Swapnil Kadu Patilमराठी साहित्यविश्वातील मैलाचा दगड ज्ञानपीठ पुरस्कार प्राप्त कादंबरी `ययाति`म्हणजे वि.स.खांडेकर यांच्या एकुण साहित्यकृतींच्या रत्नमाळेतील मेरुमणीच होय.ययातिच्या लोकप्रियतेचे गारूड मराठी मनावर आजही कायम आहे.
ययातिची जन्मकथा सांगताना खांडेकर ्हणतात,
"संसार हा संकटांनी भरलेला असावयाचाच!कुणाचे हे ओझे हलके असते,कुणाचे थोडे जड असते,कुणाच्या पायात चार काटे अधिक मोडतात, कुणाच्या चार कमी मोडतात. एवढाच काय माणसा-माणसात फरक असतो.आपण सारेच नियतीच्या जात्यात भरडले जाणारे दाणे आहोत."
लेखक म्हणतात ययाति शुद्ध पौराणिक कादंबरी नाही. पुराणातल्या एका उपाख्यानातील कथासुत्राचा आधार घेऊन लिहलेली स्वतंत्र कादंबरी आहे. ही कादंबरी ययातिची कामकथा,देवयानीची संसारकथा,शर्मिष्ठेची प्रेमकथा आणि कचाची भक्तीगाथा समजून वाचकांनी वाचली तर मला आनंद वाटेल असे खांडेकर सांगतात.
सकस दर्जेदार कथा,पात्रांची सुंदर गुंफण,जीवनरूपी रथ अध:पतनाच्या खोल दरीत जाण्याची कारणे,मानवी जीवन सुंदर आनंदी होण्यासाठी कथेतील पात्रांतुन मांडलेले मौलिक तत्त्वज्ञान प्रभावीपणे मांडल्याने वाचक चिरकाल कादंबरीच्या प्रेमात पडतो.
"अर्थ व काम यांच्या स्वैर संचारावर आणि नग्न वर्तनावर ज्या समाजात धर्माचे नियंत्रण नसेल मग तो धर्म जुन्या काळातील ईश्वर श्रद्धेसारखा किंवा कर्तव्यनिष्ठेसारखा अथवा नव्या काळातील समाजसेवा,मानवसेवा,सहजीवन यांसारखा असो त्या समाजाचे अध:पतन झाल्याशिवाय राहत नाही."ही ययाति कादंबरीची चिरंतन स्वरूपाची शिकवण आहे.
`हा नहुष आणि याची मुले कधीही सुखी होणार नाहीत!`असा शाप असलेल्या हस्तीनापुरच्या नहुषमहाराजांचा ययाति मुलगा होता. आपली कथा सांगताना ययाति म्हणतो की,
"राजवाड्याच्या शिखरावर बसलेल्या कावळ्याकडे सुद्धा लोक कौतुकाने पाहतात."
ययाति आपली कथा उलगडवुन सांगण्यामागची प्रेरणा सांगताना म्हणतो की,
"जग चुकते,त्या चुकीविषयी ऐकते ,पण शिकत मात्र नाही!प्रत्येक मनुष्य आयुष्याच्या शेवटी थोडासा शहाणा होतो,पण तो दुसऱ्याला लागलेल्या ठेचांनी नाही तर स्वतःला झालेल्या जखमांनी."
ययाति बालपणीचा रम्य काळ सांगताना म्हणतो की,`बालपणीच्या आठवणी नाजुक, मोहक,बहुरंगी जणु काही मोरपिसेच होती.`
ययातिचा मोठा भाऊ यति शापाच्या भितीने विरक्तीचा ध्यास घेऊन राजमहाल सोडून पळून गेलेला असतो त्याचे दुःख राजमातेच्या मनात सलत होते. वृद्ध अमात्याचे बोल ययातिच्या मनावर कोरले जातात व जडणघडणीवर विपरित परिणाम करतात.
`जग माणसाच्या मनातल्या दयेवर चालत नाही. ते त्याच्या मनगटातल्या बळावर चालतं.`
"मनुष्य या जगात जी धडपड करतो ती भोगासाठी,त्यागाची पुराणं देवळात ठिक असतात!पण जीवन हे देवालय नाही ते रणांगण आहे."
दिड वर्षे अश्वमेधाच्या घोड्याबरोबर सृष्टीची विविध रूपे अनुभवताना पुर्व आर्यावर्तात ययाति व यतिची भेट घडून येते. यति हस्तीनापुरात परत न येण्यामागचे कारण सांगताना म्हणतो की,`या जगात खरा आनंद एकच आहे तो म्हणजे ब्रम्हानंद.`आसक्तीन मनुष्य शरिरपुजक होतो.दु:खी राजपुत्र होण्यापेक्षा सुखी संन्यासी होण्याची यतिची इच्छा होती.
"जग जिंकण्याइतकं मन जिंकणं सोप नाही."
देव दानवांचे युद्ध होऊ नये म्हणून अंगिरस ऋषी शांतियज्ञ आरंभतात. या शांतियज्ञाचा प्रमुख ऋत्विज देवगुरु बृहस्पतींचा मुलगा कच व यज्ञाचा प्रमुख रक्षणकर्ता ययाति असतो.कच आणि ययाति यांची वैचारिक चर्चा घडुन प्रसंगी शाब्दिक चकमक उडते.कचरुपात वि.स.खांडेकर यांनी अखिल मानवतेसाठी या संसाररुपी भवसागरातुन आनंदाने तरुन जाण्यासाठीचे तत्त्वज्ञान आपल्याला सांगितले आहे.
`धर्माचे उल्लंघन न करणाऱ्या उपभोगात पाप नाही.पण या जगात उपभोगापेक्षा श्रेष्ठ असा दुसरा आनंद आहे तो म्हणजे त्यागाचा .`
"संसार करणं हीच मनुष्याची सहजप्रवृत्ती आहे. साहजिकच त्याच्या जीवनात सर्व प्रकारच्या उपभोगांना स्थान आहे. माणसाने उपभोग घेवू नयेत अशी ईश्वराची इच्छा असती तर त्याने शरीर दिलचं नसतं.परंतु केवळ उपभोग म्हणजे जीवन नव्हे,ऐषआरामी जडणघडणीमुळे कचाचे तत्त्वज्ञान म्हणजे ययातिला निव्वळ पोपटपंची वाटे."
अंगिरस ऋषी ययातिला उपदेश करतात की धर्म, अर्थ आणि काम हे राजाचे मुख्य पुरुषार्थ आहेत, पण अर्थ आणि काम हे मोठे तीक्ष्ण बाण आहेत. अर्थ आणि काम हे धर्माच्या संगतीत सुंदर वाटतात.`
नहुषमहाराज मृत्यूशय्येवर असताना ययातिची व्यवस्था सर्व आरामदायक सुविधांयुक्त अशोकवनात केली जाते.
"मृत्यु हा अष्टोप्रहर अश्वमेध करणारा विजयी सम्राट आहे."
नहुषमहाराजांच्या मृत्युनंतर ययाति हस्तिनापुरचा सम्राट होण्याअगोदर यतिचा शोध घेण्याचा प्रयत्न करतो.तेव्हा एवढेच समजते की जगातल्या सर्व स्त्रियांची पुरुषांत रुपांतर करून टाकण्याची महत्वकांक्षा मनात बाळगून दैत्यगुरु शुक्राचार्यांच्या शोधात यति राक्षसराज्यात निघून गेलेला असतो.ययातिच्या मुखातून खांडेकर म्हणतात की,
राजवाडा-सत्तेचे किंवा संपत्तीचे प्रमुख केंद्र हा एक प्रंचड अजगर असतो.तो अत्यंत भयंकर रहस्ये लिलेने गिळु शकतो.
ज्याप्रकारे कलिका दासीची मुलगी अलका जिचा नवरा जुगारी असल्याने प्रंचड छळ करत असे तिच्या विषप्रयोगाचे रहस्य या वाड्याने गिळले होते.
दैत्यगुरु शुक्राचार्य व देवयानी या पिता पुत्रींचे निराळेच आत्मकेंद्रित विश्व होते. आपल्या सौंदर्याचा अहंकार असलेल्या देवयानीचे खरे उत्कट प्रेम कचावर होते,परंतु केवळ महत्वकांक्षेने प्रेरित होऊन देवयानी हस्तीनापुरची महाराणी बनते.दैत्यराज वृषपर्वा महाराजांची कन्या शर्मिष्ठेपेक्षा आपण श्रेष्ठ आहोत हे सिद्ध करण्याचा देवयानीचा अष्टोप्रहर अट्टहास सुरू असे.आपल्या सुडाच्या समाधानासाठी शर्मिष्ठेला दासी म्हणून हस्तीनापुरात घेवुन जाण्यासारख्या देवयानीच्या अहंकाराच्या हजारो गोष्टी होत्या.
"दासीपण म्हणजे काय?मरण-माणसाच्या अभिमानाचे मरण;त्याच्या मोठेपणाचे मरण!"
देवयानी हट्टी, तापट ,अहंकारी असुनही कचाचे निस्वार्थी प्रेम देवयानी वर होते.
"प्रिय व्यक्तीचा तिच्या गुणदोषांसह स्विकार करण्याची शक्ती खऱ्या प्रेमाच्या अंगी असते.
कच म्हणतो,
"जीवन नेहमी अपूर्ण असतं तस ते असण्यातच त्याची गोडी सामावलेली असते.`
खरं प्रेम नेहमीच निरपेक्ष, निस्वार्थी,निरंहकारी असते.जीवनात प्रेम ही उच्च भावना आहे पण कर्तव्य प्रेमापेक्षाही श्रेष्ठ भावना आहे, कर्तव्याला वेळप्रसंगी कठोर व्हावे लागते; पण कर्तव्य हाच धर्माचा मुख्य आधार आहे."
विवाहानंतरच्या पहिल्याच दिवशी ययाति व देवयानीचे मद्यावरून कडाक्याचे भांडण होऊन शयनगृहात मद्य न घेण्याचे वचन देवयानी ययातिकडून घेते.आपले सहजीवन रम्य,सुंदर,अद्भुत घडवण्यासाठी धडपड करण्याऱ्या ययातिला देवयानीकडून उत्कट प्रेमाची अपेक्षा होती.
"अतृप्त शरीर व अपमानित मन यांची टोचणी मोठी विचित्र असते अगदी सर्पविषासारखी!बाह्यत: सुक्ष्म पण आतुन तीव्र परिणाम करणारी!"
समुद्रात पोहायचे सुख यथेच्छ हवे असेल तर किनारा सोडून आत दूरदूर जावे लागते. निळसर समुद्रात तरंगत राहून दूरच्या निळ्या क्षितीजाला मिठी मारावी लागते. प्रितीच्या राज्यात स्वतःला विसरून जावे लागते हे आत्मकेंद्रित देवयानीच्या गावीही नव्हते.ययातिला हवी होती पत्नीरुपी मैत्रीण परंतु ययातिला वाटे देवयानीचे प्रेम केवळ राजवैभवावर,राज्ञीपदावर ययाति हे केवळ तिच्या इच्छापुर्तीचे साधन आहे.
"आत्मपुजेत दंग असलेली माणसे नकळत मनाने आंधळी आणि ह्रदयाने बहिरी होतात."
कच ययातिला सांगतो कि यतिच्या बुद्धीभ्रशांच मुळ त्याच्या एकांगी आणि सदोष विचारसरणीत आहे!यतिच्या जीवनविषयक धारणा आत्यंतिक टोकाच्या,सर्वस्वी चुकीच्या असल्याने तो विकृत बनलाय हा उपदेश समस्त मानवजातीसाठी आजही कालातीत आहे.
मानवी जीवनात आत्मा हा रथी, शरीर हा रथ, बुद्धी हा सारथी आणि मन हा लगाम. विविध इंद्रिय म्हणजे रथाचे घोडे उपभोगाचे सर्व विषय त्याचे मार्ग इंद्रिये आणि मन यांनी युक्त असा आत्मा हा त्याचा भोक्ता. इंद्रिय रूपी घोड्यांना मनाच्या लगामाच बंधन सतत हवं. मनावर बुद्धीचे नियंत्रण हवं बुद्धी आणि मन मिळून संयमानं हा रथ चालवू शकतात.
` संसार हा श्रेष्ठ आणि पवित्र यज्ञ आहे सहस्त्र अश्वमेध यांचं पुण्य त्यात सामावलेले आहे` मात्र संसार यज्ञ सफल होण्यासाठी पती-पत्नींना आपापल्या अहंकाराची आहुती द्यावी लागते.
प्रेमळ विवेकी, मर्यादशील कच म्हणजे शर्मिष्ठेसाठी अखंड प्रेरणास्रोत होता. पुरुष अमूर्त गोष्टींच्या मागे सहज धावतो; कीर्ती, तपस्या, आत्मा, पराक्रम परमेश्वर अशा गोष्टींचे त्याला आकर्षण.
ययातीपासून देवयानीला यदु व शर्मिष्ठेला पुरू हे पुत्ररत्न प्राप्त होतात.
` पर्णभार हे वेलीचे वैभव आहे; पण फुल हे तिच्या सौंदर्याचे आणि सुखाचे सार आहे`.
देवयानीच्या भयंकर कटातून सोडविण्यासाठी ययाती महाराज शर्मिष्ठेला हस्तिनापूरच्या बाहेर सोडतात. तेव्हा तब्बल अठरा वर्षे शर्मिष्ठा हस्तिनापुर पासून दूर राहते. मदधुंद ययाती व देवयानी यांचे कडाक्याचे भांडण होते. ययातीने देवयानीला कधीही स्पर्श करायचा नाही. अशी शपथ देवया नी ययातिला देते.
मंदाररुपी ढोंगी, पाखंडी गुरुचे तत्वज्ञान ययातिला अधःपतनाच्या खोल दरीत ढकलते. जीवनाविषयी सदोष समजुती, शापाची भीती मंत्रतंत्र ,जादूटोणा यांच्या सापळ्यात अडकून यति विकृत बनतो. कचा सोबत अथक चर्चेतून सुवर्णमध्य साधला जाऊन यती पुन्हा जीवनाच्या मुख्य प्रवाहाकडे वळतो.
` जे जीवन वाट्याला आलं आहे ते आनंदाने जगणं. त्या जीवनातील रस किंवा सुगंध शोधणं तो सर्वांना आनंद आनंदानं देणं हा सुखी होण्याचा सर्वात सोपा मार्ग आहे`.
देवयानी पासून दुरावलेला ययाती उपभोगाच्या, विलासाच्या, व्यसनांच्या गर्तेत आकंठ बुडून जातो. ययातीस वाटेे कि नीतीच्या, कर्तव्याच्या, पाप-पुण्याच्या साऱ्या कल्पना मद्याच्या मोहक दाहकतेत वितळत आहेत.मंदारचे अखंड उपभोगाचे क्षणभंगुर तत्वज्ञान ययातीला विवेकशून्य असंयमी बनवून असंख्य निष्पाप जीवांना त्यात भरडून टाकते.
शुक्राचार्य रुद्रावतार धारण करून अशोक वनात भोग विलासात डुंबलेल्या ययातीस `तुझं यौवन या क्षणी नष्ट व्हावं` असा शाप देतात. पुरु उश्शाप स्वीकारून ययाती चे वार्धक्य स्वीकारतो. लंपट मनाच्या वासनेची क्षणिक तृप्ती करण्यासाठी ययाती पुरुला शर्मिष्ठेला दुःखाच्या खाईत लोटतो. पुरुच्या त्यागाने देवयानीत अमुलाग्र बदल होऊन ययातीस मनुष्य धर्माचे आकलन होते. कच आपल्या विद्येने पुरुचे यौवन परत करून ययातिचा मृत्यू टाळतो.
ययातिस आकलन होते की विश्वास, श्रद्धा, निष्ठा, प्रीती, भक्ती, सेवा यांच्या बळावर मनुष्य जगतो.
शर्मिष्ठा, ययाती, देवयानी, यती कचासह वानप्रस्थासाठी निघताना सम्राट पुरुला संदेश देतात की, `काम आणि अर्थ महान प्रेरक पुरुषार्थ पण स्वैर धावणारे केव्हा अंध होतील नेम नाही. त्याचे लगाम अष्टौप्रहार धर्माच्या हातात ठेव.
पाणिग्रहणाने हृदय मिलन होतेच असे नाही. देवयानी, ययातीच्या नात्यात उत्कटता, उदात्तता येऊ शकली त्यामुळे सहजीवन निरस बनून ययाती अधपतीत होतो. देवयानी यति ययाती यांना अधपतनाच्या अंधकारातून बाहेर काढण्यासाठी कच प्रामाणीक प्रयत्न करतो.
वि. स खांडेकर म्हणतात, यंत्रयुगाने आलेल्या वेगाने भौतिक सौंदर्य व नैतिक कुरूपपणा यांच्या विचित्र मिश्रणाने सामान्य माणसाची दुःख वाढत जातील.
` या द्वंद पुर्ण जीवनात तत्त्वज्ञान हाच माणसाचा अंतिम आधार आहे.`
सामान्य मनुष्य मुळातच प्रवाहपतित असतो. अंतर्मुख होऊन विचार करण्याची स्वतंत्र विचारशक्ती फार कमी लोकांजवळ असते पूर्वीचा मनुष्य नैतिकतेच्या पोलादी चौकटीत होता. परंतु आजचा मनुष्य मुक्त आहे त्यात काहीच गैर नाही. ते आवश्यक आणि अपरिहार्यच परंतु आजच्या मनुष्याचे सर्वच मनोविकार अनिर्बंध आणि अनियंत्रित होऊ पहात आहेत. स्वतः विषयी, जीवनाविषयी चिंतन हे मृगजळ ठरत असून आत्मानंद, उदात्त विचार, ध्येयाशी जिवश्यकंठश्य मैत्री दुर्मिळ होत चालली आहे. `संयम म्हणजे आपले स्वतंत्र गमावणे नव्हे तर दुसऱ्याच्या स्वातंत्र्याला अवसर देणे होय` कामवासना ही अन्नाच्या गरजेइतकेच स्वाभाविक तिचे मानवी जीवनातील अस्तित्व, सौंदर्य, सामर्थ्य महत्त्वाचे पण त्याला उदात्ततेचा स्पर्श आवश्यक.
कामवासना, कामभावना, प्रीतीभावना आणि भक्तिभावना ही एकाच वासनेची क्रमा क्रमाने अधिक सूक्ष्म सुंदर, उन्नत आणि उदात्त होत जाणारी रूपे. या रूपांचे जीवनातील स्थान सामान्य माणसाने सतत मनावर बिंबवत राहिले पाहिजे. ...Read more
Vishal Lonariपुराणकथांतील तत्वज्ञान लालिट्यतेने उलगडवणारी ययाति
ययाति! केवळ नाव ऐकण्या-वाचण्यात आलं तरी रसिकांच्या अंगावर शहारे उमटावे. अशी कादंबरी कै. विष्णु सखाराम खांडेकर उर्फ वि.स.खांडेकरांनी पन्नासाव्या दशकाच्या उत्तरार्धात मराठी वाचकांच्या हाती सुपुर्द ेली. प्रकाशित झाल्याच्या इतक्या वर्षानंतरही या कादंबरीबद्दलचे अस्सीम प्रेम रसिकांच्या मनातून कमी झालेलं नाही. ययाति याच कादंबरीसाठी वि.स.खांडेकर यांना मराठीतील पहिला ज्ञानपीठ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले होते. प्रसिध्द पौराणिक कथेला स्वतंत्र कथेत गुंफताना तिला लालीट्यपूर्ण शैलीत खांडेकरांनी सादर केले आहे. बालपणापासून त्यांनी ऐकलेल्या पुराणकथांतील काव्यात्मकता, तत्वज्ञान अन नाट्यमयतेला त्यांनी ययातिसारख्या कादंबरीत आविष्कृत केले आहे. पुराणकथांचेही मंथन करून त्यातूनही जीवनाबद्दलचे चिरंतन तत्वज्ञानाचा वस्तुपाठच कै. वि.स. खांडेकर यांनी ययाति रूपाने प्रसिध्द केला आहे.
संयम म्हणजे काय हे ज्याला ठाऊक नाही, मनुष्याने जीवनाला विलासीवृत्तीने भोगणे हाच पुरूषार्थ समजणारा ययाति, अहंकारी, मत्सरी अन प्रेमभंग झाल्यानंतर मनाचे दोन भेद झालेली देवयानी, राजकन्या म्हणून वाढूनसुध्दा पित्याच्या वचनासाठी आपलं सबंध आयुष्यात खाचखळग्यात टाकणारी, केवळ शरीर अन वासनातृप्तीच्या पलीकडे जात ययातीवर प्रेम करणारी शर्मिष्ठा अन विवेकी, संयमी वागणारा निरपेक्षपणे कुणावरही प्रेम करणारा ध्येय्यावर अटल राहून त्यासाठी जीवनाची वाटचाल करणारा कच या प्रमुख पात्रांमध्ये ययातिचे अतिशय प्रतिभासंपन्नतेने गुंफण्यात आले आहे. लेखकानेच प्रत्यक्षपणे ही कादंबरी ययातीची कामकथा, देवयानीची संसारकथा, शर्मिष्ठेची त्यागकथा अन कचाची भक्तीगाथा म्हणून वाचावी अशी अपेक्षाही व्यक्त केली आहे.
ही कादंबरी पहिलीच अशी असेल जी मी वाचायला घेताच चार-पाच दिवसांत मी हातावेगळी करून दिली. तसे असले तरी ती अजूनही मला मनावेगळी करता आलेली नाही. जणू काही ययाति, कच, शर्मिष्ठा, देवयानी यांच्याशी नकळत माझं एक नातंच जोडले गेलं आहे. ते माझे सख्खे-सोबती कुणी झाले असावेत. ययाति कादंबरीचे गारूड रसिकांच्या मनावर असे राज्य करणारे आहे. म्हणूनच की काय हिंदी, इंग्रजी, मल्याळम, गुजराथी या भाषिकांनाही ययाति आपलीसी करावीशी वाटली. ययाति वाचत असतानाच मराठी भाषेतील असणाऱ्या अलंकारित शब्दांनी वाचकाचे मन दिपून जाते. खांडेकरांची कथेला कलाटणी देण्याची सुसूत्रता वाचकांना थक्क व्हायला लावते. त्यातील रहस्यरम्यता, यातील प्रत्येक पात्र जणू स्वतंत्रपणे स्वतःशीच संवाद साधत आहे. मात्र, तसे करताना तेच पात्र मात्र त्यांची जीवनगाथा सर्वांनाच सुपरिचीत करून देतात. अत्यंत सशक्तपणे सादर झालेल्या या कादंबरीने समीक्षक, रसिकांच्या मनाचा ठाव घेतला आहे.
© विशाल नारायण लोणारी, नाशिक २०२० ...Read more