All Reviews

• Manoj V

  Hello! Although we do not know each other, thought of writing to you after reading your book of poems that I discovered while browsing Amazon. Enjoyed reading it a lots. Some of the poems reminded me of the poetry of Elizabeth Bishop. I could also discern a subtle positive influence of Arundhati Roy in your writing, which is a great thing. My best wishes to you and your poems. Thank you!- Manoj

• Pramod Munghate

  योजना यादवची कविता... □ #मरीमरीजायसरीर “फुटपाथवर निजलेला बेवडा प्रार्थनेला शरण जात नाही करुणा भाकत नाही कुठल्या प्रेषिताची रहदारीला मोजत नाही मोकाट जनावरांनाही नाही आत्मभानाची सरहद ओलांडून कुठे पोहचतो कळत नाही” ‘आत्मभानाची सरहद’ या कवयित्री योजना यादवच्या कवितेतील वरच्या ओळी आहेत. मी २००९ मध्ये फेसबुक साइन इन केलं, तेंव्हा अगदी सुरवातीला मित्रयादीत असलेली योजना यादव. त्यातही कविता करणारी, कविता वॉलवर शेअर करणारी, मिडियात संपादक काम करणारी म्हणून अधिक लक्षात राहिलेली. त्यानिमित्ताने बराच संवाद झालेला. तीनचार वर्षांपूर्वी तिचा नवीन आलेला ‘मरी मरी जाय सरीर’ हा कवितासंग्रह घ्यायला म्हणून पुण्यातील मेहताच्या आउटलेटला गेलो असताना भेटही झालेली. ‘मरी मरी जाय सरीर’ अधूनमधून कविता चाळत होतो. पण परवा एका लेखाच्या निमिताने तो हातात घेतला आणि समग्रच वाचून काढला. फार कमी कविता संग्रह असतात जे एका बैठकीत वाचून संपवायला भाग पाडतात. आणि संग्रहातील सगळ्या कविता मिळून एक महावाक्य सिद्ध व्हावे, असा संग्रह तर दुर्मिळच असतो. संपूर्ण संग्रहातील कवितांचा एकात्म अनुभव वाचकाला येणे या अर्थाने मी महावाक्य असे म्हणतो. ‘मरी मरी जाय सरीर’ या शीर्षकाचा प्रत्यय या संग्रहातील प्रत्येक कविता वेगवेगळ्या संदर्भात देते. कितीतरी पातळ्यांवर कवयित्रीला हे शरीर टाकून द्यायचे आहे. या देहत्यागाला अनेक परिमाणे आहेत. स्त्रीवाद, अध्यात्म, परात्मता आणि आत्मभानाची सरहद्द ओलांडण्याची असोशी या परस्पर विरोधी वाटणाऱ्या जाणिवा एकमेकात बेमालूम मिसळल्या आहेत. आणि त्यात कोणतीही विसंगती नसल्याचा कवयित्रीचा अनुभव प्रत्येक कवितेतून सारख्याच ताकदीने व्यक्त होतो. ‘आत्मभानाची सरहद’ याच शीर्षकाची ही कविता जणू या संग्रहाची शीर्षकविता आहे असे मला वाटते. आत्मभानाची सरहद, पुढची पायरी आहे. त्या आधी शरीर हाच मोठा अडसर आहे. देह आणि त्यातही स्त्रीदेह अध्यात्ममार्गातील धोंड वगैरे अशा पारंपरिक अर्थाने या कवितेतील शरीराचा विचार नाही. एक ‘स्त्री’ म्हणून, एक ‘माणू’स म्हणून सर्व सामाजिक, सांस्कृतिक व्यवस्थांच्या चौकटींचा त्याग करायचा असेल तर हाडामांसाच्या शरीरापलीकडे जाण्याची अगतिकता या कवितेच्या प्रत्येक शब्दाशब्दातून पराकोटीच्या आवेगाने व्यक्त होते. ‘जोहार’ या पहिल्याच कवितेत ती म्हणते, “पृथ्वीच्या या अंडाकृती कवचात आपण दोघेच आहोत असं समज अजून परंपरा उत्क्रांती अशा शब्दांची झाली नाही ओळख नैतिकतेच्या पाशाने शरीरं वेढलं नाही तू पुरुष, मी स्त्री अशी लेबलं नाहीत केवळ स्पर्शाचं भान आहे आपल्यात त्यासाठीच शरीराच्या मशाली पेटल्यात आत्मभानाचा विलोप आणि त्याचवेळी स्पर्शाचे भान, अशी अस्तित्वाची जाणीव म्हणजे आत्मभानाची सरहद ओलांडण्याचा प्रयत्न आहे. देहाचा किंवा आत्मभानाचा विलोप ही रूढ अध्यात्माच्या मोक्ष-मुक्तीच्या कल्पनेच्या विरुद्ध टोकाला जाणारी जाणीव आहे. मोक्ष-मुक्ती ही शरीरनिरपेक्ष अवस्था असते. पण इथे शरीराचे सर्व भोग, वासना-विकार आणि कामभावनेचे सर्व विभ्रम अस्तित्वात आहेतच. पण शारीरभोगाच्या टोकावरील आत्मभानाचे विलोपन अपेक्षित आहे. किंवा या संग्रहातील ‘अचानक’ ही तिसरीच कविता पहा: “अचानक माझ्याच हातून पाझरते तुझ्या स्पर्शाची ऊब घट्ट आलिंगनात मावळत्या सूर्याची आठवण शरीरभर तेजाळत राहते तुझ्या पायांवर तोल सांभाळते सारी सृष्टी ओठांवरून सरकू लागतात ढग घट्ट घट्ट होत जातं आलिंगन वारा शरमून, संकोचून संथ वाहू पाहतो तुझ्यातून माझ्यात अशी उतरते लहर मर्यादा घोंगाळू लागल्या पायात की शब्दांना हाकलून लावतो आपण अचानक अचानक विसरून जातो माणूस असण्यातला भ्रम” किंवा ‘शरीर’ या कवितेच्या शेवटी ती लिहिते “विलगल्यावर तुझं तुला सलत राहतं माझं मला शरीर” ही सल आहे ती शरीरनिरपेक्ष नाही. “विलगल्यावर तुझं तुला सलत राहतं माझं मला शरीर” या ओळीतून विलग झाल्यावरचे दु:ख व्यक्त केले आहे. शरीरांच्या उत्कट मिलनातून अलौकिक मुक्तीचा ध्यास आहे. पण अडसर आहे तो आत्मभानाचा. हे आत्मभान जड शरीराचेच एक परिमाण आहे. या अर्थाने ती म्हणतेय, ‘मरी मरी जाय सरीर’. देहाच्या लौकिक अस्तित्वाचे सगळे बंध वितळून गेल्यावर मुक्तीचा जो अनुभव असतो, तो पारंपरिक अध्यात्माच्या परिभाषेतील ‘मोक्षा’चा नसतो. तो अधिकाधिक इंद्रियसंवेद्य भोगाच्या अत्युच्च टोकावरचा असतो. असे सरहद्दीवरचे क्षण शारीरिक मिलनात कवयित्रीच्या शब्दात “स’मिती’वर” येताना अनुभवता येतात, पण ते आपले नसतात, आपल्या हातातून सुटून जातात, ही तगमग आहे. पण हेच अनुभव कवयित्रीला जणू सत्याचा साक्षात्कार वाटतात. (उदा. ‘पळभर’ या कवितेत “छोटी मोठी बतावणी/ चिरडून जाईल/ इतकी घट्ट/ मिठी मारली/ आपण एकमेकांना/ओठातून ओठात उतरल्या /सत्याचे/ झालो धनी /पळभर का होईना” ) ही जाणीव या संग्रहातील अनेक कवितातून वेगवेगळ्या रूपाने व्यक्त झाली आहे. ‘सिल्विया’ ही या संग्रहातील एक आवडलेली कविता. सिल्विया प्लाथ ही मरणोत्तर पुलित्झर पुरस्काराने सन्मानित अमेरिकन कवयित्री. गस ओव्हन मध्ये झोकून देऊन जिने स्वतःला संपवले होते. योजना लिहिते: “सिल्विया प्लाथनं आत्महत्या केली नाही फक्त फेकून दिला देह आत्म्याआड येणारा” आत्मभानाच्या विलयाची असोशी असलेल्या कवयित्रीला उत्क्रांतीच्या साच्यातील जगणेही शिक्षा वाटते. लौकिकाकडून जाणारा हा अलौकिकाचा प्रवास आहे. शरीर आहे, आत्मा आहे, आत्मभान आहे पण हे सगळे निरस्त करायचे आहे. जगण्याच्या प्रवासात व्यक्त-अव्यक्त, दृश्य-अदृश्य सांस्कृतिक धारणा आणि मूल्यांचे ओझे आहेत. नितळ आणि निरागस अशा अलौकिकाच्या बिंदूची सम गाठण्याच्या प्रवासात ते धारणा आणि मूल्यांचे ओझे कवयित्रीला जड झाले आहे. जड शरीराचेच जणू अवयव झाले आहेत, म्हणून शरीराकडून गर्भाकडे आणि तिथून पुन्हा एका शून्याकडे जायचे आहे. म्हणूनच ‘कळप’ या कवितेत ती म्हणते, “तुमची सर्टिफाईड दु:खं / सर्टिफाईड आनंद / संवादाचा हव्यास /आहे ज्यांच्या /जगण्याचा आधार / त्यांना तुमचे / कळप लखलाभ / ज्यांना / एकट्याने /भोगता उपभोगता येतं /त्यांना ओढु नका कळपात...” या अर्थाने ही कवयित्री म्हणतेय, ‘मरी मरी जाय सरीर’. ‘कळपाची’ ही संज्ञा अलीकडच्या ग्लोबल काळात अधिक अदृश्य झाली आहे. ती दिसत नसल्याने अधिक आक्रमक आणि हिंसक-शोषक झाली आहे. दृश्य पातळीवर ई-नागरिक हा आत्यंतिक व्यक्तिवादी जगात जगत असतो. पण ते खरे नसते. अदृश्य पातळीवर चोहोबाजूंनी त्याच्यावर असंख्य कॅमेरे रोखलेले असतात. उपग्रहाच्या माध्यमातून शोरूमच्या चार भिंतीच्या ट्रायल रूममध्ये स्त्री एकटी कधीच नसते. अनेक मल्टीन्याशनल ब्रान्डसने तिच्या शरीरावर ताबा मिळवलेला असतो. खासगीकरणाच्या संस्कृतीत स्त्रीचे शरीर बाजाराचा एक ब्रांड असतो. ‘डिझायनर’ या कवितेत योजना लिहिते, “स्पायकरच्या ट्रायल रूममध्ये कपडे उतरवत असताना रोखलेले असतात डिझायनरचे डोळे आपल्यावर पायाच्या घोटापासून कंबरेपर्यंतचा आकार मांड्यांचा घेराव , स्तनांचा विस्तार स्कॅन होत राहतो आरशापल्याड जीन्स चढवतात ते हात आपले नसतात पायही बहुदा आपले नसतात नव्या कपड्यात खुललेला अहं तो ही नसतोच आपला डिझायनर बेमालूम घुसलेला असतो शरीरात दुकानात पाय ठेवल्यापासून.” या अशा कवितांमधून व्यक्त होणारी स्त्रीवादी जाणीव एकरेषीय स्त्री-पुरुष संघर्षातील नाही. ती त्यापलीकडे जाणारी आहे. एरवी मराठीतील स्त्रीवादी जाणिवांच्या आवाजी कवितेत स्त्री-पुरुष संबंधातील काच, वैय्यर्थ आणि शोषणाच्या संदर्भात स्त्रीवादाचे सुलभीकरण असते. या पार्श्वभूमीवर योजना यादवच्या कवितेतील स्त्रीवादी जाणिवा सूक्ष्मरीतीने समजून घ्याव्या लागतात. ‘रेखा’ शीर्षकाची एक छोटीशी पण सुंदर कविता या संग्रहात आहे. “रेखा, तुझ्या असीम सौंदर्यानं आत्महत्या केली होती त्या दिवशी ज्या दिवशी तुला कळलं होतं सौदर्यापेक्षा औदार्यानं पुरुष जिंकता येतात” किंवा ‘समर्पनाची मृत्युघंटा’ कवितेत ती लिहिते, “किती खोदणाराय मी? /खोदता खोदता /सीतेचं एखादं नख /केस/ वा हाडच लागेल हाताला/ त्यात दिसेल/ तिच्यातून माझ्यापर्यंत /पोहोचलेला डीएनए/ वळवळताना/ संकरासाठी आसुसलेल्या/ निरुपद्रवी गांडुळासारखा/ राम शाम मनू सनू/ कुणीही भोगा /त्याला शिकवा एकवचनाची भाषा/ उभा करा आरसा/ अन् दाखवा /समर्पण संपल्यावर /कुरूप होतात बाया” स्त्रीच्या शारीर सौंदर्याचे सत्य हे स्त्रीवादाचे एक परिमाण कसे आहे ते या कविता पुनःपुन्हा अधोरेखित करतात. ‘सौदर्यापेक्षा औदार्यानं पुरुष जिंकता येतात’ किंवा ‘समर्पण संपल्यावर कुरूप होतात बाया’ या ओळींमधून ही कवयित्री स्त्रीवादी जाणीव वेगळ्याच रीतीने व्यक्त करते. स्त्रीपुरुषसंबंधांचा शरीराच्याच संदर्भात पण शरीराच्या पलीकडे जाणारी ही जाणीव आहे. या संदर्भात योजनाच्या कविता मला माया एंजेलो या अमेरिकन कवयित्रीच्या भूमिकेशी नाते सांगणाऱ्या वाटतात. ‘नापीक जमिनीचे संदर्भ’ या कवितेच्या अखेरीस ती लिहिते, “गुंठाभर जमिनीच्या तुकड्यासारखी असते बाई भाबड्या पुरुषासारखी ज्याला उमजत नाही , की, सालोसाल एकच बी पेरलं तर नापीक होते जमीन.” योजना यादवच्या या कविता २०१०च्या दशकातील आहेत. त्यामुळे नव्वदनंतरच्या जागतिकीकरणाला ही कवयित्री कशी सामोरे जाते हा प्रश्न टाळून पुढे जाता येणार नाही. जगाच्या ग्लोबल व्हिलेजमध्ये सांस्कृतिक परंपरांचे अवमूल्यन झाले असे म्हणतानाच स्थानिक परंपरा व धार्मिक संकेत-व्यवस्थांचे पुनरुज्जीवन झाल्याचेही आपण पाहतो. समाजातील धार्मिक-पारंपारिक धारणांचे बाजारीकरण स्वाभाविक होते. ‘बाजार’ हे मूल्य वर्तमान जीवनाला सर्व पातळीवर कसे वेढून राहिले आहे, हा अनुभव मराठीतील नव्वदोत्तर कवितेत मोठ्या प्रमाणावर आलेला आहे. त्रुटीत, विस्कळीत आणि बहुकेंद्री जीवनशैली ही या काळातील नागरी समाजाची जणू अगतिकताच झाली. (खाजगीकरण व उदारीकरणाने बहुराष्ट्रीय कंपन्यांच्या माध्यमातून ग्रामीण जीवनही व्यापले गेले.) नव्वदोत्तर कवितेत माणसाच्या व्यक्तित्वाचे असे खंडित व विघटीत रूप हे मध्यवर्ती अनुभवसूत्र असल्याचा परिणाम कवींच्या अभिव्यक्तीवरही दिसतो. पुढे त्यात साचेबद्धपणा आला. अभिव्यक्तीच्या पातळीवर असा प्रभाव योजनाच्या कवितेवर दिसत नाही. प्रा. वसंत पाटणकर यांनी एका लेखात फार छान म्हटले आहे की जागतिकीकरणाला कवीने प्रतिसाद देणे म्हणजे “कॉम्प्युटर, सायबर विश्व, इंटरनेट, इमेल, वेब, सर्किंग किंवा मॉलमधील वस्तू, वातावरण किंवा मॅकडोनल्ड पिझ्झा, बर्गर किंवा `एम` टीव्ही, `व्ही` टीव्ही, ब्रेकिंग न्यूज किंवा टीव्हीवरील शेकडो चॅनल्स आणि त्यांद्वारे प्रसारित होणारे प्रातिभासिक वास्तव इत्यादी गोष्टींविषयी लिहिणे वा यासंबंधीचे शब्द, संज्ञा, प्रतिमा-प्रतीके पेरत कविता लिहिणे नव्हे.” यातून आपली कविता किती समकालीन आहे हे दाखविण्याचा प्रयत्न काही कवी करतात. पण ते खऱ्या अर्थाने जागतिकीकरणाविषयी बोलत नाहीत, असे त्यांना वाटते. योजनाच्या वर उल्लेख केलेल्या ‘डिझायनर’सारख्या कवितेत बाजार संस्कृतीचा अनुभव असा प्रतीकात्मक नाही, तो भावात्मक आहे. उलट जागतिकीकरणाच्या संदर्भातील स्त्रीवादाचे नवे परिमाण ती व्यक्त करते. आपल्या एकूण जगण्याचे वस्तूकरण झाले आहे अशी जाणीव असणे वेगळे आणि त्यातून बाहेर पडण्याची तगमग असणे वेगळे. त्यासाठी एक मूल्यचौकट कवीच्या एकूण व्यक्तित्वातच असावी लागते. ती योजनाच्या कवितेच्या मुळाशी आहे. त्याचाच परिणाम म्हणून वर्तमानाच्या विघटीत-विस्कळीत जीवनशैलीत जगत असताना या कवयित्रीच्या एकूण अभिव्यक्तीत एकात्मता आढळते. नव्वदोत्तर कवितेत हा विशेषही दुर्मिळ आहे. योजनाची कविता समकालीन जगण्यातील असंबद्धता व्यक्त करीत असली तरी ती मूल्यभावाचा एकात्म प्रत्यय देणारी आहे. त्यामुळे जागतिकीकरणाच्या प्रभावात ती कविता संभ्रमित झालेली नाही. ती एकूणच संभ्रमावस्थेकडे गांभीर्याने पाहते. म्हणून डिजिटल युगातील किंवा ई-विश्वातील निव्वळ चमत्कृतीपूर्ण प्रतिमांच्या भाराने वाकलेल्या कवितेपेक्षा योजना यादवची कविता मला अधिक महत्त्वाची वाटते. सभोवतालच्या वास्तवाचे आकलन असणे आणि त्याची स्वतःच्या अस्तित्वजाणीवेला आच असणे, एव्हढाच अनुभव व्यक्त करणाऱ्या कविता पुढे आवर्तात सापडतात. मग त्या कवितांमध्ये काहीच सापडत नाही असा अनुभव आहे. स्वप्न हे योजना यादवच्या अनुभूतीचे एक रूपक आहे. सत्याच्या निकट जाण्यासाठी सभोवतालच्या वास्तवापेक्षा पुष्कळदा स्वप्नांतील फैंटेसी अधिक अर्थपूर्ण ठरते. ‘स्वप्न’ या कवितेत ती लिहिते : “शरीरात रुतून बसलीयत माणसं दाटीवाटीनं नवरा योनीच्या तळघरात पोरगी त्याच्या मांडीवर पोटाच्या मध्यभागापर्यंत उरलेले भाग मिळतील तसे वाटून घेतलेत प्रत्येकानं अन् आई मात्र उभीच आहे शरीरात नखशिखान्त” पितृसत्ताक संस्कृतीच्या संदर्भात कवयित्रीने केलेले हे विधान आहे. “ आई मात्र उभीच आहे शरीरात नखशिखान्त” असा आईविषयक एक बंध अनेक कवितांमध्ये आढळतो. तो मला जागतिकीकरणाचा प्रभाव पचविलेल्या कवितेच्या संदर्भात विशेष वाटतो. ‘स्वप्न स्वप्न स्वप्न’ या आणखी एका कवितेत ती म्हणते, “गर्भाशय समुद्रासारख आहे आतून आणि आई पृथ्वीसारखी मी स्वतः भोवतीच फिरतो तिच्या उदरात पाय रोवून बाप चंद्रासारखा दूर आहे कुठंतरी इतकंच माहित आणि नातीबीती नसतात कुमारीमातेच्या पोराला एक बागुलबुवा असतो समाज नावाचा आई घाबरत नाही त्याला आई घाबरत नाही क्षणभंगुर वावटळीला ........” अनेक कवितातून बापाचा सुद्धा वेगवेगळ्या परिप्रेक्ष्यातून शोध घेताना दिसते. ‘संग कवितेशी’ ही कविता या संदर्भात लक्षात घेण्यासारखी आहे. या कवितेत ती म्हणते, “मुळात मलाच सर करणं जमणार नाही जोखता येणार नाही माझ्या देहापल्याडची तटबंदी यायचं तर पुरुषार्थाची सारी अस्त्रं फेकून एकदा पायतळी या त्याआधी फेका गुर्मीची भाषा भ्रमिष्ट होऊ द्या तुमच्यातल्या आदिपित्याला अन्यथा माझ्या नादीच लागू नका कवितेशी संग करायला जन्म फुंकता यायला हवा” अशा अनेक संदर्भात कवयित्री आपली भूमिका नेमक्या शब्दात मांडते. ‘पुरुषार्थाची सारी अस्त्रं फेकून’ आणि ‘भ्रमिष्ट होऊ द्या तुमच्यातल्या आदिपित्याला’ या ओळीतून ती जसे परंपरागत सांस्कृतिक सत्तेला आव्हान आव्हान देते. ते देताना कवयित्री आपली कविताच पणाला लावते. कवितांविषयक अनेक कविही या संग्रहात आहेत. ‘अभिव्यक्ती’, ‘शब्द’, ‘बयो कविते’ या शीर्षकाच्या कवितांमधून योजना यादवची कवितेची कल्पना स्पष्ट होते. भाषा असते समूहाची म्हणून कविताही असे ती म्हणते. शब्दांची सुई करून शरीरात टोचता येत नाही अशी अगतिकताही ती बोलून दाखवते. “जळजळीत दु:खाचे / थरावर थर साचून / त्यातून तू उगवणार असशील / तर / बयो कविते / माझ्यापासून तू दूरच राहा” असेही सांगते. या कवितेचा एकूण सारांश सांगायचा झाला तर असे म्हणता येईल की, या कवितेला शरीरसापेक्ष पण अलौकिक क्षणाच्या साक्षात्काराच्या अनुभवाची असोशी आहे. त्यासाठी या कवितेला आत्मभान विसरायचे आहे. ही असोशी इतक्या टोकावर जाते की या कवितेला शरीराचाची अडसर वाटावा. आत्मभानाच्या विलयाची तीव्र आस असली तरी या कवितेत मूल्यभानाचा विसर नाही, हे मला महत्वाचे वाटते. (या संदर्भात ही कविता उत्तरआधुनिकवादी की आधुनिकवादी असेही मूल्यमापन करण्याची गरज इथे नाही, असे मला वाटते. कारण त्या मूल्यसंकल्पनाव्युहात ही कविता कुठे बसते हा आणखी वेगळा मुद्दा आहे.) योजनाच्या कवितेतील मूल्यभान संग्रहाच्या अखेरच्या दोन कवितांतून अधोरेखित होते असे मला वाटते. शेवटच्या ‘सरहद्दीवर बुद्ध’ या कवितेत ती म्हणते, “मालकीच्या लोभात भरकटणाऱ्या अस्वस्थ आत्म्यांना म्हणूनच कळत नाहीत त्याच्या मिटलेल्या पापण्यांतले भाव बुद्धवाटेवर चालणारा मात्र शोधत असतो चिरनिद्रेचा इलाज” आणि त्या आधीच्या ‘निरंतर शांतीच्या शोधात’ या कवितेत ती लिहिते, “निसटलंच हातून सारं तर निरंतर शांतीच्या शोधातला बुद्ध तरी जन्मतोच आपल्यात..” □ -प्रमोद मुनघाटे

• P.R Ramdasi

  आपल्या "मरी मरी जाय सरीर"काव्यसंग्रहातील कविता ब-याचदा वाचल्या. मी कुणी समीक्षक नाही किंवा काव्यक्षेत्राचा जाणकार नाही. केवळ एक वाचक म्हणून कविता वाचल्यावर मनांत जे आले ते कळवित आहे। बहुतांशी कवितांमधून ( बुद्ध, स्वप्न , दुःखाचं अँडिक्शन इ.) स्त्रीमनाची अलवार स्पंदनं आणि पौरुषत्वाची अपार असंवेदनशीलता याचं वर्णन अल्पाक्षरात साधलेलं आहे. बुद्ध वाचताना सजग मनात प्रश्न येतो की बुद्धाच्या अंतःकरणातील करुणा कधीच कां स्त्रीच्या वाट्याला येणार नाही ?  स्त्रीदेहाची आसक्ती अनादीअनंत आणि इतक्या पराकोटीची की त्या देहात माझ्याइतक्याच किंबहुना कांकणभर जास्तच संवेदना आहेत याचं पुरुषांना भान राहू नये ? "त्यानंतर " वाचल्यावर वाटलं की ही  विरहवेदना की प्रेमभंगाची व्यथा ...जी त्याचं नव्हे तर तिचंच प्राक्तन ठरतं ! " संग कवितेशी " ही कविता मला वैयक्तिक पातळीवर आवडली. ज्यामधे एका निर्भिड स्रीनं दिलेलं आव्हान लक्षणीय आहे. देह सर करता येतो पण स्रीमनाची अभेद्य तटबंदी, गुर्मी बाळगून कदापि लांघता येणार नाही. ती ओलांडायची असेल तर आदिपुरुषापासून रुजलेली आणि रुजवली गेलेली,  पुरुषार्थ या नावानं, परजली जाणारी अस्त्रं त्यागावी लागतील. गृहकृत्यदक्ष, आदरातिथ्य असलेल्या गृहिणी स्त्रीची सुप्तभावना excuse me कवितेत, विशेषतः शेवटच्या ओळींमध्ये to the point व्यक्त झाली आहे. वर्षानुवर्षं लादल्या गेलेल्या आणि तेच तिच्या आयुष्याची इतिकर्तव्यता समजल्या गेलेल्या आदरातिथ्याला मे नाँट बी अँव्हेलेबल हेच धाडसी उत्तर असू शकतं. "बीज क्षेत्र न्याय" या एका लेखिकेनं ( मला नांव आठवत नाहीय.) मांडलेल्या तत्वाची आठवण होते.."नापीक जमिनीचे संदर्भ " वाचताना.  आणि "आत्महत्या " वाचताना समस्त स्रीवर्गापुढचा यक्षप्रश्न उमजतो की लाज कोळून प्यावी की शरीरच संपवावं ! कारण डिझायनर तर पावला-पावलावर आहेतच शरीराचे वक्राकार, चढउताराला दर्शनीय बनविण्यासाठी टपलेले ! आणि उमजलेल्या कवितांमधील शेवटची.. "सरहद्दीवर बुद्ध "--- जे आहे ते अपूर्ण आणि जे नाही ते पूर्ण ....हा अट्टाहास मानवी जीवन कलंकित करतो., ओंजळी गळक्या आहेत हे जाणून-उमजूनही, अजाण बनून, ओंजळी भरण्याचा निष्फळ प्रयत्न करुन शेवटी रिकाम्या हातांनी जातो.. काही कविता मला माझ्या सीमित आकलनशक्ती मुळे सखोल कळल्या नाहीत. वरील मजकूर म्हणजे यथाशक्ती रहग्रहण आहे. परीक्षण नव्हे. तो माझा प्रांत नाही आणि हक्क तर नाहीच नाही.  आपल्या पुढच्या काव्यसंग्रहाची प्रतिक्षा राहील हे निश्चित !  वरील मजकुरात काही औधत्य वाटल्यास क्षमस्व. सर्वांगिण शुभेच्छा.

• DAINIK TARUN BHARAT 04-11-2018

  वास्तवतेचे दर्शन घडविणाऱ्या कविता... योजना यादव यांची कविता स्त्रीमुक्तीचं बाळकडू कोळून प्यायलेल्या समर्थ स्त्रीची कविता आहे. अर्थात व्यक्ती जितक्या वेगाने बदलू शकते, तितक्या वेगाने समाज बदलू शकत नसल्याने समर्थ व्यक्तीचं व्यवस्थेबरोबरचं घर्षण- संघर्ष सुरूच राहतात. संवेदनशील मनात त्याचे पडसाद उमटत राहतात आणि ते संवेदनशील मन जर कवितेमध्ये अभिव्यक्त होणारे असेल तर त्या पडसादांची प्रतिबिंब कवितेमध्ये उमटत राहतात. अर्थात, व्यक्ती आणि व्यवस्था या संघर्षात व्यक्तीवर हतबल व्हायचे प्रसंग येणे हे अटळच असतं. पण समर्थ मन त्यामुळे हताश होत नाही. तर त्याला निधडेपणाने सामोरं जातं. याची प्रचीती योजनाच्या कवितेत पदोपदी येते. या कवितांमधला रोमँटिसिझम एरवीसारखा सुखासीनतेची आस दर्शवणारा तरल आणि स्वप्निल नाही तर बंडखोरीचे सूचन करणारा तल्लख आणि तिखट आहे. बंडखोरीची ही कविता स्त्रीमुक्तीचा झेंडा खांद्यावर घेऊन कंठाळी सूर लावून प्रचारकी होत नाही, तर ती काळाला अनुसरून व्यक्तिवादीच राहते; स्वत:विषयी बोलण्याच्या निमित्ताने जीवनाविषयी खोलात जाऊन बोलते. या काव्य संग्रहात एकूण ७४ कविता समाविष्ट आहेत. लहानलहान असल्या तरी कविता अर्थपूर्ण व आशयघन आहेत. शब्दांचे जंजाळ किंवा अवडंबर कुठेच नाही जसे पहिलीच कविता ‘जोहार’– ‘केवळ स्पर्शाचं भान आहे आपल्यात त्या साठीच शरीराच्या, मशाली पेटल्यात जगण्याचा अट्टाहास, एवढ्यापुरताच, आणि माझा जोहार, तेवढ्यापुरता.’ ‘गुलाम कवितेत – ‘सरावलो साशंक मनाला, तरच होऊ शकतो बेफिकीर मावळत्या सूर्याच्या साक्षीनं. नात उजळवू शकतो एखादा क्षण.’ अशी ही योजना यादव यांची कविता यथार्थतेचे दर्शन घडविणारी, काळजाला भिडणारी आहे. –डॉ. शैलजा यादवाड

• DAINIK LOKMAT 14-06-2018

  साहित्य भान... गुंठाभर जमिनीच्या तुकड्यासाठी असते बाई तिच्याभोवती आखावी सीमा सिद्ध करावी मालकी या लक्षणीय ओळी आहेत योजना यादव यांच्या ‘मरी मरी जाय सरीर’ या पहिल्याच कवितासंग्रहातील. या शतकाच्या आरंभकाळातील स्त्रियांची कविता वेधक स्वरूपाची आहे. ‘अस्सं सासर द्वाड बाई कोंडुनी मारते’, तसेच ‘पंढरीच्या पेठे मांडियेली पाल’ ते ‘किचनपासून बेडरूमपर्यंत निघते बाईची अंत्ययात्रा’ अशी स्त्रीविशिष्ट अनुभवरूपे वेगवेगळ्या काळातील कवयित्रींनी व्यक्त केली आहेत. या पार्श्वभूमीवर समकाळातील स्त्री कवितेला नवा स्वर प्राप्त झाला आहे, तो आत्मसन्मानाचा आहे. या कवितेने पारंपरिक व्यवस्थेचा निषेध करून पुरुषी राजकारण उघडे केले. ते तिला भवतालाकडे पाहण्याची नवी नजर प्राप्त झाल्यामुळे. योजना यादव यांच्या कवितेस या नव्या दृष्टीचा मोठा प्लक आहे. देहनिष्ठ अनुभवातून बघण्याची नजर त्यांच्या कवितेत केंद्रीय स्वरूपात आहे. किंबहुना देहनिष्ठ भाषा हीच या कवितेची अविष्कारभूमी आहे. बाईपण घडविण्यात परंपरा आणि संस्कृतीचा हातभार असतो. या घडण्या-घडविण्यातील खोलवरची वेदना यादव यांच्या कवितेत आहे. शरीर ओढीची उत्कटता, ऊर्जा आणि त्यामधून आलेला दुरावा, अंतराय आणि देहपरात्मभाव त्यामध्ये आहे. संस्कृतिरचितातील ही युगानुयुगीची दुखरी ठणक या कवितारूपातून निरंतर झरली आहे. देहाचे बहद रूपक या कवितेत केंद्रीय स्वरूपात आहे. देहरूपाशी संबंधित अनेक भावछटा या कवितेत आहेत. ‘देहाची चाळण करून, बाहेर येतात शब्द, बोली शब्दांना लागते की देहाला’ या केंद्रीय सूत्राने जीवनानुभवाकडे पाहिले आहे. क्रमश: बाईच्या शरीर संवेदनोतून झरणाऱ्या मरणानुभवाची रूपे या कवितेतून प्रकटली आहेत. ‘शरीरात रुतून बसलीयत, माणसं दाटीवाटीनं’ असे सांगत ‘आई मात्र उभीच आहे शरीरात नखशिखान्त’ असे बाईचे युगानुयुगाचे ‘पर’केपण साकारले आहे. पुरुष हा या नात्यातला अपरिहार्य संदर्भबिंदू आहे. या पुरुषाबद्दलचा प्रदीर्घ संवाद या कवितेत आहे. हा कधी आधाराचा, तर बव्हंशी वेळा विसंवादाचा आहे. त्यामुळे पुरुष प्रतिमानाची निरंतर पाठलाग रूपे या कवितेत आहेत. एका अर्थाने ही पुरुषरूपाची तृष्णारूपे होत. ‘आयुष्यातला हर पुरुष त्या राखेत बुडवून काढला; पण बापाला चढवता आला नाही देवदूताचा सदरा’ असा पितृपरंपरेचा पुनर्शोध आहे. तसेच बाईच्या एकांतानुभवाने या जगास नव्या मिती प्राप्त झाल्या आहेत. हे एकटेपण गर्दी, स्वानुभव व नात्यातील अनुभवामुळे आलेले आहे. सामाजिक व्यवस्थेविरुद्धची प्रतिकाराची जाणीव आणि स्त्रीमनातील स्वातंत्र्याची अविरत आकांक्षास्वप्ने तीमधून प्रकटली आहेत. ‘समाजाची चाड टांगावी वेशीला, भटकावं सीमेपार’ ही स्वातंत्र्याची आकांक्षा त्यामध्ये आहे. देहानुभवातील उत्कटतेमुळे ‘ती’ भरवसा शोधते. शरीराचे सारे ऐवज ती देते-घेते. त्यामुळे तिला कळू लागते. ‘झिजलंय माझं सारं अंग तुझ्या संगानं की संगाशिवाय’ या जाणिवेमुळे या दुखऱ्या शरीराची निरोपाची भाषा तीमध्ये आहे. पुढे हा पुरुषशोध विरोधाभावात रूपांतरित होतो. ‘तिच्यात बसवण्याजोगा पुरुष हयात नसल्याची’ तसेच ‘आय एम हिअर, बट मे नॉट बी अव्हेलेबल’ या अस्तित्व जाणिवेने ती उजळते. लौकिकातील आणि मिथक रूपातील अनेक स्त्रीरूपे या कवितेत आहेत. सीता, सिंडेला, सीमोन द बोवा ते रेखा या तिच्या संगिणी होत. सीतेच्या डीएनए माझ्यापर्यंत पोहोचल्याची जाणीव आहे. रेखावरील कवितेच्या ओळी आहेत. ‘तुझा चेहरा तुझा नाहीए आता, जीर्ण पानगळ आहे ती, कधीकाळीच्या बहराची.’ तसेच या कवितेत उत्खननाचे रूपक वारंवार आले आहे. एका अर्थाने हे उत्खनन समाजरचनेचे आहे, पुरुष संस्कृतीचे आहे. –प्रा. रणधीर शिंदे

• NEWSPAPER REVIEW

  सुखासीन तरल आणि स्वप्निलतेपेक्षा बंडखोर रोमँटिसिझम... माणूस दररोज जगतो. जगतो म्हणजे तो जिवंत असतो. पण त्याच्या दररोजचा प्रवास हा मरणाकडे चाललेला असतो. त्यातही इच्छा, आकांक्षा, जगण्याच्या गरजा यांनी मनासारखं जगता नाही आलं, तर जिवंतपणीही रोज रोज मरावं लागतं, हा अनुभव काहीसा विचित्र असतो. आपण जगत असतो म्हणजे मरतही असतो. ते मरण काळाच्या, आपल्या नैतिक अध:पाताच्या पातळीवर समजून येत नाही. भ्रमाची सुंदर झूल पांघरलेली असते आणि जगणं हा उत्सवच असतो, पण तो अंताच्या दिशेनं जाणारा उत्सव असतो. अशा उत्सवाला शब्दात मांडताना त्याची कविता होते. मरी मरी जाय सरीर हा योजना यादव यांचा कवितासंग्रह हे सांगतो की, मरत मरत जाते शरीर. कित्येकदा डिअ‍ॅक्टिव व्हावं वाटतंय जगण्यातून तू पुन्हा लॉग इन करायला भाग पाडलंस असं पहिल्याच पानावर मार्क झुकरबर्गविषयी कृतज्ञता बाळगत जगण्यातला अभेद्य आशावादच मरत मरत जाणाऱ्या, विटत जाणाऱ्या शरीराला, माणसाच्या अस्तीत्वाला चेतना देतो. लॉग इन व्हायला भाग पाडतो. कविता किती जाचक आहे, किती सशक्त आहे. कवितेच्या जवळ जाण्यासाठी आणि कविता समजून घेण्यासाठी काय करावं लागतं हे अधोरेखित करताना योजना यादव म्हणतात. कवितेशी संग करायला, जन्म फुंकता यायला हवा खरंच खरी कविता कळायला, पोळायला, लिहायला जन्मच फुंकावा लागतो तेव्हा कुठे चार दोन ओळी कागदारवर उतरतात. हा शब्दांचा प्रवास काही फक्त कागदावरच्या अक्षरांच्या रेघोट्या नसतात. जीवनाशयाला शब्दांनी शरण यावं आणि त्याची कविता व्हावी ही तर खरी प्रार्थना असते. अशी प्रार्थना क्वचितच लिहिली जाते. हा जीव उखडावा पेरावा नव्या वस्तीत वा निर्मनुष्य बेटावर... एका श्वासात उभा जन्म करावा रिता तेव्हा कुठे बहरेल कणभर अस्मिता कणभर अस्मितेसाठी उभा जन्म तिथे रिता केला जातो त्या कणभरातलं विश्व शब्दांच्या माध्यमातून उभं करणारी ही कवयित्री. समर्थ मन व्यवस्थेच्या घर्षणानं आणि संघर्षानं हताश होत नाही. मरी मरी जाय सरीर मधील कविता बंडखोरीचे सूचन करणारा तल्लख आणि तिखट अनुभव आहे. त्याचबरोबर स्त्रीमुक्तीचा सूर लावत प्रचारकी होत नाही हे इथं महत्त्वाचे आहे. – इंद्रजित घुले

• Sahitya suchi - January 2018

  बयो योजने! तू कविता लिहित राहा काही कविता अशा असतात की, त्या कवितांवर कवितांइतकंच लिहिण्यासारखं असतं... पण कविता वाचून इतका सुन्न करणारा आनंद होतो की, काहीच लिहू नये असं वाटतं. योजना यादव हिची कविता गेली काही वर्षं मी फेसबुकवर नियमितपणे वाचते आहे. या कविता पुस्तकरूपात याव्यात ही तिच्या कवितेच्या अनेक चाहत्यांसारखी माझीही इच्छा होती. अखेर ’मरी मरी जाय सरीर’ या संग्रहातून या कविता एकत्रितपणे आपल्या हातात आल्या आहेत. मेहता पब्लिशिंग हाऊसचे यासाठी आभार मानायला हवेत... कारण योजनाची कविता ही मैफिलीची कविता नाही; तरीही ती अतिशय सकस, अर्थपूर्ण कविता आहे. अशा कवितांना आजकाल पुस्तकरूपात येण्यासाठी प्रकाशनगृहांची विशेष साथ लागते. योजना पत्रकार आणि संपादक म्हणून काम करते. ती फार गंभीरपणे आणि अतिशय मोजकं कवितालेखन करते. ’मरी मरी जाय सरीर’ हा योजना यादवचा पहिलाच कवितासंग्रह असला; तरी कवितेची आणि योजनाची साथ फार प्राचीन, मुळातून आलेली आहे हे या कविता वाचून जाणवतं. शब्दांना धार असलेल्या माणसांच्या हृदयात सतत पेटलेले असतात अंगार तुटत जाते एकेका आधाराची तार तरी कबीरासारखे गात राहतात या पुस्तकात कवितेशी संग करायला जन्म फुंकता यायला हवा, अशी जाणीव झालेल्या एका खंबीर स्त्रीची कविता दिसते. शरीर न भिडवताच देहधून टिपता येते तुला तरी कबीरासारखे गात राहतात या पुस्तकात कवितेशी संग करायला जन्म फुंकता यायला हवा. अशी जाणीव झालेल्या एका खंबीर स्त्रीची कविता दिसते. शरीर न भिडवताच देहधून टिपता येते तुला जागवता येते त्रिकाळ तृष्णा ’बयो कविते!’ या कवितेत योजना तिच्या कवितेला ’बयो कवितेला’ तू नकोयेच मला! असं म्हणून टाकते. कवितेला हे म्हणणं हे मोठं हिमतीचं काम असतं. त्यासाठी कविता नावाच्या वेड्या वादळाला चांगलं घट्ट होऊन भेटावं लागतं. यासाठी कवीमध्ये धाडस आणि हिंमत लागते. योजनानं हे धाडस अनेकदा केलेलं आहे. प्रेम आत्म्याभोवतीचा वलयाचा परीघ आहे किंवा प्रेमच आहे आत्मा चौर्‍याऐंशी दशलक्ष योनींमधून पुन्हा पुन्हा जो येतो जन्मास प्रेम, स्त्रीची प्रखर शरीरजाणीव, स्त्री-पुरुष संबंध, नाती या विषयांवर योजनाची कविता प्रामुख्यानं भाष्य करते. पुरुषप्रधान समाजव्यवस्थेखाली अनेक वर्षांच्या दडपशाहीनं स्त्रीचं लिखाणही दबलेलं आहे. हा दबाव अनेकदा स्त्रियांच्या लिखाणात नकळत येतो. योजनाची कविता मात्र अशा कुठल्याही दबावापासून मुक्त आहे. एखाद्या आदिम प्राचीन मातृदेवतेसारखं तिचं अनघड रूप असावं असं वाटतं... पण मग अचानक भानावर आल्यासारखी तिची कविता स्वत:ला या युगात आणते आणि आदिमतेची पुटं झटकून, स्वत:ला किंचित घासूनपुसून घेत शब्दांतून सादर होते. योजनाची कविता स्वत:च्या जगण्याला फेडून, फाडून सापडलेलं निखळ सत्य सांगते. हे सत्य आपल्याला माहीत नसतं असं नाही; पण कवितेतून समजलं की, चटका बसतो. उदाहरणार्थ, नात्यातलं उरतं तरी काय तळहातावर मिरवण्याजोगं? गळाभर पाणी साचलं की डोक्यावर नाचतं नातं मराठीत स्त्रीवादी कविता ही काही नवीन गोष्ट नाही. योजनाची कविता उगमाच्या बिंदूला स्त्रीवादी कविता असली; तरी या कवितेतला स्त्रीवाद नीरस, शुष्क, आक्रस्ताळा नाही. स्त्रीवाद आणि स्त्रीजाणीव या दोन वेगळ्या अनुभूती असतात आणि तरी त्या दोन्ही एकमेकांत गुंतलेल्या आहेत. स्त्रीवाद दर वेळी पुरुषाच्या विरोधात असेल असं नाही. स्त्रीवाद कधीकधी संपूर्ण व्यवस्थेच्याच विरोधात उभा राहू शकतो. समूळ व्यवस्था उचकटवून टाकू शकतो. जसं एका कवितेतल्या या काही ओळींमध्ये आहे- गुंठाभर जमिनीच्या तुकड्यासारखी असते बाई भाबड्या पुरुषासाठी ज्याला उमजत नाही स्त्रीवाद आणि स्त्रीजाणीव या दोन वेगळ्या अनुभूती असतात आणि तरी त्या दोन्ही एकमेकांत गुंतलेल्या आहेत. स्त्रीवाद दर वेळी पुरुषाच्या विरोधात असेल असं नाही. स्त्रीवाद कधीकधी संपूर्ण व्यवस्थेच्याच विरोधात उभा राहू शकतो. समूळ व्यवस्था उचकटवून टाकू शकतो. जसं एका कवितेतल्या या काही ओळींमध्ये आहे- गुंठाभर जमिनीच्या तुकड्यासारखी असते बाई भाबड्या पुरुषासाठी ज्याला उमजत नाही की सालोंसाल एकच बी पेरलं की नापीक होते जमीन नागरीकरणाच्या इतक्या वर्षांनंतर स्त्रीच्या आयुष्यात बदल घडून आले आहेत. त्यातही जागतिकीकरणानंतरची स्त्री बदलली आहे. तिची भाषा बदलली आहे. याचे पडसाद कवितेत उमटायला हवेत तसे ते योजनाच्या कवितेत उमटतात. सोशल मीडियावर स्त्रीच्या वावरानं स्त्री-पुरुष भाषेतलं अंतर कमी झालं आहे, यामुळे या कवितांचा फॉर्म ही मला विशेष गोष्ट वाटली आहे. योजना सहजपणे कवितेतून, ’ओह मॅन! माय मॅन! आयम फक ऑफ थॉट्स...’ म्हणते; हे सहज, अकृत्रिम वाटतं. इथं मराठी भाषेचा अट्टाहास करून चालणार नाही... कारण कवितेत अभिव्यक्ती भाषा घेऊनच उमटते. योजनाची कविता आजच्या काळाची कविता आहे आणि तिची भाषाही आजचीच आहे. ’मरी मरी जाय सरीर’चं मुखपृष्ठ अत्यंत समर्पक आहे. चंद्रमोहन कुलकर्णी यांनी कवितांचं चित्ररूप मांडलं आहे. हे चित्र आतल्या कवितांचं प्रतीक आहे. फँटसीमधली आदिम स्त्री एका बाहुल्यासारख्या दिसणार्‍या पुरुषाला खेळवल्यासारखी उंचावून झेलते आहे, पकडू पाहते आहे. हे चित्र ज्या कवितेवरून केलं ती कविताच इथे द्यायला हवी. ’प्रौढपणाची भातुकली’ वाटतं! तुला बाहुला करून ठेवून द्यावं कपाटात दाखवाव्या वाकुल्या काचेच्या तावदानातून बोटांच्या तालावर नाचवावं हवेत भिरकवावं झेलावं फेकावं अविरत खेळत राहावं थकून जाईपर्यंत असंच वाटतं वाटतं वाटतं वाटतं नुसतं वाटतं मी नाचतेय बाहुलीसारखी तोवर कवितेत अभिव्यक्ती भाषा घेऊनच उमटते. योजनाची कविता आजच्या काळाची कविता आहे आणि तिची भाषाही आजचीच आहे. ’मरी मरी जाय सरीर’चं मुखपृष्ठ अत्यंत समर्पक आहे. चंद्रमोहन कुलकर्णी यांनी कवितांचं प्रतीक आहे. फँटसीमधली आदिम स्त्री एका बाहुल्यासारख्या दिसणार्‍या पुरुषाला खेळवल्यासारखी उंचावून झेलते आहे. पकडू पाहते आहे. हे चित्र ज्या कवितेवरून केलं ती कविताच इथे द्यायला हवी ’प्रौढपणाची भातुकली’ वाटतं! तुला बाहुला करून ठेवून द्यावं कपाटात दाखवाव्या वाकुल्या काचेच्या तावदानातून बोटांच्या तालावर नाचवावं हवेत भिरकवावं झेलावं फेकावं अविरत खेळत राहावं थकून जाईपर्यंत असंच वाटतं वाटतं वाटतं वाटतं नुसतं वाटतं मी नाचतेय बाहुलीसारखी तोवर राहील वाटत! सतीश तांबे यांनी या पुस्तकाच्या मलपृष्ठावर लिहिलेल्या ओळखवजा प्रस्तावनेत ’स्त्रीमुक्तीचं बाळकडू कोळून प्यायलेल्या समर्थ स्त्रीची कविता’ अशी योजनाच्या कवितेची ओळख करून दिली आहे. ही ओळख अपुरी आहे. हा या कवितेचा केवळ उगम आहे. उगमात केवळ एका बारीकसा झरा असणारी नदी पुढे अपार जलविधी वाहून नेणारी जीवनदायिनी बनते. मला या कवितांमधून सतत एक निरंतर नाद ऐकू आला तो कुठल्याशा घुसमटीचा शोध घेण्याचा. एक स्त्री म्हणून असणार्‍या अंत:प्रेरणा आणि त्यापलीकडे जाऊन शोधावं अशा माणूसपणाच्या प्रेरणा या कवितेतून योजना शोधते आहे. या शोधाचं सार म्हणजे या सगळ्या कविता. योजनाची कविता स्त्रीवादाच्या पार जाऊन मानवी जाणीव पकडू पाहणारी वाटते; ती गंभीर, सशक्त, सकस अनुभव देणारी आहे; आकारानं अल्पशब्दी आहे तरी ती अर्थानं खोल आणि विचारानं उंच आहे. ’मरी मरी जाय सरीर’ हा कवितासंग्रह अपेक्षा पूर्ण करणारा आहे. भविष्यात योजनाची कविता अजूनही मोठा टप्पा गाठेल. शेवटी इतकंच म्हणावंसं वाटतं, बयो योजने! तू कविता लिहीत राहा किंवा कविता तुला लिहीत राहू दे. -जुई कुलकर्णी

• Sagar Achalkar

  चारेक वर्षांपूर्वी योजना यादवच्या काही कविता `अनुभव`मधे वाचल्या होत्या. त्यावेळीही अशीच काहीतरी अवस्था झाली होती. आजच्या तुलनेत त्यावेळी मी कविता जास्त वाचत नसे. अगदी मोजके संग्रह वाचले असतील. आणि अशात योजना यादवची कविता समोर आलेली, आणि अक्षरशः भारवूनच गेलो. आणि मग नियमित फेसबुक वर त्यांच्या कविता वाचू लागलो. आणि आता तर चक्क संग्रह हाती आलाय... प्रामाणिकपणे एक गोष्ट सांगावीशी वाटते ती म्हणजे ही जत्रेतली कविता आजिबात नाही. हिचा रंग खूप वेगळा आहे. अगदी चपखल शब्द, जे काही सांगायचय ते अगदी थोडक्या शब्दात. त्यामुळे कविता जरी छोट्या वाटत असल्या तरी आशयाने खूप उंच आणि समृद्ध आहेत. साहजिकच स्त्री असल्यामुळे स्त्रियांचे प्रश्न, त्यांच्या वेदना हेच योजनाच्या कवितेच्या केंद्रस्थानी आहेत. काही कविता ह्या सुचलेल्या असतात आणि काही कविता लिहलेल्या असतात. सुचलेली कविता आणि लिहलेली कविता यात लगेच फरक जाणवून येतो. योजनाची प्रत्येक कविता ही सुचलेली कविता वाटते. रोजच्या जगण्याशी निगडित असलेल्या आणि कुठेही आव न आणता अगदी सहज आतून आलेल्या कविता. ज्या अपेक्षेने संग्रह विकत घेतला त्या अपेक्षेचे लाड पुरवणारा हा संग्रह. शेवटी संग्रहातली एक कविता मुखपृष्ठाचा अर्थ सांगणारी... `प्रौढपणाची भातुकली` वाटतं तुला बाहुला करून ठेऊन द्यावं कपाटात दाखवाव्या वाकुल्या काचेच्या तावदानातून बोटांच्या तालावर नाचवावं हवेत भिरकवावं झेलावं फेकावं अविरत खेळत रहावं थकून जाईपर्यंत असंच वाटतं वाटतं वाटतं वाटतं नुसतं वाटतं मी नाचतेय बाहुलीसारखी तोवर राहील वाटत !

• LOKPRABHA - 15-12-2017

  प्रगल्भ स्त्री-जाणिवांच्या कविता… योजना यादव यांचा ‘मरी मरी जाय सरीर’ हा कवितासंग्रह मेहता पब्लिशिंग हाऊसने प्रसिद्ध केला आहे. प्रगल्भ स्त्री जाणिवांच्या कविता असेच या कवितांविषयी म्हणावे लागेल. एका संवेदनशील कवयित्रीचं मन या कवितांमधून जाणवत राहतं. ही स्त्री जाणिवांविषयी सजग आहे. ती बंडखोर आहे; पण त्या बंडखोरीत आक्रस्ताळेपणा नाही. बंडखोरीचा अभिनिवेश नाही. एक सहजता आहे. स्त्रीमनावर परंपरेने लादलेल्या जोखडाखाली या कवयित्रीचं मन रमत नाही. ती सतत प्रश्न उपस्थित करत राहते आणि स्वत:च त्याचं उत्तर शोधत राहते. आपल्यातील ‘स्वत्वा’विषयी ती सजग आहे. कवितासंग्रहातील ‘जोहार’ ही पहिलीच कविता याची प्रचीती देते. नैतिकतेच्या पाशाने शरीर वेढलं नाही तू पुरुष, मी स्त्री अशी लेबलं नाही किंवा जगण्याचा अट्टहास एवढ्यापुरताच आणि माझा जोहार तेवढ्यापुरताच कविता ही काही सोपी गोष्ट नाही. त्या कवितेवर जन्म ओवाळून टाकण्याची धमक हवी. कवितेची ताकद तिला माहिती आहे. ‘संग कवितेशी’ या कवितेत ती थेट म्हणते– कवितेशी संग करायला जन्म फुंकता यायला हवा योजना आपल्या कवितेत शब्दांची मुक्तपणे उधळण करते. तिची कविता ‘स्त्री’ म्हणून शब्दांची सांभाळून पेरणी करीत नाही. तिच्या भाषेमध्ये मोकळेपणा आहे. तो स्वाभाविकपणे येतो. तिथे शब्दांची मुद्दाम पेरणी केल्याचे जाणवत नाही. स्त्री-पुरुष शरीर संबंधांविषयी तिची कविता मुक्तपणे संवाद करते. ओरबाडून हिसकावून घेता येत शरीर काही क्षण गाजवता येते मालकी आपल्या नसलेल्या स‘मिती’वर स्पर्शाच्या खुणा ठेवून दाखवता येते क्षणाची अधीनता विलगल्यावर तुझं तुला सलत राहतं माझं मला शरीर किंवा शरीर न भिडवताच देहधून टिपता येते तुला जागवता येते त्रिकाळ तृष्णा... ‘स्वीकार’ या कवितेत ती म्हणते– आता पुरे सहन होत नाही हे अतिथी देवो भव! कचराकुंडीत टाकून द्यावं तिला दारावर टांगावी नवी पाटी, आयम हिअर, बट मे नॉट बी अव्हेलेबल! स्त्री ही भोगवस्तू नाही. तिला तिचं स्वतंत्र अस्तित्व आहे. पुरुषाला वाट्टेल तेव्हा तिच्यावर हक्क गाजवता येणार नाही. ‘मरणाच्या उंबरठ्यावर’ ही तिची कविता समाजातील स्त्री-पुरुषांच्या मानसिकतेवर अचूक भाष्य करते. हंबरडा फोडून गेलेलं माणूस परत मिळवता येत नाही. हे कळत का नाही या बायकांना की आपला हंबरडाच शोधेल स्वर्गाचा रस्ता असा विश्वास वाटतो त्यांना?... पुढे ती म्हणते – ...पुरुषाचा विवेक पाहा... हंबरडा क्षणभरही घेरत नाही मृत्यू स्वर्गाआधी सरणाशी घेऊन येतो त्यांना... ‘नायिका’, ‘सिंड्रेला’, ‘अनावगत’, ‘आत्महत्या’ या कविता समाजातील विविध स्तरातील स्त्रियांच्या जगणं मांडतात. ‘स्टॅच्यू’, ‘समर्पनाची मृत्युघंटा’, ‘सिल्विया’, ‘सिमोन द’ या कवितांचं वेगळेपण जाणवतं. या कविता भारतीय समाजातील मिथकांमधली स्त्री आणि पाश्चात्त्य देशांमधील ‘स्वत्त्व’ गवसलेल्या आणि त्यासाठी लढा देणाऱ्या स्त्रियांविषयीच्या या कविता. या कवितांमधून कवयित्रीची वैचारिक झेप लक्षात येते. तिचं वेगळा विचार करणं या कवितांमधून ठळकपणे जाणवत राहतं. योजना यादव कवितांमधून स्त्रीचं जगणं, तिच्यावर परंपरेने घालून दिलेली बंधन... अगदी देवत्व बहाल केलेल्या स्त्रियांवरही त्यांच्या जवळच्या पुरुषांनी नकळत केलेले अन्याय, स्वत: स्त्रीने स्वत:ला घालून घेतलेली पारंपरिक चौकट... असा आशय मांडतेच; पण त्याचबरोबर समाजाने आखून दिलेली चौकट मोडून स्त्री म्हणून तिचं जगणं, लैंगिक, मानसिक आणि शारीरिक पातळीवर स्त्रीने स्वतंत्र्य व्यक्ती म्हणून स्वत:चा केलेला विचार... हे तिच्या कवितेचं वेगळेपण म्हणावं लागेल. कवितासंग्रहाच्या नावापासूनच वेगळा भासणारा हा कवितासंग्रह आवर्जून वाचावा असा आहे.

• Nitin Chandorkar

  "गुढ अगम्य शब्दांमधुन समर्थ स्र्तियांची स्वतंत्र अस्मिता मांडणार्‍या व त्यावर गांभीर्याने सखोल विचार करायला लावणार्‍या कविता म्हणजे योजना यादव यांच्या कविता." योजनाच्या कवितांशी दोन वर्षांपूर्वी ओळख झाली. तीच्या कविता वाचताना मन व्यथित होउन जायचं. "तु पुरुष मी स्र्ति अशी लेबलं नाहीत" किंवा "केवळ स्पर्शाच भान आहे आपल्यात ...." कवितेमधील अशा ओळी वाचल्यानंतर सुन्न होउन जायचो. कविता काय आपल्यासमोर व्यथा, अस्मिता , जाणिव मांडतेय याचा सखोलपणे विचार करायला लागलो.