण भागत असते. लक्ष्मीचंद आणि रेवा गुप्ता या दाम्पत्याला १९४९ साली झालेले द्वितीय (नकोसे) अपत्य म्हणजे प्रोतिमा. प्रोतिमा स्वत:ला उर्वशी समजते. प्रोतिमाची कन्या पूजा बेदी हिने आईची आत्मचरित्राची कच्ची सामग्री एकत्र केली आणि अतिशय कुशल संपादन करून एक सुंदर, परिपूर्ण आत्मपर लेखन सिद्ध केले. वास्तविक पूजाचे नावही प्रोतिमासारखेच स्कॅन्डलस म्हणूनच प्रसिद्ध होते. अभिनेत्री म्हणून असणाऱ्या कामापेक्षा आदित्य पांचोलीबरोबरच प्रेमसंबंध, कन्डोमसाठी तिने केलेली जाहिरात, उघडे वाघडे फोटो, अशाच कारणासाठी पूजा प्रसिद्ध होती. मात्र, पुढे जाऊन तिने आईसारखे जीवन स्वीकारले नाही. फरहानशी (धर्म बदलून) विवाह करून ......... नावाचा शयनगृहाशी सबंधित कापड विकण्याचा प्रतिष्ठित व्यवसाय ती करते. ‘आलिया’ या मुलीची ती आई आहे. आलियाचा उल्लेख प्रोतिमा अनेकवेळा करते. नातीच्या आलियाच्या जन्मामुळे तिच्या आईपणाला फिरून अंकुर फुटलेले आहेत. संपूर्ण पुस्तकात जाणवतो तो प्रोतिमाचा पारदर्शीपणा. ती कुठेही लपवाछपवी करीत नाही की कधी समर्थनही करीत नाही. ‘आपण उत्तम माता नाही. मुलांसाठी काही करू शकलो नाही’ ही खंत तिला उत्तरार्धात जाणवते. तिच्या मृत्यूचे वर्तमानही तिला साजेल असेच होते. हे ‘वादळ’ बिछान्यावर पडून राहिले असते, तर तिला अतिशय यातना झाल्या असत्या. त्यापेक्षा झाले हे ठीकच’ असे समाधान पुस्तक खाली ठेवताना वाटते. पुस्तक निर्मिती उत्तम आहे. छायाचित्रांनी आकर्षण दुणावले आहे. ...Read more