पिकली पाने, शिंपले आणि मोती, तुटलेले तारे, उघड्या खिडक्या या काणेकरांच्या पुस्तकांतून निवडलेल्या वीस लघुनिबंधाचे हे संपादन. प्रत्येक लघुनिबंधात प्रारंभी परिचयात्मक मजकूर जोडला आहे. शिवाय बारा पृष्ठांची प्रस्तावनाही आहे. मराठी लघुनिबंधाचा उगम, गुजगोषटी व प्रा. फडके यांचे संदर्भ देऊन काणेकरांच्या लघुनिबंधांच्या लोकप्रियतेची खांडेकर मीमांसा करतात. समकालीन लघुनिबंधकार किंवा इंग्लिश लेखक यांच्याकडे लक्ष न देता, काणेकरांनी स्वतची शैली विकसित केली. कुणाचे अनुकरण केले नाही. स्वतच्या विचारांचा व भावनांचा प्रांजल आविष्कार केला. त्याला योग्य अशी शैली आपोआप त्यांना साधली. पिकली पाने मध्ये त्यांची सामाजिक जाणीव प्रकट होते, त्यामुळे कोणी त्यांना ‘प्रचारक लघुनिबंधकार’ असेही म्हणत. साध्या विषयातले व अनुभूतीतले उपेक्षित सौंदर्य हे हसतखेळत दाख्वतात. त्यांचा निबंध आंब्यासारखा आहे. त्यात मोठी कोय असते. ती तत्त्व-प्रतिपादनाची. खांडेकर हे ओढून-ताणून आणलेले तत्त्वप्रतिपादन रसपारिपोषक होत नाही असे मानणाऱ्यांपैकी आहे, परंतु काणेकर हे केवळ प्रचारक नाहीत, कलावंतही आहेत असे सांगून खांडेकर सुख स्वप्नांचे कारखानदार आणि देविदास व चक्रवाक या निबंधांचा निर्देश करतात. समाज व जीवन यावर टीका हे काणेकरांच्या निबंधाचे लक्षण असूनही ते रूक्ष, गंभीर, हेतुप्रधान होत नाहीत याचे श्रेय त्यांच्या विनोदबुद्धीला आहे. दंतकथा, चुटके, आख्यायिका आणि उपहास-उपरोध यांचा वापर करून ते लघुनिबंधाची लज्जत वाढवतात. गणूमामा हे त्यांचे सनातनी पात्रही वाचकांना आवडते. काणेकरांचा आशावादही वाचकांना लुब्ध करतो. ...Read more

खांडेकरी शैलीतले अप्रतिम लघुनिबंध .... वि. स. खांडेकर संपादित ‘नवे किरण’ या लघुनिबंध संग्रहात अनंत काणेकर यांचे अप्रतिम असे निवडक वीस (२०) लघुनिबंध खांडेकरांनी संपादित केलेले आहेत. वाङमयीन व्यक्तिमत्त्वाचे सर्व पैलू यथार्थपणे सदर लघुनिबंधात प्रतिबिंित झालेले आहेत. कलावंतांच्या प्रतिभेचे वैशिष्ट्य, त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विकास आणि कालाचे आवाहन यांचा मनोहर मेळ त्यांच्या लघुनिबंधात साकारलेला आहे. ‘नवे किरण’ या लघुनिबंध संग्रहातील सर्वच वीसच्या वीस लघुनिबंध अप्रतिम आहेत. ‘दोन मेणबत्त्या’ या पहिल्या निबंधात जीवनातील खरा सुखाचा क्षण दुसऱ्यासाठी जगण्यात आहे. जो दुसऱ्यासाठी जगला तोच जगात मरणावर मात करतो. हे सत्य प्रकट केले आहे. घड्याळाचे गुलाम या दुसऱ्या निबंधात विनोदाने चांगली रंगत साधली आहे, याचे दर्शन होते. तिसऱ्या अमृत व विष या लघुनिबंधात माणुसकी कशी नाहीशी होत चालली आहे याचे सुंदर चित्र काणेकरांनी उभे केले आहे. सामाजिक विषमतेचे भयानक स्वरूप छोटे चोर, मोठे थोर या चौथ्या लघुनिबंधात प्रतिपादित झाले आहे. मानवी स्वभावाचे प्रभावी चित्रण ‘माझा स्वभाव असा आहे’ या पाचव्या लघुनिबंधात काणेकरांनी केले आहे. चमत्कारी कल्पना लघुनिबंधात ध्येयवादाची आवश्यकता प्रतिपादित केली आहे. त्यावरून काणेकर कुठल्याही गोष्टीकडे कल्पनेच्या दुर्बिणीतून पाहत नाहीत, तर अनुभवाच्या सूक्ष्म यंत्रातून ते निरीक्षण करतात याचा प्रत्यय येतो. ‘गप्पा आणि गप्पी’ या लघुनिबंधातून खेळाडू वृत्तीच्या प्रेक्षकाचे दर्शन लेखकाने घडविले आहे. ‘माणसाचे जग’ या लघुनिबंधामध्ये माणसाचे निसर्ग, मंत्र, देव यापेक्षा असणारे मोठेपण सिद्ध केले आहे. काणेकरांना समतेची आवड खूप असून ती ‘समतेची आवड’ या लघुनिबंधातून प्रकट होते. देवदास व चक्रवाक या लघुनिबंधातून तत्त्वचिंतन व प्रचार हे विशेष वाचकास जाणवतात. ‘यथेच्छ झोपा’ या लघुनिबंधातून काणेकरांची विनोदी वृत्ती प्रकट होते. असे अनेक लघुनिबंध ‘नवे किरण’ या पुस्तकात खांडेकरांनी संपादित केलेले आहेत. काणेकर प्रचारक लघुनिबंधकार आहेत. त्यांच्या लघुनिबंधात सामाजिक प्रक्षोप असून त्यांच्या लघुनिबंधाच्या पाया प्रचलित विचारांचा नसून जीवनदर्शनातून निर्माण झालेले तत्त्विंचतन आहे असे दिसते. ते आपल्या भोवतालचे सामाजिक जीवन सूक्ष्म नजरेने न्याहाळतात. त्यातील लहान-मोठ्या ढोंगा-सोंगाचा मार्मिक रीतीने स्फोट करतात आणि जाता-जाता पटलेले पण बोलून दाखविण्याचे धैर्य नसलेले एखादे तत्त्व परिणामकारक रीतीने वाचकाच्या गळी उतरवतात. काणेकरांची वाङमयीन व्यक्तिमत्त्वाची बैठक केवळ प्रचारकाची नाही, तर ती कलावंताचीही आहे. सुख-स्वप्नाचे कारखानदार व देवदास आणि चक्रवाक या दोन निबंधावरून सौंदर्यवृत्तीचे दर्शन सहज घडते. त्यांच्या विनोदी बुद्धीचे अपत्य म्हणजे त्याच्या लघुनिबंधातून वावरणारे गप्पूमामा. ते सनातनी असूनही वाचकास प्रिय वाटतात. ...Read more