SAYALI PARANJAPE ऋतूचक्र: आतलं आणि बाहेरचं...
शर्मिला फडके यांच्या फोर सीझन्स या कादंबरीचं शीर्षक पहिल्यांदा डोळ्याखालून गेलं तेव्हा वाटलं होतं की, परदेशातलं सेटिंग दिसतंय. आपल्याकडे कुठे असतात चार ऋतू. एकतर वसंत, ग्रीष्म, वर्षा वगैरे सहा ऋतू किंवा उन्हाळा, ावसाळा आणि हिवाळा असे तीन. हल्ली एखादी कादंबरी किंवा कोणतंही फिक्शन वाचण्यापूर्वी मुद्दामहून त्याबद्दल दुसऱ्या कोणी लिहिलेलं, छापून आलेलं फारसं काही वाचत नाही. अगदी ब्लर्ब आणि प्रस्तावनाही कादंबरी वाचून झाल्यानंतर वाचते. खूप तपशील कळले असले तर त्या साहित्यकृतीचा अनुभव त्या तपशिलांच्या छायेत घेतला जातो असं वाटतं. मनाची पाटी कोरी ठेवून पुस्तक उघडलं की काहीतरी वेगळा अनुभव गवसतो. तरीही शीर्षकावरून, मुखपृष्ठावरून काहीतरी आडाखे बांधले जातातच.
तेव्हा परदेशातलं सेटिंग असावं आणि ऋतूबदल, निसर्ग असं काहीतरी असावं अशा रेघोट्या पाटीवर उमटत होत्या. त्याकडे दुर्लक्ष करून कादंबरी वाचायला सुरुवात केली. त्यानंतरचे दोन-तीन दिवस या कादंबरीने जी काही उलथापालथ मनात केली (ती पाटी वगैरे जाऊदे, पाटीवर उमटावं इतकं सरळ, एकरेषीय यात काही नाही आणि ते प्रत्यक्षात तरी कुठं असतं?) आणि तिचे जे काही तरंग नंतरही उमटत राहिले ते कागदावर उतरवलं पाहिजे असं आतून वाटत राहिलं. कादंबरीची आणखी दोन पारायणं झाल्यावर आता लिहिल्यावाचून मोकळं वाटणार नाही असं काहीसं वाटलं आणि शेवटी लिहायला घेतलं.
परीक्षण वगैरे करण्याची तर पात्रताच नाही पण कादंबरीचा विषय, पार्श्वभूमी, कालखंड, आकृतीबंध, कथा आणि उपकथांची गुंफण, व्यक्तिरेखा यांचा आलेखही यात मांडायचा नाही. हे सगळं फिक्शनला आकार देण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचं आहे, लेखकाचं कसब पणाला लावणारं आहे पण या सगळ्यांतून त्या पलीकडचं काहीतरी आकाराला आलं तर या सगळ्याला अर्थ असतो आणि जेव्हा ते आकाराला येतं तेव्हाही या सगळ्या बाबी निव्वळ पार्श्वभूमीला उरतात. कादंबरी किंवा कोणतीही फिक्शनल साहित्यकृती वाचणाऱ्याला एका काल्पनिक जगात नेते आणि त्या जगातून वास्तवाचं जे काही दर्शन घडवते, आरसा दाखवते ते उलगडून बघण्याचा हा प्रयत्न आहे. हे सगळं सरळ रेषेत जाणारं, वरवरचं असेल तर त्याचा प्रभाव क्षणभंगूर ठरतो. मात्र, या काल्पनिक जगातून आपण आपल्या वास्तवाकडे नव्या दृष्टीने बघू लागतो, स्वत:च्या आत खोलवर शिरण्याचा प्रयत्न नकळत करू लागतो तेव्हा हा अनुभव अविस्मरणीय होऊन जातो.
मिलिंद बोकिलांची `गवत्या` वाचताना अशाच प्रकारचा अनुभव आला होता, कमिला शम्सींची `ब्रोकन व्हर्सेस` वाचतानाही आला होता. फोर सीझन्स वाचतानाचा अनुभव म्हटलं तर त्या जातकुळीचा पण तरीही एक वेगळा, स्वत:चा चेहरा असलेला.
माणसाच्या आयुष्यात, नात्यांमध्ये आणि एकंदर त्याच्या भवतालच्या निसर्गात कायम असं काहीच नाही, हे सगळं सतत बदलत असतं. हे बदल निसर्गात येतात ऋतूंचं नाव घेऊन पण हे ऋतू आणि ऋतूबदल खरं तर सगळीकडे असतात. सगळ्या ऋतूंमधून तावूनसुलाखून उरतं ते आपलं असतं. आयुष्यात, नात्यांत, निसर्गात सगळीकडेच. फोर सीझन्स नावावरून वाटलं होतं की कदाचित स्प्रिंग, समर, ऑटम, विंटर या पाश्चिमात्य ऋतूंमध्ये घडणारी कथा असावी. ती तशी अर्थातच नाही. या कादंबरीत आहे पश्चिम घाटातलं एक माळरान. या माळरानापासून पूर्णपणे वेगळ्या सुंदरबनाचा संदर्भ यातल्या संघर्षाला आहे. तरीही अखेरीस हे सगळं काही निमित्तमात्रच. कारण, यातून आकाराला येणारा संघर्ष आहे तो आपल्या आतलाच आहे. त्याला देशा-परदेशाच्या, डोंगरा-पठाराच्या मर्यादा नाहीत. या अर्थाने ही एक वैश्विक कादंबरी आहे. जगाच्या पाठीवर कुठेही आकाराला येऊ शकते अशी.
पर्यावरण आणि माणूस यांच्यातील संघर्ष हा विषय तसा नवीन नाही. आपल्या रोजच्या जगण्यात तो प्रकर्षाने समोर येतो, जाणवतो. अर्थात `फोर सीझन्स`चा विषय निव्वळ हा संघर्ष एवढाच नाही. हा संघर्ष किती चेहरे घेऊन आपल्या आयुष्यात येतो, त्याचे किती पदर समोर येऊ शकतात हे बघण्याची दृष्टी यातून मिळते.
यातला एक वर्षाचा कालखंड त्यातून जाणाऱ्या मुलीने चार भागांत विभागला आहे. हे यातले चार ऋतू- फोर सीझन्स. ती या माळरानात पाऊल टाकते तिथून सुरू होतो तो पहिला ऋतू. मात्र, त्यामुळे ऋतूंच्या स्थित्यंतरात एक सुरेख कंटिन्युटी साधली गेली आहे. उन्हाळा, पावसाळा, हिवाळा हे झाले ढोबळ ऋतू पण या ऋतूंहून महत्त्वाचे असतात त्यांना साधणारे दुवे. ग्रीष्माचा वणवा पेटण्यापूर्वी थंडीचे उरलेसुरले तुकडे वितळवून टाकणारी वसंताची कोवळी उन्हं, शिशिराचा गारठा सुरू होण्यापूर्वी वातावरणात पसरलेली हेमंताची गुलाबी थंडी, पावसाची झड थांबल्यानंतर निरभ्र आकाशात पसरलेलं शरदाचं चांदणं हे सगळं काही ऋतूबदलाचे धक्के पचवण्यासाठी आवश्यक तो अवधी देतात.
तेच माणसाच्या आयुष्याचं आणि नात्यांचंही. माणसाच्या आयुष्याला ऋतूंमध्ये बांधणं आजपर्यंत साहित्यात फार ढोबळपणे केलं गेलं आहे. त्यामुळे यापूर्वी ते काहीसं क्लिशेड वाटत होतं पण फोर सीझन्स यातले सुक्ष्म गुंते फार बारकाईने दाखवते. रणरणत्या उन्हाळ्यात होणारा पावसाचा शिडकावा, कडाक्याच्या थंडीत अचानक जाणवणारी सुखद उब याचं सौंदर्य निसर्गात जसं जाणवतं, तसंच माणसाच्या आयुष्यात आणि नात्यांमध्येही. पावसाच्या सुरुवातीला प्रसन्न भासणाऱ्या सरी कधीकधी धुवांधार वर्षावाचं रौद्ररूप घेतात. हा अनुभव नात्यांमध्येही येतोच कधीतरी. हे विविध ऋतूंचं एकमेकांत मिसळणं फोर सीझन्समध्ये फार सुंदर हाताळलं आहे. यातले गुंते उकलण्याचा अट्टाहास यात नाही. ते प्रत्यक्षात तरी कुठे जमतं? त्या गाठींवर बोट ठेवणं आहे फक्त.
जसा प्रत्येक कालखंडाचा एक ऋतू, ढोबळ मानाने का होईना असतो, तसाच माणसाचाही असतो. आपल्या आयुष्यातली एखादी व्यक्ती ग्रीष्माच्या पेटलेल्या निखाऱ्यासारखी असते,तर एखादी हेमंताच्या गुलाबी गारव्यासारखी. एखादी हिवाळ्या-उन्हाळ्यातला दुवा साधणाऱ्या वसंतासारखी. एखादी व्यक्ती प्रेमाचा वर्षाव करणारी पण त्या वर्षावात कोंडून टाकणारी,तर एखादी काहीशी अलिप्त राहून स्वत:चा शोध घेण्याचं स्वातंत्र्य देणारी. पावसाच्या संततधारेने सगळीकडे मळभ दाटलेलं असताना काही क्षणांपुरतंच येऊन ते दूर करणाऱ्या सूर्यकिरणांसारखी एखादी व्यक्ती. मात्र, एक व्यक्ती नेहमीच अशी टोकावर किंवा दुवा म्हणून राहील असंही नाही. तिच्या आयुष्यातही ऋतूबदल सुरूच असतात. त्यातूनच या कादंबरीतला एक महत्त्वाचा विचार पुढे येतो- स्वत:ला एक वर्ष देऊन बघावं. हे वर्ष म्हणजे काय नेमकं? अर्थातच ऋतूचक्र. स्वत:बद्दल, एखाद्या व्यक्तीबद्दल, नात्याबद्दल,आजूबाजूच्या निसर्गाबद्दल कोणत्याही निष्कर्षावर जाऊन पोहोचण्यापूर्वी एकदा हे ऋतूचक्र पूर्ण होऊ द्यावं.
या ऋतूचक्रातून जाताना पुढचे-मागचे, देशा-परदेशातले अनेक संदर्भ येतात. काही रहस्यं अर्धवट उकलतात, काही तशीच राहतात. टोकाच्या विरोधाभासातली साम्यस्थळं चमकून जातात. काही नात्यांना पूर्णविराम दिला जातो, काही नव्याने सुरू होतात, तर काही नात्यांना पुन्हा तोंड देण्याचं धैर्य हे ऋतूचक्र मिळवून देतं.
फोर सीझन्स वाचताना किंवा वाचून झाल्यानंतर प्रकर्षाने जाणवलेली आणखी एक गोष्ट. ही कादंबरी घडते तिशी उलटलेल्या एका मुलीच्या- कामायनीच्या- नजरेतून. नंतर विचार केल्यावर लक्षात येतं की यात कामायनीची व्यक्तिरेखा मध्यवर्ती आहे आणि तिच्या आयुष्यात वेगवेगळ्या नात्यांनी, संदर्भांनी आलेल्या पुरुषांच्या व्यक्तिरेखाही ठळक आहेत. तिच्या रूपाची वर्णनं आहेत, पुरुषांच्या वागण्याचे संदर्भ आहेत, क्वचित शृंगारिक वर्णनंही आहेत. तिचं स्त्री असणं मुद्दाम अनुल्लेखित करण्याचा प्रयत्न यात अजिबात नाही. तरीही ही एका`बाई`ची किंवा `मुली`ची कथा आहे असं वाटत नाही. या कादंबरीतली मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा स्त्री आहे हे निव्वळ `इन्सिडेंटल` वाटतं हे लेखनाचं मोठं यश आहे.
कादंबरीची भाषा, स्ट्रक्चर, व्यक्तिरेखा, पार्श्वभूमी, ग्रीन मॅनेजमेंट, अॅडव्हर्टायजिंग आणि बॉटनीसारख्या विषयांचे बारीकसारीक संदर्भ यांवर प्रचंड कष्ट घेतले आहेत हे नंतर विचार करताना जाणवतं आणि प्रस्तावना वाचताना त्याची खात्री पटते. कादंबरी वाचताना मात्र सगळं सहज घडून आल्यासारखं वाटतं. याचं कारण अर्थातच या सगळ्या तांत्रिक बाबींतून साकारणारं सृजन त्या पलीकडचं आहे. एखादं काम करताना तांत्रिक बाबींवर एवढी सफाई यावी की त्या पार्श्वभूमीला राहाव्यात आणि गाभा उजळून निघावा असं काहीतरी.
यातली कामायनी लहान असताना काळ्या शाईत पाणी मिसळायला तयार नसते. कारण, त्यामुळे त्या काळ्या रंगाचा दाटपणा कमी होईल म्हणून. मग त्या काळ्या शाईचा ठिपका तर छान उमटायचा पण तिची रेष व्हायची नाही. `फोर सीझन्स`मध्येही असे अनेक संदर्भांचे, उपकथानकांचे काही ठळक, काही पुसट ठिपके आहेत. मात्र, ते एकमेकांशी जोडण्याचा आग्रह नाही. प्रत्येक उपकथेला, नात्याला रूढ शेवटापर्यंत पोहोचवण्याचा किंवा साच्यात बसवण्याचा अट्टाहास नाही. त्या ठिपक्यांच्या रेषा होऊन ते जोडले जातीलच असं नाही.म्हणूनच यातून मिळणारा अनुभव सघन, सखोल राहतो, कुठेही विरळ, एकरेषीय होत नाही.
...Read more
Rohini Mayur हे पुस्तक वाचल्यावर असं वाटलं की आपण भाग्यवान म्हणून भारतीय संस्कृतीत जन्माला आलो