TRISHANKU by SUDHA MURTY

मिथक कथांचा तपशीलवार वर्णनात्मक आढावा असणाऱ्या कथा... श्रीराम आणि श्रीकृष्ण ही भारतीयांची आराध्य दैवतं. या दोघांच्या कथा सगळ्यांना माहीत असल्या तरी त्यातील काही उपकथानकं किंवा आख्यायिका सगळ्यांना माहीत नसतात किंवा त्यातील बारीकसारीक तपशील माहीत नसता. तर या दोन्ही दैवतांच्या कथा त्या कथांमधील उपकथानकांसह, आख्यायिकांसह सुधा मूर्ती यांनी त्यांच्या `द अपसाइड डाउन किंग` या पुस्तकातून समोर आणल्या आहेत. राम ज्या वंशात जन्मला त्या सूर्यवंशातील दिलीप राजाची कथा यात अंतर्भूत आहे. दिलीप राजाने कामधेनूकडे दुर्लक्ष केलं म्हणून देवांनी त्याला शाप दिला, की जोपर्यंत तुला गायीचं महत्त्व कळणार नाही, तोपर्यंत तू निपुत्रिक राहशील. त्यानंतर वसिष्ठ मुनींनी त्याला नंदिनी नावाची गाय भेट म्हणून दिली. दिलीप राजाने आपल्या राज्याचा त्याग करून पत्नीसह नंदिनीची खूप सेवा केली आणि त्यांना पुत्रप्राप्ती झाली. मुलाचं नाव ठेवलं रघू. रघू पराक्रमी होता. त्याने वडिलांचं राज्य परत मिळवलं. रघूने सूर्यवंशाचं नाव इतकं उज्ज्वल केलं, की सूर्यवंश रघुवंश म्हणून ओळखला जाऊ लागला. अज हा रघूचा मुलगा, त्याच्याबाबतीतलं छोटंसं कथानक, अजाचा मुलगा दशरथ याचा उल्लेख, अशा रीतीने सूर्यवंशाची वंशावळ कथाभागासह समजते. मनोहर या वाटमाऱ्याची कथा यात आहे. वाटमाऱ्याचा वाल्मीकी कसा झाला, हा कथाभाग त्यात येतो. ईक्ष्वाकु वंशाचा बहू राजा, त्याला राज्य गमावून आपल्या दोन राण्यांसह भार्गव ऋषींच्या आश्रमात घ्यावा लागलेला आश्रय. तिथे त्याच्या मुलाचा सगराचा झालेला जन्म, सगराने वडिलांचं राज्य परत मिळविणे, सगराच्या दोन राण्या, त्यातील एकीला साठ हजार पुत्रांची झालेली प्राप्ती, त्यांनी सुमद्राची केलेली निर्मिती इ. कथाभाग बहू राजाच्या कथेत येतो. वसिष्ठ मुनींचा निमी राजावर झालेला रोष आणि त्याने त्यांच्याकडे मागितलेला वर याची कथा, भगिरथाने गंगेला पृथ्वीवर का आणि कसं आणलं ही कथा, सत्यव्रत त्रिशंकू का झाला, हरिश्चंद्राला किती दिव्यांमधून जावं लागलं, कौशेट्याच्या कथेचा विजयादशमीच्या सोनं लुटण्याशी असलेला संबंध, रावणाच्या जन्माची, त्याच्या विवाहाची, त्याला मिळालेल्या चार शापांची, त्याला शंकराकडून मिळालेल्या आत्मलिंगाची, रावणाच्या भावांची इ. रावणाशी संबंधित कथा या पुस्तकात समाविष्ट आहेत. हनुमानाशी संबंधित कथा, सीतेने दशरथासाठी केलेलं वाळूचं पिंडदान, राम-लक्ष्मण भरत-शत्रुघ्न यांचं महानिर्वाण इ. रामायणातील अनेक कथांचा समावेश या पुस्तकात केला गेला आहे. महाभारतातील कथांची सुरुवात होते चंद्रवंशापासून. या वंशातील राजा ययातीच्या कथेत चंद्रवंशाचे पुरुवंश आणि यदुवंश असे दोन भाग कसे झाले, हा कथाभाग येतो. कृष्णाशी संबंधित अनेक कथा यात आहेत. त्यात स्यमंतक मण्याची कथा आहे. त्या कथेतच सत्यभामा आणि जांबुवंतीशी कृष्णाच्या झालेल्या विवाहाचं उपकथानक आहे. कृष्णाचे शत्रू, त्याला झालेली अश्व आणि रथाची, शंखाची प्राप्ती, नरकासुर वध, कृष्णाचा पुत्र प्रद्युम्न आणि शबरासुराची कथा, प्रद्युम्नाचा पुत्र अनिरुद्ध आणि बाणासुराची कन्या उषा यांची प्रेमकथा, कृष्णाच्या राण्यांची कथा, वर्धन आणि सत्यवतीची कथा, साडेतीन रत्नांची कथा, गया राक्षसाची, उंदक ऋषींची कथा आणि कृष्णाच्या अंताची कथा इ. उपकथानकांसह, अाख्यायिकांसह या पुस्तकात अंतर्भूत केल्या अाहेत. या पुस्तकाचं वैशिष्ट्य म्हणजे या घटना अापल्या देशात काेणत्या भागात घडल्या अाणि अाता ताे प्रदेश काेणत्या नावानं अाेळखला जाताे, या विषयीही या पुस्तकातून माहिती मिळते. जसे गया राज्याच्या बलदंड व विस्तृृत छातीवरच युद्ध झाल्याने त्याला मरण पत्करावे लागले; पण जेथे हे युद्ध घडले, ती जागा बिहार राज्यातील गया नावानेच प्रसिद्ध आहे. आजही तेथे मृत्यूनंतरचे संस्कार केल्याने मोक्ष मिळतो असे म्हणतात. कर्नाटकातील गोकर्ण येथे रावणाने आत्मलिंग जमिनीवर ठेवल्याचा प्रसंग घडला व ते रावणाने तेथून उचलण्याच्या प्रयत्नांत ओढले गेल्याने गाईच्या कानासारखा आकार प्राप्त झाल्याचे आजही पहायला मिळते. असे अनेक संदर्भ या कथांच्या अनुषंगाने आपल्यासमोर येतात. महत्त्वाच्या घटनांच्या अपरिहार्यतेला कारणीभूत ठरलेले प्रसंग उदा. रावणाला चार प्रसंगांत चार जणांकडून शाप मिळाला. त्या चार शापांचं फलित होतं, त्याचा रामाकडून झालेला वध. हनुमानाचं पाताळात जाणं, राम काळाशी बोलत असताना व्यत्यय न आणण्याची अगदी महत्त्वाची सूचना लक्ष्मणाला दिलेली असताना दुर्वासांचं तिथं येणं, लक्ष्मणाला राम आणि काळ यांच्या संभाषणात व्यत्यय आणणं भाग पाडणं, या प्रसंगांची परिणती राम आणि लक्ष्मणाच्या मृत्यूच्या अटळतेत होते. तेव्हा एकमेकींमध्ये गुंफलेल्या या कथारूपी कड्या वाचकाला गुंतवून ठेवतात आणि त्याचं रंजनही करतात. राम आणि कृष्ण हे देव असूनही मानव जन्मात त्यांना जे दुःख भोगावं लागलं, ते त्यांनी धीरोदात्तपणे भोगलं. त्यामुळे माणसाने दुःख भोगताना मनाचा तोल सांभाळला पाहिजे, असा संदेश या कथांमधून मिळतो; तसेच वाईट गोष्टीचे फळ वाईट मिळते आणि चांगल्या गोष्टीचे फळ चांगले मिळते, असाही एक संदेश या कथांमधून अधोरेखित होतो. सुधा मूर्तींच्या मूळ रसाळ कथनाचा ओघ लीना सोहोनींनी मराठीतही कायम ठेवल्याने वाचक पुस्तक वाचून पूर्ण केल्यावरच खाली ठेवतो. ...Read more

YAYATI by V. S. KHANDEKAR

वि . स खांडेकरांची गाजलेली ययाती... देवयानी आणि ययाती यांच्या निखळ प्रेमाची साक्ष देणारी ययाती...