MAYADA - IRAQCHI KANYA by Jean Sasson

1991 सालच्या आखाती युद्धानंतर इराक अती क्षुब्ध झाला. हे युद्ध त्यांच्याच अध्यक्षानं, सद्दाम हुसेननं, ओढवून घेतलेली बंधंन जनतेविषयी वाटणार्या कुतुहलातून इंग्रजी लेखिका जीन सॅसन यांनी इराकला भेट दिली. बगदादमध्ये पोहोचल्यावर माहितीखात्याच्या कचेरीत जाऊनतिनं दुभाष्याचं काम करणारी स्त्री हवी आहे, असं सांगितलं. परंतु या कामासाठी फक्त पुरुषच नेमावेत हा सरकारी नियम होता. तरीही लेखिकेच्या हट्टामुळे अखेर जीन सॅसन आणि मयादाची भेट झाली. ती लेखिकेची दुभाषी, वाटाड्या झाल्यानं तिच्या मदतीनं इराकदर्शन झालं मयादा-अल-अस्करी ही एक खानदानी, सुन्नी पंथीय, उच्चस्तरीय घराण्यातली उत्तम इंग्रजी बोलणारी स्त्री. मयादाचं घराण हे तिथलं एक प्रसिद्ध राजकीय घराणं. इराकमध्येच ती लहानाच मोठी झाली. काही दिवस तिनं वृत्तपत्राच्या वार्ताहराचं कामही केलं. सद्दाम हुसेनचा तिला संताप येत असे, कारण तिच्या मते त्यानं इराकला एक मोठा तुरुंग बनवून टाकलं. त्यामुळे त्यादी कारकीर्द संपलेली पाहणं हे तिच्या आयुष्यातील एकमेव स्वप्न होतं. 2003 च्या सुमारास अमेरिकेनं इराकी लोकांच्या मुक्तीसाठी सैन्य पाठवलं आणि सद्दामला सत्तेवरून दूर केलं. त्या वर्षीच मयादानं ठरवलं की इराकमध्ये जे काही पाहिलं, भोगलं ते सार्या जगासमोर आणण्याचं ठरवलं. बराच काळ चर्चा केल्यानंतर तिनं इग्रंजी लेखिका जीन सॅसनला हे पुस्तक लिहायला सांगितलं. आधुनिक इराकचं सत्य जगासमोर आणणारं जीन सॅसनचं पुस्तक आहे -‘मयादा-इराकची कन्या’ देश प्राचीन असला तरी त्यातल्या घटना नजीकच्या आहेत.... आपल्याला अंतर्मुख करायला लावणार्या आहेत. मयादाची, इराकी जनतेची ही कथा भारतीयांना अविश्वसनीय वाटेल, परंतु ती सत्य आहे. हादरवून टाकणारी असली तरी लोकशाहीचं, स्वातंत्र्याचं महत्त्व अधोरेखित करणारी आहे, हे निश्चित. ‘मयादा’ वाचून झाल्यावर मनात येतं - आम्ही भारतीय नागरिक लोकशाहीप्रणालीत मुक्तपणे वावरतो. एवढं असूनही देशाविषयीची बांधिलकी, लोकशाहीचं मूल्य, महत्त्व समजून घेण्यात आम्ही कमी पडतो का, असं या निमित्तानं तपासून बघावंसं वाटलं तरी खूप झालं! ...Read more

THE FACEBOOK EFFECT by David Kirkpatrick

फेसबुकची सोशल कथा... आजपासून दहाएक वर्षांपूर्वी ‘तुम्ही कुठे भेटून गप्पा मारायचात’ असा प्रश्न एखाद्या तिशी-पस्तीशीतील मंडळींना विचारला तर कदाचित त्यांना ते ठिकाण पटकन आठवणारही नाही किंवा पंधरा वर्षांपूर्वी टाइमपास कसा करायचात, हा प्रश्न त्यांना बुचक्यात पाडेल. स्मार्टफोन आणि इंटरनेट या दोन साधनांनी समृद्ध असलेल्या आपल्या समाजावर फेसबुकने पाडलेला प्रभाव किती, याचं मोजमाप वरील दोन प्रश्नांतून करता येईल. जगभरात २.३ अब्ज इतके मासिक वापरकर्ते असलेल्या फेसबुकने साऱ्यांनाच भारून टाकलं आहे. सोशल नेटवर्किंगचं अफाट जाळं विणणाऱ्या फेसबुकने केवळ संवादाचं नवीन माध्यमच उभं केलं नाही तर, माणसांना एकमेकांना जोडण्याचंही काम केलं. जगाच्या कोणत्याही भागात घडणाऱ्या एखाद्या घटेचा व्हिडिओ पोहोचवण्यापुरतंच ते मर्यादित राहिलेलं नाही तर, अनेक देशांच्या सत्तासंघर्षात त्यानं महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. असं असलं तरी, आपल्या अवतीभवती फेसबुकबद्दल तक्रारी करणारेही अनेकजण सापडतील. फेसबुकच्या माध्यमातून लोकांच्या खासगीपणावर होत असलेलं अतिक्रमण, त्याला आलेलं बाजारीकरणाचं स्वरूप, वापरकर्त्यांच्या माहितीची विक्री आणि तरुण पिढीत वाढत असलेलं फेसबुकचं व्यसन अशा अनेक रास्त तक्रारी या माध्यमाची काळी बाजू उघड करतात. फेसबुकच्या पंधरा वर्षांच्या कारकीर्दीतल्या या स्थित्यंतराचा मागोवा घ्यायचा असेल तर, ‘फेसबुक इफेक्ट’ हे डेव्हिड कर्कपॉट्रिक लिखित आणि वर्षा वेलणकर यांनी मराठीतून अनुवादित केलेलं पुस्तक वाचायला हवं. फोर्च्युन या जगप्रसिद्ध अमेरिकी नियतकालिकात तंत्रज्ञान संपादक या पदावर अनेक वर्षे काम केलेले आणि तंत्रज्ञानविषय घडामोडींचा बारकाईने अभ्यास करणारे म्हणून डेव्हिड कर्कपॉट्रिक प्रसिद्ध आहेत. आपल्या चार दशकांच्या कारकीर्दीत कर्कपॉट्रिक यांनी फेसबुकच्या निमित्ताने समाजमनावर होत असलेला परिणाम हेरला आणि त्याला पुस्तकाचे स्वरूप दिले.’ जगभरातील लोकांना आणि विशेषत: तरुणाईला एका समान सांस्कृतिक अनुभवाला सामोरं जाण्याचा मार्ग मोकळा करू देणारं हे द्वार आहे’ असं त्यांचं म्हणणं आहे. ‘पण ही (फेसबुकची) वाढ आणि समाजात खोलवर होणाऱ्या त्याचा शिरकाव यामुळे काही सामाजिक, राजकीय, नियमन आणि धोरणासंदर्भात जटिल प्रश्नही निर्माण झाले आहेत’ हेही आवर्जून सांगतात. या दोन वाक्यांच्या दरम्यान कर्कपॉट्रिक यांनी फेसबुकची अवघी सोशलकथा वाचकांसमोर मांडली आहे. या पुस्तकाचं प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे फेसबुकच्या जन्माची कथा. मार्क झकरबर्ग यानं हॉवर्डमध्ये शिक्षण घेत असताना एक अवांतर प्रकल्प म्हणून फेसबुकची निर्मिती केली. हॉवर्डमधल्या विद्यार्थ्यांना एकमेकांशी जोडण्यासाठीचा तो प्रयोग होता. पण त्याही आधी मार्कनं फेसमॉश नावाचा एक प्रोग्रॉम तयार केला होता. हॉवर्डच्या कॉलेज कॅम्पसमधील सर्वांत हॉट चेहरा शोधण्यासाठी या प्रोग्रॉमचा खटाटोप मार्कनं केला होता. हॉवर्डमधल्या सगळ्या विद्यार्थ्यांची माहिती असलेल्या एका डायरीला फेसबुक असं म्हटलं जाई. फेसमॉशसाठी मार्कनं फेसबुकचाच वापर केला. फेसबुकमधील सगळी माहिती फेसमॉशमध्ये पुरवल्यानंतर मार्कनं केवळ चाचणी म्हणून आपल्या काही मित्रांना त्याची लिंक पाठवली. पण त्याच्या मित्रमंडळींना फेसमॉश इतकं भावलं की काही तासांत ते अवघ्या हॉवर्डच्या चर्चेचा विषय बनलं. पण मार्क तिथंच थांबला नाही. त्यानं फेसमॉश आणि त्याआधीच्या अशाच खटाटोपांना एकत्र करत द फेसबुक डॉट कॉम हे संकेतस्थळ प्रदर्शित केलं. हॉवर्डमधील विद्यार्थ्यांना आपल्या मित्रमंडळींच्या संपर्कात ठेवण्यासाठी हे संकेतस्थळ विकसित करण्यात आलं. त्याला अफाट यश मिळालं आणि त्यानंतर वर्ष-दोन वर्षांत झकरबर्गनं विविध महाविद्यालये, हायस्कूल असं करत सर्वसामान्य तरुणाईसाठी फेसबुक सुरू केलं. फेसबुकच्या जन्माची ही कथा या पुस्तकात अतिशय विस्ताराने आली आहे. त्यामुळे अन्यत्र कुठेही न वाचलेले अनेक पैलू यानिमित्ताने उलगडले आहेत. फेसबुक सार्वजनिक होताच त्या वेळी तंत्रज्ञान क्षेत्रातील अग्रगण्य असलेल्या मायक्रोसॉफ्ट, गुगल, याहू, वायकॉम यांसारख्या कंपन्यांनी ते आपल्या ताब्यात घेण्याचे कसे प्रयत्न केले, याचं वर्णनही या पुस्तकात आहे. फेसबुकमधील हिस्सेदारीसाठी बड्या-छोट्या कंपन्यांनी केलेली मोर्चेबांधणी या पुस्तकात अतिशय व्यवस्थितपणे मांडली आहे. पुढे फेसबुकची कंपनी स्थापन करताना झकरबर्गच्या आयुष्यात घडलेला घटनाक्रमही कर्कपॉट्रिक यांनी सखोल संशोधनाद्वारे मांडला आहे. हा सगळा इतिहास केवळ रंजकच नव्हे, तर एखाद्या नवउद्यमीला प्रेरित करणाराही आहे. त्याच काळात फेसबुकची संकल्पना ही निव्वळ उचलेगिरी असल्याचा आरोप करून करण्यात आलेल्या याचिकांची माहितीही कर्कपॉट्रिक देतात. मात्र त्यात केवळ फेसबुक आणि झकरबर्ग यांची बाजू झळकते. फेसबुकच्या संकल्पनेवर दावा करणाऱ्यांचं म्हणणं विस्ताराने मांडण्यात कर्कपॉट्रिक यांनी केलेला संकोच अनाकलनीय आहे. फेसबुकच्या जन्मकथेनंतर पुस्तकाची शेवटची दीडेकशे पाने त्याच्या आजच्या (अर्थात २०१० पर्यंतच्या) प्रवासाची आहेत. या दरम्यान फेसबुकचा १५ अब्ज डॉलरची कंपनी म्हणून निर्माण झालेला दबदबा तसंच फेसबुकमुळे वापरकर्त्यांच्या गोपनीयतेला असलेला धोका यांचं विवेचन पुस्तकात व्यवस्थित आलं आहे. फेसबुकचा राजकीय व्यासपीठ म्हणून होत असलेला वापर आणि फेसबुकच्या माध्यमातून देशोदेशांतील चळवळींना मिळालेलं व्यासपीठ यांचाही कर्कपॉट्रिक यांनी आढावा घेतला आहे. हे करतानाच लेखकाने फेसबुकच्या भविष्याचाही वेध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. युनिव्हर्सल कनेक्टिव्हिटीसाठी आवश्यक गुण फेसबुकमध्ये पुरेपूर भरलेले आहेत. फेसबुकला ‘वैश्विक खेडं’ बनवण्याच्या झकरबर्गच्या महत्त्वाकांक्षेलाही ते पूरक आहेत. मात्र हे होत असतानाच अनियंत्रित आणि अतिरेकी देवाणघेवाणीतून निर्माण होणाऱ्या माहितीचं काय, असा प्रश्नही लेखकाने शेवटी विचारला आहे. सरतेशेवटी अनुवादाविषयी, फेसबुकबद्दल तक्रारी करणाऱ्या पालकांनी आणि त्याच्या नको इतक्या प्रेमात पडलेल्या तरुणवर्गाने आवर्जून वाचावे असे हे पुस्तक आहे. या पुस्तकाच्या अनुवादाची गरज वर्षा वेलणकर यांनी आपल्या मनोगतात अतिशय स्पष्टपणे विशद केली आहे. ज्या संवादाची, त्यातून निर्माण होणाऱ्या मानवी नात्यांची, त्या नात्यांच्या जपणुकीची अपेक्षा मार्क झकरबर्गला आहे, त्यात फेसबुक वापरणाऱ्यांच्या या साधनासंदर्भातील अज्ञानाचा मोठा अडसर निर्माण झाला आहे, असे वेलणकर सांगतात आणि ते योग्यही आहे. पुरेशा माहितीअभावी वापरलेल्या कोणत्याही गोष्टीचा पुरेपूर उपयोग तर करता येतच नाही, परंतु त्यातून नुकसान होण्याचाच धोका अधिक असतो. फेसबुकच्या बाबतीत असे धोके आपल्याला वारंवार दिसत आहेत. त्या धोक्यांपासून बचाव करायचा असेल तर ‘द फेसबुक इफेक्ट’ वाचायलाच हवं. –आसिफ बागवान ...Read more