नुकतेच आपण लिहिलेला चरित्रग्रंथ ‘थेंबभर पाणी अनंत आकाश’ हा भाऊंच्या जीवनावरील चरित्रग्रंथ वाचून पूर्ण केला. आपल्या समृद्ध भाषेने, नितांत सुंदर श्रद्धेने सदर चरित्रग्रंथ ओतप्रोत भरलेला असून मला तो खूपच भावला. त्यातले अनेक प्रसंग मी पुन्हा पुन्हा वाचलेव त्यातील भावनांशी समरस झालो. आपली दीर्घ वाङमयीन सेवा वाचून मी खूपच प्रभावित झालो. आपल्या वाङमयाचे वाचन जरूर करायचे असा मनोमन आजतरी निश्चय केला आहे. अतिशय स्वच्छ, सुबोध, मनाची पकड घेणारी आपली भाषा मन मोहवून टाकते. समोर बसून गप्पागोष्टी जितक्या सहजतेने होतात, तितकीच सहजता आपल्या लिखानात असल्यामुळे पुस्तक हातातून खाली ठेववत नाही. ही आपली लिखानाची खासियत आहे, असे मला जाणवले. भाऊंचे चरित्र सांगताना आपण अगदी त्यांच्या अंतरंगाचाही वेध घेतलेला दिसतो. त्यामुळे भाऊंचे व्यक्तिमत्त्व हुबेहुब डोळ्यांसमोर साकार होते. त्याशिवायही त्यांच्या एकूण कुटुंबाचा जीवनप्रवास, त्यांची श्रद्धा, त्यांची श्रद्धास्थानं, त्यांचे कुटुंबातील संस्कार, प्रामाणिकपणा यांचेही वर्णन अंतर्मुख करणारे वाटले. त्यामुळे पुस्तक, चरित्रग्रंथ खूप खूप आवडला. भाऊंच्या मातोश्री स्व. गौराबाई यांचा जीवनप्रवास आदर्श मातेचा आहे. एका कुटुंबपद्धती, घरातील कर्ती स्त्री, स्वत:चे दु:ख उरात ठेवून कर्तव्यनिष्ठेने आपली कर्तव्य पार पाडणारी गृहस्वामिनी, सुरुवातीच्या काळात अपत्य विरहाचे दु:ख सोसणारी माता, आप्तेष्ठांवर, शेजाऱ्यापाजाऱ्यांवर मायेची पाखर करणारी माऊली अशी विविध रूपं मातोश्रींची मूर्ती साकारण्यासाठी, त्या माऊलीने किती अनंत खस्ता खाल्ल्या याचे विवेचन वाचून मन दु:खी, कष्टी होते. बऱ्याच वर्षांच्या विरहानंतर या मातेला पुत्रजन्माचा लाभ झाला. त्यांचे पोटी एका असामान्य वक्तित्वाने जन्म घेतला. त्यांच्यावर आईने कष्ट, जिद्द, प्रामाणिकपणा, वेळेचे महत्त्व, परोपकार, समाजाप्रती उत्तरदायीत्व हे संस्कार केले. अगदी अजाणतेपणी खिशात घातलेला ‘भवरा’ परंतु त्याबद्दल कोवळ्या बालकाला केव्हडी कठोर शिक्षा या माऊलीने केली? परंतु त्या शिक्षेच्या मागील उदात्त भाव नेमका बालकानेही समजून घेतला. असे हे कठोर व्रत मातोश्रीने घेतले होते. त्यांच्या मनात ‘पुत्र व्हावा ऐसा गुंडा, त्याचा तिन्ही लोकी झेंडा’ अशा आशयाचे विचार होते. परंतु त्यांनी हे देवावर न टाकता त्यासाठी निरक्षिर विवेकाने पावले उचलली. व आज जगासमोर ‘भवरलाल जैन’ हे नाव साकार झाले. त्यासाठी किती अथांग कष्ट, अपरंपार मेहनत, रात्रीचा दिवस केला असेल हे त्यांचे त्यांनाच माहीत. एवढे अलौकिक यश मिळविण्यासाठी त्यामागे नितांत परिश्रमाची आवश्यकता असते. १४-१४ / १६-१६ तास काम, काम आणि काम! तेव्हाच आणि तेव्हाच हे शक्य होते. भाऊंच्या पत्नी कांताबाई यांनीही आपल्या सासूबार्इंच्या पावलावर पाऊल टाकून आदर्श सून, आदर्श माता ही बिरुदं मिळवली. अतिशय अबोल राहून कर्म करीत राहणे हा त्यांचा स्थायी भाव. हा स्थायीभाव पाहून गीतेतील वचनाची आठवण होते. कर्मण्ये वाधिरस्ते, मां फलेशू कदाचन! कर्म करीत राहणे हा माझा धर्म आहे. त्याच्या फळाची अपेक्षा धरली नाही. परंतु असे कर्म करणाऱ्यांनाच प्रभू भरभरून देतात. इतके की त्यांच्या कल्पनेतही नसेल. हा निष्काम कर्मयोगाचा महिमा आहे. भाऊंचा घरातील प्रपंच जसा मोठा, त्यापेक्षाही हजारो पट मोठा प्रपंच भाऊंचा घराबाहेर होता. या मोठ्या प्रपंचासाठी भाऊंना खूप वेळ द्यावा लागला तरी त्या गृहस्वामिनीने चकार शब्द काढला नाही. हे त्यांचे मोठेपण त्यांच्या बद्दलचा आदर द्विगुणीत करते. त्यांच्या संसारवेलीवर चार काश्मिरी गुलाब फुलले. या गुलाबांचा दरवळ आज जगभर पसरला आहे. श्री. अशोक, श्री. अजित, श्री. अतुल व श्री. अनिल ही मुले आणि सौ. ज्योती, सौ. निशा, सौ. शोभना व सौ. डॉ. भावना या भाऊंच्या स्नूषा! या सर्व भाऊंच्या पोटी जन्मलेल्या हिऱ्यांचे कोंदण आहेत. भाऊ व कांताबार्इंनी यांच्यावर सुवर्णसंस्कार केल्यामुळेच एवढे मोठे साम्राज्य ही सर्व तरुण मंडळी प्रामाणिकपणे सांभाळताहेत. भाऊंच्या या पुत्रांच्या संसारवेलीवर उमललेली त्यांची गोंडस, निरागस नातवंड, त्यांच्यासोबतच भाऊ व कांताबार्इंचा फोटो म्हणजे अप्रतिम असा पुष्पगुच्छ! असे हे सर्वांगसुंदर चरित्र वाचून मला खूप खूप आनंद झाला. हे चरित्र वाचून भाऊंची एक सर्वांगसुंदर प्रतिमा माझ्या हृदयपटलावर उमटली आहे व अंतरंगातून त्याचेबद्दल माझ्या हातून एक छोटेसे ‘मानपत्र’ तयार झाले आहे. ...Read more

अगदी आठवणीने मला पाठवलेली `थेंबभर पाणी अनंत आकाश` या तुमच्या पुस्तकाची प्रत आजच मिळाली. मन:पूर्वक आभार व धन्यवाद. पुस्तकातील सुरवाती-सुरवातीची काही प्रकरणं मी प्रूफांच्या स्वरूपात वाचली होती, तेव्हाच ही भट्टी फर्मास जमणार, अशी कल्पना आलीच होती. आता ांतपणे व्यवस्थित व संपूर्ण वाचेन. कादंबरीचा ढाचा, मांडणी, प्रसंग रंगविण्याची तुमची शैली फारच छान. म्हणजे आमच्या अवधूतच्या भाषेत सांगायचं झाल्यास एकदम `चाबूक!` त्यामुळेच वाचक सतत खिळलेलाच राहतो. पुस्तक खाली ठेवतच नाही. ही कादंबरी यशस्वी होणारच. सिद्धहस्त लेखिका तर तुम्ही आहातच. तुम्हाला तुमच्या पुढच्या लेखनासाठी माझ्या हार्दिक शुभेच्छा. ...Read more

`जोहड‘कार सुरेखा शहा यांनी लिहिलेली `थेंबभर पाणी अनंत आकाश’ ही चरित्रात्मक कादंबरी नवयुवकांना उद्योगधंद्याकडे वळवून आपण जीवनात कसे यशस्वी होऊ शकतो, याची प्रेरणा यातून मिळते. उद्योजक भवरलालजी जैन यांच्या जीवनातील चढउतारांचा आढावा येथे घेण्यात आल आहे. जैनउद्योग समूह, जैन गुरुकुल, जैन इरिगेशन जी जगात आज दुसऱ्या क्रमांकावर आहे तिथंपर्यंत पोहचण्यासाठी त्यांच्यात असलेला आत्मविश्वास, चिकाटी, प्रामाणिकपणा, सामर्थ्य, ध्येयाची आस, कठोर परिश्रम, भव्य कल्पकता, स्वप्नवेडी वृत्ती, अपार जिद्द, अचूक निर्णयक्षमता आदी गुणांमुळे त्यांनी आपल्या व्यवसायाचं शिखर गाठलं आहे. `जहाँ न जाऐ बैलगाडी वहाँ पहुँचे मारवाडी’ या उक्तीप्रमाणे भवरलालजींचे पणजोबा राजस्थानमधील आगोळाईहून जळगावच्या वाघोर नदीच्या काठावर असलेल्या वाकोद या खेड्यात स्थानिक झाले. त्यांच्या जन्माची कहाणी लक्षात रहाण्यासारखी आहे. गौराबाई आणि हिरालाल या दांपत्याला होणारी अपत्ये जगत नव्हती. ९ वेळच्या प्रसव वेदनेनंतर झालेलं दहावं अपत्य जगावं म्हणून आजी जमनाबार्इंनी गावकुसाबाहेर राहणाऱ्या सोनाबार्इंच्या ओटीत झालेल्या मुलाला घातलं. मूल माझं आहे असं तिच्याकडून वदवून घेऊन मापटंभर मीठ देऊन, त्या बाळाला विकत घेतलं. तेच बालक म्हणजे भवरलाल जैन. त्यांच्या लहानपणीच्या काही घटना लेखिकेने नोंदविलेल्या आहेत. लहानपणी भोवरा चोरल्यामुळे आई गौराबार्इंनी फुंकणी तुटेपर्यंत भवरला चोपले होते. गावात चौथीपर्यंत शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांना पुढील शिक्षणासाठी जळगावात ठेवले. मॅट्रिकनंतर मुंबईला कॉमर्स ग्रॅज्युएट होऊन एल.एल.बी. पूर्ण केले. नंतर एम.पी.एस.सी. परीक्षा पास झाले, तरी वकिली अथवा सरकारी उच्चपदस्थ नोकरी न स्वीकारता जिल्हाधिकारी होण्याची संधी सोडून व्यवसाय करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांच्या मनाचा कल व्ययसायाकडे बदलवण्यामध्ये आई गौराबाई व भिकमचंद जैन यांचे मार्गदर्शन महत्त्वाचे ठरले. जे भारतीय भूमीपुत्रासाठी वरदान ठरले म्हणावे लागेल. भिकमचंद जैन यांना त्याचं जीवन बदलणारा सल्ला दिला. वकिली काय किंवा कलेक्टर काय दुसऱ्याची गुलामगिरीच, त्यापेक्षा मारवाड्याचा बच्चा आहात-व्यवसाय, धंदा करा. या सल्ल्यानुसार तीन पिढ्यांची असणारी सात हजार रुपयांची पुंजी धंद्यासाठी लावली. रॉकेलची एजन्सी घेतली. प्रत्येकाच्या जीवनात कलाटणी मिळते. प्रत्येकाच्या जीवनात कलाटणी मिळते, ती विवाहामुळे. त्यांनी नाशिकच्या सुंदर मुलीला नाकारुन विजापूरच्या कांताबार्इंशी हुंडा न घेता लग्न केलं. नंतर एकदा मुलांच्या तब्येतीमुळे स्वयंपाकाला उशीर झाला. म्हणून दीर रागावले. तेव्हा कुटुंब विभक्त होऊ शकले असते. तेव्हा भवरलाल आपल्या पत्नीला आदरार्थी संबोधन `तुम्ही मोठे व कर्त्या आहात, त्यांना तुम्ही मनातून क्षमा करा’ अशी समजूत घालून त्यांना शांतवलं. अशा बऱ्याच प्रसंगांचं वर्णन वाचायला मिळतं. त्यांनी नंतर खते, बी-बियाणे, पाईप्स, शेती उत्पादने, ट्रॅक्टर्स, स्पेअरपार्टस अशा एजन्सीज घेतल्या. जैन ब्रदर्स प्रख्यात झाले. औद्योगिक विकास साधत असताना, त्यांना आलेल्या बऱ्याच प्रसंगांची नोंद लेखिकेनी घेतली आहे. जगात प्रत्येक पाचवा माणूस खोटा असतो. असं सांगणाऱ्या जॅकहाईम स्पष्टवक्तेला त्यांनी निर्भयपणे उत्तर देऊन, पपई पासून बनवलेल्या पपेनची निर्यात गुणवत्तेने प्रामाणिकपणे केली. अमेरिकेच्या त्या दौऱ्यात थंडी पासून बचाव व्हावा, म्हणून अजाणतेने `मिंक’ चा कोट विकत घेतला. नि:ष्पाप मुक्या प्राण्याची निर्दय हत्या करुन कोट बनवल्याचं कळलं, तेव्हा त्यांनी अहिंसा परमो धर्म न्यायाने वापरायचं सोडून दिलं. शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या टाळण्यासाङ्गी शेतकऱ्यांनी वर्षातून दोन-तीन पिके घ्यायला हवीत म्हणून मरुभूमी असलेल्या इस्त्रायलमध्ये जाऊन ठिबक सिंचन पध्दतीचा अभ्यास करुन त्यांनी जलक्रांती घडवून आणली. प्रत्येकांनी श्रमप्रतिष्ठा जपली पाहिजे. याचं उदाहरण लेखिकेने चांगल्या पध्दतीने दिले आहे. सायकलसुध्दा नसताना गिऱ्हाईकाला देण्यासाठी भर उन्हात हातात रॉकेलचे कॅन घेऊन ते चालत जात असतं. जैन चॅरिटेबल ट्रस्टच्या माध्यमातून त्यांनी सामाजिक, शैक्षणिक, वैद्यकीय, साहित्यिक, धार्मिक, प्रयोगशील, प्रतिभावंतांना त्यांनी मदत केली. आकाशाएवढे उत्तुंग यश मिळवून त्यांचे पाय मात्र शेतात भिजलेल्या मातीवरच राहिले. प्रा. कमलाताई ठकार यांच्या विनंतीने त्यांनी औसा येथील अंध, अपंग आधार केंद्रात वनौषधी उद्यानात ठिबक सिंचन संच घालून दिला. कविवर्य ना.धों. महानोर हे त्यांचे बालपणीचे मित्र. त्यांच्या घरोबाच्या संबंधाच्या आठवणी लेखिकेने विस्ताराने कथन केल्या आहेत. भवरलालजींनी ३ `नि’ चा मंत्र जपला- निर्व्यसनीपणा, नियमितपणा आणि त्यांनी जळगावातील हजार शालेय विद्यार्थ्यांची राष्ट्रपती प्रतिभाताई पाटील यांची भेट घडवून आणली. सुरुवातीच्या दिवसात एस्सो रॉकेल डेपोचे व्यवस्थापक नूर मोहम्मद शेख यांचे सहकार्य लाभले. त्यांची स्मृती जपण्यासाठी त्यांनी जळगावात त्यांच्या नावाने उर्दू ज्युनिअर कॉलेज काढले. आत्मकथेतील काही भाग जैन चोरडिया परिवारातील व्यक्तिरेखे भोवती फिरत राहतो, घुटमळत रहातो. काही गोष्टीची दुरुक्ती, पुनरावृत्ती झालेली आहे. चहापानाला सुध्दा विषपान समजणाऱ्या भवरलालजी जैन यांना अनेक पुरस्कार मिळालेले आहेत. कॉफर्ड ग्रीड, पद्मश्री पुरस्कार आदिंनी त्यांना सन्मानित करण्यात आले आहे. लाख तर होतच रहातील, पण लाखांचा पोशिंदा होण्याची ताकद, हिंमत ठेवावी असा संदेश देण्यात लेखिका यशस्वी झालेल्या आहेत. -नागेश खमितकर ...Read more