प्रा. आनंद यादव हे ग्रामीण कथाकार, कवी, ललित लेखक म्हणून जसे आपल्याला परिचयाचे आहेत तसेच ते टीकाकार म्हणूनही परिचयाचे आहेत. ‘सत्यकथा’, ‘प्रतिष्ठान’, ‘हंस’ मधून त्यांचे टीकालेखन आपल्यापुढे सतत येत असते. १९६८ ते १९७९ या काळातील टीकालेखांचे संकलन करून गरामीण साहित्याविषयीचे त्यांचे विचार साकल्याने ‘ग्रामीण साहित्य स्वरुप आणि समस्या’ या पुस्तकाच्या रुपाने आपल्यापुढे येत आहे. स्वत: लेखक असून टीकाकार असणाऱ्यांपैकी आनंद यादव एक आहेत. मराठी ग्रामीण कथा, कविता, तिची जडणघडण, तिच्या प्रेरणा, तिची भाषा या सर्वांबद्दल ते अभ्यासपूर्ण विधाने करतात, तर ग्रामीण साहित्यिक ग्रामीण रसिक, ग्रामीण साहित्यिकांच्या, रसिकांच्या अडचणी, नव्या पिढीतील ग्रामीण साहित्यिकांच्या व्यक्तिमत्त्वाविषयी ते आस्थेने, आपुलकीने लिहितात. या सर्व लेखनामागे त्यांचा जिव्हळा तीव्रतेने जाणवतो. स्वत:च्या कथा, कवितेविषयीही ते मोकळेपणाने लिहितात. स्वत:च्या लिखाणाकडे त्रयस्थपणानी बघण्याची चिकित्सक दृष्टी, तितकी अलिप्तता, त्यांच्या ठिकाणी आहे. ग्रामीण साहित्यनिर्मितीचा संबंध सरळसरळ सामाजिक परिस्थितीशी आहे. (तसा सर्वच साहित्याचा संबंध सामाजिक परिस्थितीशी असतो.) १९२० साली सामाजिक क्षेत्रात गांधीच्या तत्त्वज्ञानाचा उदय झाला आणि समाजजागृतीची लाट शहराकडून खेड्याकडे वळली. लोकोद्धाराच्या कल्पनेतून, सहानुभूतीतून ग्रामीण जीवनाकडे शहरी मध्यमवर्गीय सहानुभूतीपूर्ण दृष्टीने पाहिले, तेव्हा मध्यमवर्गीय कल्पना आरोपित करून लिहिले गेलेले सुरुवातीचे साहित्य होय. ‘१९४० पर्यंतची साहित्यदृष्टी आरोपित होती’ असे आनंद यादव म्हणतात ते याच अर्थाने. १९४० ते १९४५ मध्ये श्री. म. माटेंच्या लिखाणापासून खऱ्या ग्रामीण वाङ्मयाचा उदय दिसतो. १९४५ ते १९५० मध्ये दांडेकर, पेंडसे-पुढे १९४७ ते १९५५ मध्ये व्यंकटेश माडगूळकर, मिरासदार, शंकरराव खरात, उद्धव शेळके असा टप्प्या-टप्प्याने ग्रामीण साहित्याचा विकास झाला. ग्रामीण साहित्याने खूपच उंच भरारी मारली. स्वातंत्र्योत्तर काळातील लेखकांच्या पिढीने ग्रामीण जीवन अनुभवले होते, पण तरी हे लेखक खेड्यातील सुखवस्तू, जमीनदार घराण्यातील सुशिक्षित लेखक एका मर्यादेपर्यंत ग्रामीण जीवन रेखाटण्यात यशस्वी झाले आहेत. कुमार नलगे, सखा कलाल, चारुता सागर, महादेव मोरे ही नावे ग्रामीण साहित्याला पांढरपेशा जाणिवेतून बाहेर काढण्यास यशस्वी ठरली. पांढरपेशा जाणिवेतून ग्रामीण वाङ्मयाची मुक्तता झाली. ‘ग्रामीण साहित्य’ ही संज्ञा केव्हापासून वापरली जाते आहे हे काही निश्चित सांगता येणार नाही. पण ‘प्रादेशिक वाङ्मय’ हा शब्दप्रयोग १९३० च्या मडगाव साहित्य संमेलनात आपल्या कानावर पडला’ असे श्री. बोरकर हे ‘बोरकरांची कविता’ या संग्रहाच्या प्रस्तावनेत म्हणतात. ‘प्रादेशिक’ आणि ‘ग्रामीण’ असे शब्दप्रयोग वापरले जातात, तेव्हा या दोघांमध्ये फरक काय? नकारात्मक पद्धतीने सांगायचे झाल्यास जे नागर नाही ते ग्रामीण म्हणजेच प्रादेशिक. ‘ग्रामीण’ हा शब्द त्या त्या प्रदेशातील शहरी वाङ्मयाला आपोआप व्याधात करणारा आहे.’ (पृ.६५) म्हणून आनंद यादव या दोन्हीपैकी ग्रामीण शब्द वापरतात. ग्रामीण साहित्याचा वाचक वर्ग हा सुशिक्षित शहरी जीवन जगणारा आहे. नाविन्य म्हणून ग्रामीण साहित्य चवीने वाचले गेले, पण आज नाविन्य संपताच वाचकवर्ग ग्रामीण साहित्यापासून दुसरीकडे खेचला जातो आहे. ऐतिहासिक, पौराणिक आणि झोपडपट्टीच्या जीवनातील साहित्याकडे तो वळला. अनुभवाचे वेगळेपण संपले आणि लोकप्रियता ओसरली. ग्रामीण साहित्य पूर्वी होते तिथेच घोटाळू लागले - हे विदारक सत्य आनंद यादव स्पष्टाणे मांडतात. ‘हे लेखक सुरक्षित चाकोरीतील, हमखास यश देणारे पूर्वसिद्ध वळणाचेच लेखन करीत राहतात’ (पृ.१५६) इथे आनंद यादवांनी नेमके मर्मावर बोट ठेवले आहे. पण तरीही कोणालाही न दुखावता, नवोदितांचा हिरमोड, उत्साहभंग न होऊ देता त्यांचे दोषदर्शन करणे हे त्यांच्या टीकालेखनाचे कौशल्य होय. सत्यकथेसारख्या दर्जेदार मासिकाच्या मर्यादा ते स्पष्टपणे दाखवतात. आजच्या ‘नवजागरणाच्या’ काळात ‘सत्यकथे’सारख्या साक्षेपी मासिकाने जागरुक असायला हवे - पण तसे ते नाही १९५० ते १९६२ पर्यंत ‘सत्यकथे’च्या अभिरुचीत अनेकभिमुखता जाणवते - पुढे ती चौकट बंदिस्त होत गेली, अभिरुची टोकदार होत गेली. ग्रामीण साहित्य जाणून घ्यायला पठडीबाहेरचा डोळा टीकाकाराजवळ हवा. मला वाटते की असा पठडीबाहेरचा डोळा आनंद यादवांना लाभला आहे. ग्रामीण साहित्याचा गेल्या पन्नास वर्षांचा इतिहास आज डोळ्यांसमोर धरुन टीका करणारे समर्थ टीकाकार ग्रामीण साहित्याला लाभले आहेत. ग्रामीण साहित्याचा भुतकाळ, वर्तमानकाळ, भविष्यकाळ ज्यांच्या डोळ्यापुढे लख्खं उभा आहे असे हे डोळस टीकाकार! त्यांच्या टीकेद्वारा वाचकाचा अभ्यासमार्ग उजळून निघतो. या पुस्तकातील संकलित लेखात ग्रामीण कथेवर जास्त भर दिला आहे. त्यामानाने ग्रामीण काव्य, नाट्य, लोकसाहित्य हे वाङ्मयप्रकार दुर्लक्षित वाटतात. परंतु पुस्तकाचे स्वरुप हे प्रबंधाचे नसून स्फुट लेखांचे असल्यामुळे वाचकांच्या ग्रामीण साहित्य विषयक अपेक्षांची पूर्ती करण्याची जबाबदारी लेखकावर येत नाही. तरीही अभ्यासक मात्र आनंद यादवांचे या विषयांवरील लिखाण वाचण्यास उत्सुक आहेत एवढंच. ही अपेक्षा आनंद याद भविष्यकाळात पूर्ण करतील अशी आशा आहे. ...Read more