SAMBHAJI by VISHWAS PATIL

संभाजी...एक शापित राजहंस... (संभाजी..लेखक-विश्वास पाटील) *सौ_गायत्री_मुकेश_पांगारकर* सुन्न....निशब्द...खिन्न... विषण्ण.. अजून कशी वर्णन करू मी माझी मनस्थिती??? या माझ्या मनस्थिती च कारण आहे विश्वास पाटील लिखित “ संभाजी” हि संभाजी महाराजांची महागथा...साधारणपणे कोणतही पुस्तक वाचून झालं आणि मनाला भावलं तर मी लगेच पुस्तकाबद्दल लिहायला घेते.. त्याबद्दल लिहितांना त्या कथानकात परत एकदा मनमोकळा फेरफटका मारते.. आज तीन दिवस झाले कादंबरी संपवून..पण अजूनही माझे हात धजत नाहीये त्या महागाथेबद्दल लिहायला...कारण त्या दुर्दैवी प्रसंगांची पुन्हा साक्षिदार होण्याची माझी मनीषा नाही आणि हिम्मत तर नाहीच नाही..पण मी लिहायचा प्रयत्न करणार आहे... कारण माझं मन मोकळं होणं गरजेच आहे... काही सुदंर पुस्तकं एकदा वाचुन झाल्यावर सुद्धा पुन्हापुन्हा मन भरेस्तोवर वाचावे वाटतात.... मला अगदी पक्क लक्षात आहे की मी साधारण कॉलेज मध्ये असताना झपाटल्यासारखी छावा वाचली होती... तेव्हा त्या संवेदनशील वयात छावा वाचल्यावर माझ्या जीवाचा जो थरकाप झाला होता तो मी शब्दात नाही सांगू शकत... राजांचा आणि कलशांचा झालेला अतोनात अमानवी छळ आणि भयानक मृत्यूचे वर्णन मनात इतके पक्के कोरले गेले की ठरवून सुद्धा मी पुन्हा छावा वाचायची हिम्मत केली नाही....संभाजी राजांची कथा नसून गाथा आहे...कथा हि ऐकून वाचून काही काळा नंतर विसरली जाते..अंधुक होते...पण गाथा हि जनमानसात कायमची पक्की रुजून बसते.. अनेक युगांपर्यन्त ती सांगीतली जाते.. “संभाजी” हि अशीच युगानयुगे सांगितली जावी अशी गौरव गाथा आहे.. संभाजी महाराजांचा इतिहास माहित नसलेला विरळा च असेल.. इतिहासात संभाजी राजांइतका शूर, धाडसी, कणखर, निधड्या छातीचा, कनवाळू तरीही अतिशय दुर्दैवी असा राजा कदाचित च सापडेल.. आता राजांना मुद्दाम बदनाम करायच प्रयत्न काही इतिहासकारांनी केला आहे ती गोष्ट वेगळी..... पण खरच कसे होते संभाजी राजे???? शिवाजी महाराजांसारखा दैवी पुरुष वडील म्हणून लाभलेल्या या राजहंसाजवळ काय नव्हतं??? तरीही या राजहंसाबाबत नियती इतकी विपरीत का???? अगदी प्रत्येक वेळी नियती ने फांदा मारलेलाच आहे.. अगदी नकळत्या वयात च मातृसुखाला मुकलेल्या या लेकराला जिजाऊंनी आईच्या मायेने जपलं..वाढवलं..घडवलं... श्रीमान योगी मध्ये वाचलेला एक प्रसंग माझ्या अगदी मनावर कोरला गेलाय..एकदा किशोरवयीन संभाजी राजे बेदरकारपणे शिकार करून येतात आणि आपली शिकार जिजाऊंना दाखवतात तेव्हा त्या राजांच कौतुक करतात..त्यावेळी शिवाजी राजे थोडे चिडून जिजाऊंना म्हणतात की “याच वयाचा असतांना अशी शिकार एकदा मी सुद्धा केली होती तेव्हा तू माझ्यावर किती चिडली होतीस आणि आता मात्र नातवाचे कौतुक करतेय..हा असा फरक का???” तेव्हा जिजाऊ उत्तरतात, “हा प्रश्न तू सई ला विचारायला हवा होतास...शिवबा तुला आई आहे त्याला आई नाहीये हा फरक आहे”.. आता लिहिताना सुद्धा डोळ्यातून खळकन पाणी आलच.. सईबाई जिवंत असत्या तर कदाचित सगळा पुढचा इतिहास च वेगळा लिहिला गेला असता.. तरुणपणापासून च दुर्दैवाने संभाजी राजांची पाठ सोडली नाही... राजे स्वराज्य बांधणीत मग्न.. त्यामुळे मातृसुखासोबत पितृसुख सुद्धा कमीच आणि मोजून मापून आलं वाटेला...त्यात जे अष्ट्प्रधान मंडळ शिवाजी राजांसोबत आयुष्यभर प्रामाणिक राहिले, इतके प्रामाणिक कि वेळप्रसंगी राजांसाठी प्राणत्याग करायला हि तयार असायचे अगदी तेच मंडळ संभाजी राजांवर उलटले... इतकी जीववाभावाची मंडळी त्यांच्या विरुध्द जावी??? अण्णाजी दत्तो यांची मुलगी हंसाने संभाजी राजांवरील एकतर्फी प्रेमाने आत्महत्या केल्यावर अण्णाजींनी संभाजी राजांविरुध्द आयुष्यभर उभा दावा मांडला...त्यातच त्यांच्या बायकोची भाची गोदू च प्रकरण सुद्धा एक कारण ठरलं... गोदू प्रकरण सुद्धा अतिशय मलिन पणे समोर आणलं गेलं.. या सगळ्यात संभाजीराजांचा काय दोष होता? पण ही सगळी प्रकरणं हवी तशी वाढवून, रंगवून, संभाजी कसा बाईलवेडा, विषयासक्त, संभोगी, दुर्गुणी, तामसी आणि वाया गेलेला आहे हेच जनमानसावर बिंबवण्याचा अष्टप्रधान मंडळीं कडून प्रयत्न सातत्याने केला गेला.. या अष्टप्रधान मंडळींकडून सतत होणाऱ्या हेटाळणी ला कंटाळून काहीतरी भव्यदिव्य करून स्वतःला सिद्ध करायला राजे दिलेरखानाच्या छावणीत घुसले... दिलेरखानाच्या गोटात घुसून मोघलांच्या सत्तेला खिंडार पडायचा राजांचा बेत होता..पण त्यामुळे राजांची बदनामी करायची आयती संधी अष्टप्रधान मंडळींना मिळाली... त्यांनी “स्वराज्याचा राजकुमार” मोघलांना मिळाला अशी बोंब चहू बाजूनी ठोकली.. संभाजी राजे परत आल्यावर सुद्धा सोयराबाईंना हाताशी धरून अण्णाजी दत्तो आणि मंडळींनी इतकी नीच कटकारस्थानं केली की संभाजी राजांना आपल्या मेलेल्या पित्याच तोंड सुद्धा पाहू नाही दिलं.. ना अंत्यसंस्कार करू दिले... इतकंच काय राजे निवर्तल्याची बातमीच संभाजी राजांपासून कित्येक दिवस लपवून ठेवली..किती हा दुष्ट पणाचा कळस.. इतकंच नाही तर शिवाजी राजांच्या निधनानंतर परस्पर नकळत्या राजाराम राजांना गादीवर बसवण्याचा कट रचला.. ते तर राजांच्या आणि स्वराज्याच्या सुदैवाने हंबीरमामा मोहिते ऐनवेळी सत्याची बाजू घेऊन राजांच्या पाठीशी उभे राहिले म्हणून या दुष्ट मंडळींचा हा कट उधळला गेला... बर इतकं होऊन सुद्धा छत्रपती झाल्यावर संभाजी राजांनी या अष्टप्रधान मंडळींना शिक्षा तर केली नाहीच उलट माणसं चूकतात त्यांना सावरून घ्यावं लागतं या बाण्याने परत त्यांना मानाची पदे देऊन त्यांचा सन्मान च केला.. पण म्हणतात ना कुत्र्याची शेपूट वाकडी ती वाकडी च रहाते..राजांच्या या दिलदारी चा गैरफायदा घेऊन ही मंडळी पुन्हा सोयराबाईंना मोहात पाडून कटकारस्थानांना उत आणतात...आपले दुष्ट हेतू साध्य करण्यासाठी शिवाजी राजांनी प्रत्येक मावळ्याच्या घामा ने आणि रक्ताने वाढवलेल्या स्वराज्यातील अर्धा मुलुखच त्या अकबराला द्यायचा घाट घालतात...इतकंच नाही तर राजांच्या जेवणात विष कालवून त्यांना जीवे मारण्याचा सुद्धा प्रयत्न केला जातो... आता इतके गुन्हे केल्यावर का म्हणून या द्रोही लोकांना जिवंत ठेवायचं???? त्यांना दिलेलं देहांत शासन हे अगदी योग्य होतं...मात्र या सगळ्यात बाळाजी आवजी आणि त्यांचा पुत्र मात्र गैरसमजामुळे हकनाक बळी जातात.. पण बाळाजींनी पाठवलेले सत्यपरीस्थिती चे पत्र राजांना वेळेत मिळत नाही हा त्यांच्या दुर्दैवाचा अजून एक भाग... बाळाजी काका हकनाक मारले गेल्याच दुःख मात्र राजांच्या उरात आयुष्यभर रुतून बसतं... छत्रपती झाल्यानंतर जेमतेम 2 वर्षे होत नाहीत तर औरंगजेब 5 लाख सैन्याचा दर्या घेऊन स्वराज्यावर कोसळतो... 5 लाख...अबब...त्यापुढे स्वराज्य ते केवढसं??? पण हा झुंझार सेनानी एक नाही दोन नाही तब्बल 8 वर्ष औरंग्या ला पाऊल पुढे टाकू देत नाही...प्रत्येक किल्ला अजयपणे झुंजता ठेवला..औरंगजेबाच्या अनेक सरदारांना माती खायला लावली... त्यामुळे दिसायला अवाढव्य दिसणाऱ्या सेनेचा मालक पातशहा वेडापिसा होऊन जातो..पोखरला जातो... इतका कि एक वेळ अशी येते की मोहीम सोडून तो दिल्ली ला परत सुद्धा जायचा निर्णय घेता घेता रहातो... पण या मोघलांच्या आक्रमणाला आळा घालायला हातात आलेला मुरुड जंजिऱ्याची मोहीम अर्धवट सोडून राजांना स्वराज्यात परताव लागत...तीच कहाणी पोर्तुगीज व्याप्त गोव्याची सुद्धा..अगदी action reply असावा त्याच प्रमाणे कर्नाटक च्या उद्दाम राजा चिक्कदेवराय विरुद्ध च्या मोहिमे ची सुद्धा हीच परिणीती... अगदी हातातोंडाशी आलेला घास नियती कायमच राजांच्या तोंडून निर्दयपणे काढून घेत आली... अनेक प्रतिकूल परिस्थिती चा सामना करत असतांना त्यातच भरीस भर भयानक दुष्काळाने जवळपास 3 वर्ष सगळा मुलुख उजाड केला..उरलेला मोघलांच्या फौजेननी जाळला.. किती यातना झाल्या असतील त्या कनवाळू राजाला आपला मुलुख असा जळताना पाहून.. विपरीत नियती... दुसरं काय? आता जशी राजांवर खार खाणारी मंडळी होती तशी त्यांच्या वर जीव ओवाळून टाकणारी लोकं सुद्धा होती च की... त्या कवी कलशांचा नंबर वरचा...कवीकलश आणि संभाजी राजे यांच्या मैत्रीवर तर एक पूर्ण वेगळा ब्लॉग च लिहावा लागेल.. आग्र्याहून निसटल्यावर संभाजी राजांसोबत स्वराज्यात कवीकलश सुद्धा आले..मूलतः कविराज हे कनोज चे ब्राह्मण..पण राजासोबत आल्यावर ते कायमचे राजांची सावली बनून च राहिले, त्यांच्या सोबत च जगले आणि अगदी त्यांच्या सोबत च मरणाला जवळ केलं... अष्टप्रधान मंडळींनी आणि सगळ्या स्वार्थी कारभाऱ्यांनी कवीराजांना अनेक प्रकारे बदनाम केलं..पण दोघांची मैत्री अढळ राहीली..जेव्हा जेव्हा वेळ आली तेव्हा तेव्हा कविराजांनी आपल्या शेंडीला गाठ मारून तलवार सुद्धा चालवली आणि स्वराज्याच रक्षण केलं..शेवटाला जेव्हा राजे आणि कविराज कैद झाले तेव्हा औरंगजेबाने कलशांना राजांतर्फे गड किल्ले मोगलांच्या हवाली करा असा आदेश लिहायच्या बदल्यात जीवनदान आणि हवी ती जहागीर देणायचे सुद्धा अमिश दिले होते.. काय अवघड होत हो त्यांना स्वतःचा जीव वाचवणं??? उलट अगदी ऐषोआरामात आयुष्य गेलं असत इतकं इनाम मिळालं असतं त्यांना औरंग्या कडून... त्यांनी गद्दारी तर सोडाच पण आपल्या मित्रासोबत मरण पत्करलं .... तेही अगदी धीरोदात्त पणे... इथे एक गोष्ट प्रकर्षाने नमूद कराविशी वाटते ती म्हणजे अण्णाजी दत्तो ब्राम्हण होते आणि कवी कलश सुद्धा ब्राम्हणच होते.. दोघांमधला फरक तर स्पष्ट च आहे.... याचा अर्थ कोणतीही जात वाईट नसते.. प्रवृत्ती चा फरक असतो.. स्वार्थी, लोभी आणि सुडाने पेटलेल्या व्यक्तीला कोणतीही जात नसते... स्वतः शिवाजी राजांनी आणि संभाजी राजांनी कधीही जातीयभेद केला नाही...इतकंच काय दोघांनी कधी धार्मिक भेदभाव सुद्धा केला नाही..त्यांनी जोखली आणि जोडली ती केवळ माणसं... हंबीरमामांचा उल्लेख केल्याशिवाय पुढे सरकताच येणार नाही.. औरंगजेबाला 8 वर्ष झुंझत ठेवण्यात जर कुणाचा सिंहाचा वाटा असेल तर तो म्हणजे स्वराज्याचे सेनापती ‘हंबीरमामा मोहिते’ यांचा.. हंबीरमामा हे सोयराबाईंचे सख्खे बंधू.. आणि राजारामांचे सख्खे मामा... शिवाजी राजांच्या मृत्यूनंतर जेव्हा छत्रपती पदासाठी तेढ लागली होती तेव्हा हंबीरमामांनी सख्ख्या भाच्या ला म्हणजे राजारामांना गादीवर न बसवता आपला सगळा पाठिंबा न्याय्य बाजू असलेल्या संभाजी राजांना दिला.. सख्खा भाचा गादीवर आल्यावर हंबीरमामांना हवे ते वतन मिळवून ऐषोआरामात रहाणे काय अवघड होते? पण याउलट वतनदारी ला सक्त विरोध करणाऱ्या पण लायक आणि वारसदाराला च त्यांनी राजा बनवायला मोलाची मदत केली.. हंबीरमामा तयार झाले शिवाजी राजांच्या संगतीत..मात्र घडले आणि पराक्रमाने बहरले मातत्र संभाजी राजांच्या राजवटीत... कश्या आणि किती मोहीमा हंबीरमामांनी फत्ते केल्या याची तर गणतीच नाही.. इतके पराक्रमी होते मामा कि औरंग्याने सुद्धा त्यांची हाय खाल्ली होती... असं म्हणतात प्रत्येक यशस्वी पुरुषामागे एक स्त्री असते...संभाजी राजाच्या बाबतीत त्यांची धर्मपत्नी येसूबाई राणीसाहेबांनी हे म्हणण सिद्ध केलं आहे.. राजे इतकी मुलुखगिरी करू शकले कारण स्वराज्याचा कारभार त्यांच्या माघारी “येसूबाईंनी समर्थपणे चालवला...अगदी आईच्या मायेने..पती रुद्राचा अवतार असल्याने त्यांच्या रागाला आवर घालतांना त्यांचा स्वाभिमान दुखावला जाणार नाही याची काळजी येसूबाईंनी आयुष्यभर घेतली..येसूबाईच संभाजी राजांनी मैत्रीण, सखी,पत्नी आणि वेळप्रसंगी माता सुद्धा झाल्या..पत्नी ही क्षणाची पत्नी आणि अनंत काळाची माता असते हे येसूबाईंनी सिद्ध करून दाखवलं..येसूबाईंचं जीवन म्हणजे अगदी यातनामय प्रवास आहे...ज्याने आपल्या प्राणप्रिय सख्याला हाल हाल करून मारलं त्याच्याच कैदेत आयुष्यभर राहावं लागणं हे कोण यातनामय असेल याचा विचार सुद्धा करवत नाही.. येसूबाई हा लिखाणाचा आणि विचाराचा एक स्वतंत्र विषय आहे.. ह्या सर्वांत संभाजी राजांच्या दुसऱ्या पत्नी दुर्गाबाई आणि राजांच्या मधल्या भगिनी राणूबाई जाधव यांचा उल्लेख आवर्जून करावा च लागेल..तस पाहू जाता दुर्गाबाईंनी राजासोबत फार कमी वेळ घालवला..पण त्यांचा त्याग अमूल्य आहे..दिलेरखानाच्या छावणीत जातांना दुर्गाबाई राजांसोबत गेल्या आणि सोबतच राणूआक्का सुद्धा राजांवर मायेची पाखर घालता यावी म्हणून आपला संसार मागे सोडून त्याच्या बरोबर गेल्या .. इतकंच नाही राजे जेव्हा दिलेरखानाच्या मगरमिठीतुन निसटण्या साठी धडपडत होते तेव्हा राजांच्या वेगाला अडथळा होऊ नये म्हणून गर्वारशी दुर्गाबाईंनी आणि राणूअक्कांनी छावणीत च थांबायचा निर्णय घेऊन आयुष्यभर राजबंदी म्हणून जगणं स्वीकारलं...वाचतांना जितकं सोपं वाटत तितकं च अवघड दिव्य पार पाडलं दोघींनी... नुसता विचार करून पहा ना कि ज्याच्या साठी आणि ज्याचं सोबतीने दोघी आपली सगळी माणसं,मुलुख मागे सोडून अगदी दुसऱ्या धर्माच्या शत्रू गोटात आल्या तोच जर सोबत नाही राहिला तर काय सैरभैर अवस्था होईल.. या पुस्तकात शेवटी जेव्हा राजे कैदेत पडतात तेव्हा त्यांना बोलतं करण्यासाठी औरंगजेब दुर्गाबाई, राणूअक्का आणि राजांची मुलगी कमळजा यांची कैदेत राजांची भेट घडवून आणतो तेव्हा राजांची अवस्था पाहून राणूआक्कांनी "शंभूबाळ" म्हणून पुस्तकात फोडलेला टाहो मनात उमटतो.... आपल्या धन्याला एकदा पाहण्यासाठी ज्या बायकोने डोळे सदैव उघडे ठेवले त्या दुर्गाबाईंना राजे अश्या अवस्थेत दिसल्यावर त्यांची काय अवस्था झाली असेल??? आपल्या पराक्रमी पित्याला कायम आत्या आणि आईच्या नजरेतून पहाणाऱ्या कमळजा ला पहिल्यांदा वडिलांना भेटल्यावर काय वाटलं असेल??? हा प्रसंग वाचतांना मी ढसढसून रडली आहे.. याशिवाय सुद्धा रायाप्पा, खंडो बल्लाळ, संताजी धनाजी यांच्या सारखी अनेक मंडळी आहेत ज्यांनी हसत हसत राजांवरून आपला जीव ओवाळून टाकला... असे कित्येक जण इतिहासाला आजही अज्ञात च आहेत... महाराष्ट्राला जसं सह्याद्रीच आणि निधड्या छाती च वरदान लाभलं तसच लोभी पणा आणि त्यातून जन्माला आलेल्या फितुरी चा शाप सुद्धा लाभला.... सगळा इतिहास अभ्यासतांना सगळ्याच सार एकच लक्षात येत कि संभाजी राजांच्या पतनाला औरंगजेब कारणीभूत नसून वतनासाठी ललचावलेले फितूर, गद्दार आप्त स्वकीय च कारणीभूत ठरले.. बोलून चालून औरंग्या परका च.. पण जर राजांचे आप्तस्वकीय औरंगजेबाला फितूर झाले नसते तर काय लायकी होती त्याची या सह्याद्री च्या अवघड प्रदेशात पाऊलसुद्धा टाकायची.. शिवाजी राजांनी वतनं खालसा केलीत कारण प्रत्येक वतनदार स्वतःला आपल्या वतनाचा राजा च समजत असे आणि आपल्या गढीला राज्य..संभाजी राजांनी सुद्धा तिच व्यवस्था पुढे चालू ठेवली.. यामुळे अनेक वतनदार दुखावले गेले.. आणि आपली वतनं परत मिळवण्यासाठी भिकारी वृत्तीने औरंगजेबाला जाऊन मिळाले..त्याची थुंकी झेलायला सुद्धा तयार झाले.. अरे इतर वतनदार तर सोडाच पण शिवाजी राजांचे सख्खे जावई सुद्धा मोघलांना फितूर व्हावे? राजांच्या आणि स्वराज्याच्या जिवावर उठावे??? येसूबाईंचा सख्खा भाऊ गणोजी शिर्के किती उलट्या काळजाचा निघावा?? कितीतरी मराठी सरदारांना यानेच फितवलं.. याच गद्दार माणसाने मुकर्रब खानाला आडमार्गाने गुपचूप पणे संगमेश्वर ला आणून राजांना कैद करवलं... काय बिशाद होती त्या मुकर्रबखानाची महाराष्ट्राच्या इतक्या अंतरंगात शिरायची आणि त्या शूर ढाण्या वाघाला कैद करायची???? राजे कैद झाल्यावर तर किती वेळ विश्वास च बसत नाही..असं वाटत राहतं काहीतरी चमत्कार होईल आणि राजे आणि कविराज निसटून जातील मुकर्रबखानाच्या हातून...पण तसं काहीही होणे च नाही.. या नंतर च प्रत्येक पान मात्र अनंत यातना आणि खिन्नता घेऊन येतं..राजांची आणि कवीराजांची विदूषकाचे कपडे घालून काढलेली निर्दयी धिंड, गडकिल्ले हवाली करायचा आदेश लिहावा म्हणून, मोगलांच्या फितूर सरदारांची नावे काढून घेण्यासाठी आणि मुस्लिम धर्म स्वीकारावा म्हणून राजांचा आणि कवीराजांचा केलेला अनन्वित छळ वाचून तर पानोपानी शहारे येतात...आणि सरतेशेवटी दोघे बधत च नाही पाहिल्यावर मात्र अमानवी अत्याचारांची परिसीमा होते... सर्वप्रथम दोघांची जीभ हासडली जाते..अगदी चिमट्यात पकडून ओढली जाते.... बापरे....नंतर तापलेल्या सळ्यां भोसकून डोळे काढले जातात...खांबाला बांधून वाघनख्यांनी संपूर्ण शरीर कागदासारखं टरटर फाडलं जातं.. आणि हे सगळं जिवंत मरण काय कमी होतं की त्या सगळ्या जखमांवर मिठाचं पाणी टाकून त्यांची लाहीलाही केली...सरते शेवटी आधी कवीराजांची मुंडी उडवून हत्या केली जाते जेणे करून राजे घाबरावे आणि शरण यावे.... पण आपला छावा मात्र तसाच शांत पणे ताठ मानेने उभा असतो... आणि तितक्याच सहज पणे मरणाला कवटाळतो....राजांची हत्या केल्यावर त्यांच डोकं स्वतःच्या मांडित घेऊन तो हैवान औरंगजेब खदाखदा हसतो.. पण ते हसू आनंदाच नसून त्यात आयुष्यभराचा खेद जाणवतो... कारण मरताना किंवा छळ सहन करतांना ना कधी राजे ओरडले ना कधी मरणाला घाबरले...ना दयेची याचना केली.... ना शरण आले... राजांच्या हत्येनंतर अभीनंदन करणाऱ्या सरदारांना औरंगजेब म्हणतो “अरे बेवकूफो, नसिबोवाला था वो सीवा जीसने संभा जैसी शेर औलाद को जनम दिया..मेरा एक भी शहजादा ऐसा होता तो मैं आज उसके हवाले सारी सल्तनत करके सुकून से मक्का चला जाता...आज मरने वाला अमर हो गया और मारने वाला मर गया...” इतकं करूनही समाधान न झाल्यावर त्या दुष्टाने राजांचे सर्व तुटलेले अवयव भीमा कोरेगाव परीसरातील भीमा इंद्रायणी च्या संगमावर तसेच टाकून दिले आणि त्यांना कुणी शिवू नये आणि त्यांचा अंत्यसंस्कार करू नये असं फर्मान काढलं....अरे देवा काय हा क्रूर पणा... पण त्याच्या या फर्मानाला न जुमानता वढू गावच्या गावकऱ्यांनी रात्रीच्या अंधारात राजांचे मिळतिल ते अवयव नेसुच्या धोतरात गोळा करून त्यांना अग्नी दिला....काय ही शोकांतिका???? अफजलखाना ला मारल्या नंतर शत्रू सोबत शत्रूता संपली असे सांगून त्याची पन्हाळागडावर समाधी बांधणाऱ्या शिवपुत्राच्या, स्वराज्याच्या छत्रपतीच्या नशीबी साधा सरळ अंत्यसंस्कार सुद्धा नसावा????? मरण तर प्रत्येकाला अटळ आहे पण इतकं यातनामय मरण??? माझा पुनर्जन्म, मागच्या जन्मातील पापपुण्य यावर विश्वास नाहीये.. पण या संभाजी राजांच्या या कष्टकारी आयुष्याच्या प्रवासाकडे पाहिलं असता विचार नक्की येतो की ,या माणसाने मागच्या जन्मात असं काय पुण्य केलं की शिवाजी महाराज्यांच्या पोटी जन्माला आला आणि असं काय भयानक पाप केलं की मागच्या जन्माचा आणि या जन्माचासुद्धा पुण्यसंचय इतका भयानक दुर्दैवी अंत टाळू शकला नाही.. तेही केवळ वयाच्या 32व्या वर्षीच...अरे 32 वर्षे म्हणजे काय मरायचं वय होत का? किती स्वप्न असतात या वयात... किती काही जगायच, करायच बाकी असत...पण किती सहज पणे राजांनी स्वराज्यासाठी मरण पत्करलं...अगदी विचलित न होता... ह्या सगळ्यात अनेक जर तर मानत येतात... जर सईबाई अजून जगल्या असत्या तर??? जर जिजाऊ अजून काही काळ जगल्या असत्या तर??? जर पुतळाबाई सती गेल्या नसत्या तर? जर हंसा ने एकतर्फी प्रेमातून आत्मघात केला नसता तर? जर गोदावरी प्रकरण झालंच नसतं तर??जर सोयराबाईंनी सावत्रपणा आणला नसता तर? जर राजे अजून जगले असते तर? जर बाळाजी आवजींचे पत्र वेळेत मिळाले असते तर? जर मुरुड जंजिरा सर झाला असता तर? जर हाताशी आलेल्या मोहिमा अर्धवट न सोडता पुऱ्या झाल्या असत्या तर? जर परचक्र आलं असतांना दुष्काळाने झोडपलं नसत तर? जर हंबीरमामांचा असा अकाली दुर्दैवीअंत झाला नसता तर???? जर प्लेग च्या साथी मध्ये औरंगजेब मेला असता तर??? जर स्वकीय प्रामाणिक राहिले असते तर? जर वतनं दुय्यम गणली गेली असती तर?? आणि सगळ्यात महत्त्वाचं जर येसूबाईंचं ऐकून राजांनी संगमेश्वर लवकर सोडलं असत तर????? आणि जर राजे काहीही करून मुकर्रब खानाच्या हातून निसटले असते तर???इतिहासात जर आणि तर ला काही महत्व नसत...पण हे जरतर मनात आल्याशिवाय रहात नाहीत.. असो..बोलायला गेलो तर विषय संपायचा नाही..आधीच चर्चा फार मोठी झाली आहे... पण यापेक्षा कमी शब्दात संभाजी राजांची गाथा मला सांगता आलीच नसती..म्हणून अगदी मनापासून सांगेल की मनातले असतील नसतील ते सगळे समज गैरसमज बाजूला ठेऊन एकदा हि शिवपुत्र संभाजी ची गाथा वाचाच...... पुत्र व्हावा ऐसा गुंडा.....त्याचा तिन्ही लोकी झेंडा..... हेच या छाव्या च सार्थ वर्णन आहे... सौ. गायत्री मुकेश पांगारकर, अमरावती.. ...Read more

ZOMBI by ANAND YADAV

`झोंबी` एक आनंदप्रवास... इयत्ता दहावी ला असताना `झोंबी` नावाचा एक पाठ आम्हाला होता. तेव्हा तो अभ्यासताना मला खूप आवडायचा. पुढे कधीतरी झोंबी कादंबरी वाचून काढू असं मनात होतं. मात्र ते राहिलंच.. काही दिवसांपूर्वी आपल्या `वाचनवेडा ग्रुप` वर एक दिवस ोंबी आणि पुढील तीन भागात आनंद यादव यांचे आत्मचरित्र वाचल्याची पोस्ट बघितली आणि जिज्ञासा जागृत झाली.(त्यातून पुढे मला मिळालेल्या आनंदासाठी त्या वाचकाचे व वाचनवेडा या ग्रुपचे मनापासून आभार👏) तोपर्यंत तोपर्यंत मला झोंबीशिवाय आणखीही भाग आहेत हे माहिती नव्हतं. मग उत्सुकता लागली आणि झोंबी आणलं आणि एका दमात वाचलं.`पुढे काय..?` याची ओढ लागली आणि वाचनालयातून `घरभिंती` व `काचवेल` ही मिळवले मात्र `नांगरणी` हा दुसरा भाग मिळेना. पण मनात अतीव इच्छा असली की निसर्गही त्याला साथ देतो (all the universe conspires...द अलकेमिस्ट वाले पाउलो कोहलो यांना स्मरून) शेवटी एका निवृत्त प्राध्यापकांकडून ते मिळवलं आणि सुरू झाला एक अनोखा प्रवास..झोंबी, नांगरणी घरभिंती,काचवेल.... आनंद यादव यांच्यासारख्या एका लहानश्या गावातून विपरीत परिस्थितीशी झगडून, प्रचंड कष्ट,जिद्द आणि आत्मबलाच्या साहाय्याने एक साहित्यिक म्हणून मिळवलेलं यश मला खूपच भावलं. मुळातच `ते` खूपच संवेदनशील असल्यामुळे त्यांच्या लेखनात जागोजागी त्याचा प्रत्यय येतो.आजपर्यंत खूप आत्मचरित्र वाचले पण या आत्मचरित्राशी एकरूप, एकजीव झालो खरं म्हणजे त्या कथानकाशी कुठेतरी स्वतःला रिलेट करत होतो म्हणून ही गोष्ट आपलीच आहे असं वाटलं.त्यांच्याइतके कष्ट मी सोसले नाहीत किंवा इतकी बिकट परिस्थितीही नव्हती पण तरीही त्या परिस्थितीची जाणीव कुठेतरी मनात होती. म्हणून अनेक प्रसंगात डोळे पाणावले.विशेषत झोंबी आणि घरभिंती वाचतांनाचे काही प्रसंग त्यामुळे हे पुस्तक संपूच नये असं वाटत होतं म्हणून ते पुरवून पुरवून महिनाभर वाचलं. मातीतून आलेल्या या माणसाने स्वतःला शेवटपर्यंत मातीशी जुळून ठेवलेलं होतं. स्वतः पी.एच. डी.असूनही त्यांच्या नावापुढे कुठेच डॉक्टर अशी पदवी लावलेली दिसली नाही. त्यांच्या नावाची आणि कर्तृत्वाची उंची सांगण्यासाठी केवळ `आनंद यादव` हे दोनच शब्द पुरेसे आहेत. झोंबीमध्ये दहावीपर्यंतच्या शिक्षणासाठीचा संघर्ष, नांगरणी मध्ये कॉलेज ते एम.ए.पर्यंतची जडणघडण आणि घरभिंती मध्ये नोकरी लागून ते गावाकडचे घर त्यांनी कसं उभं केलं त्याचे चित्रण आहे.काचवेल मध्ये साहित्यिक म्हणून झालेली जडणघडण आहे. झोंबी मध्ये पोटासाठी चा संघर्ष, अपार कष्ट तरीही शिकण्याची तळमळ व दुर्दम्य इच्छाशक्ती सुंदरपणे रेखाटली आहे,नांगरणी मध्ये तरुण वयात झालेली मनोवस्था वैचारिक जडणघडण ,इतरांनी केलेल्या सहकार्य आणि अभ्यासाच्या बळावर केलेली प्रगती दिसते. घरभिंतीमध्ये कौटुंबिक पातळीवर नात्यांचा संघर्ष ,आर्थिक संघर्ष आणि ग्रामीण ते शहरी असं असं स्वतः च केलेलं समायोजन आहे. ही तारेवरची कसरत त्यांनी खऱ्या जीवनात व लेखनातही यशस्वीपणे निभावली आहे. विशेषतः घरभिंतीमधले काही प्रसंग तर खूपच अप्रतिम आहेत. हिराच्या मृत्यूनंतर तिच्या व्यक्तिमत्त्वाचे केलेले भावस्पर्शी चित्रण कोणत्याही संवेदनशील वाचकाचे डोळे ओले करतात,दादाच्या मृत्यूच्या प्रसंगी आईच्या कुशीत शिरून रडतानाचा प्रसंगही तसाच भावनिक आहे.चारही पुस्तकांत कितीतरी वेळा वाह असे उद्गार सहजपणे व आपोआप निघतात.ती कोल्हापूरी ग्रामीण बोलीभाषा ,ते निसर्गवर्णन आणि नात्यांची,पैशांची, भावनांची ओढाताण आपल्याला खूप काही शिकवून जाते. खरं म्हणजे आपला व्यक्तिमत्व विकासच होतो.लहानपणी भरपूर मार खाल्लेला असला तरीही कुठलंही किल्मिष किंवा आकस मनात न ठेवता त्यांनी शेवटपर्यंत हा `गोतावळा` जोपासला.आजच्या आपल्या `स्वतःपुरतं` पाहण्याच्या काळात `त्यांनी` गावाकडच्या घरासाठी केलेल्या कष्टामुळे आपणही अंतर्मुख होऊन जातो.( त्यामुळेच गेला महिनाभर जणू मी कागल आणि कोल्हापुरातच फिरत होतो.) मला वाटतं कोणतेही मोटिवेशनल पुस्तक वाचण्याऐवजी जर `हे` आत्मचरित्र वाचलं तर नक्कीच अंतर्बाह्य बदल घडून येईल यात शंका नाही. ग्रामीण साहित्याबद्दल ची त्यांची तळमळ जबरदस्त आहे. `नटरंग` कादंबरीवर आधारित `नटरंग` हा चित्रपट त्यांच्या दमदार साहित्याचं प्रमाण आहे.मी तर त्यांचा चाहता(फॅन) झालो आहे त्यांचं सगळं साहित्य वाचणार आहे. पण आज लेखक काहीसे दुर्लक्षित झालेले वाटतात. खरं म्हणजे त्यांच्या जीवनावर एखादी मराठी मालिका किंवा वेब सिरीज काढली तर ती प्रचंड हिट होईल इतके त्यांचे आत्मचरित्र अप्रतिम आहे. ते जिवंत असते तर त्यांची पायधूळ घेण्यासाठी नक्कीच गेलो असतो मात्र ते आता शक्य नाही. ते आता मागे उरलेत ते त्यांच्या साहित्यरूपाने. ते वाचूनच त्यांचा सहवास भोगायचा. शून्यातून विश्व निर्माण करणाऱ्या या ग्रामीण साहित्याच्या महापुरुषाला माझा मानाचा मुजरा...👏 {शेवटी कोणी कितीही चांगली सिनेमाची `ष्टोरी` सांगितली तरी प्रत्यक्ष `थेटरात` जाऊन सिनेमा पाहिल्याशिवाय त्याची प्रत्यक्ष आंनदानुभूती घेता येत नाही, म्हणून प्रत्येकाने प्रत्यक्ष जरूर वाचावेतच....झोंबी ते काचवेल} 🙏🙏🙏🙏🙏🙏 प्रशांत सुसर, बुलडाणा ...Read more