अंत:करणाचा ठाव घेणारी पत्रे… अन्सर्ट टोलरने तुरुंगातून लिहिलेल्या छोट्या छोट्या पत्रांचा स्वैर अनुवाद वि. स. खांडेकर यांनी ‘तुरुंगा’तील पत्रे या तीन भाग एकत्रित केलेल्या पुस्तकात केलेला आहे. पहिल्या भागात ३९, दुसऱ्या भागात ३५ व तिसऱ्या भागात २३ अशी कूण ९७ पत्रे खांडेकरांनी अनुवादीत केलेली आहेत. अंत:करणाचा ठाव घेणारे कितीतरी प्रसंग या पुस्तकात अनुभवयास मिळतात. त्याचबरोबर विचारांना वेगाने चालना देणारे उद्गार स्मरणात येतात. कल्पना आणि भावना फुलविण्याचे प्रचंड सामर्थ्य या पत्रातून अनुभूतीस येते. आजच्या जगातल्या आणि जीवनातल्या अनेक कटू प्रश्नांची प्रभावीपणे उत्तरे या पुस्तकातून वाचकास मिळतात. कला आणि क्रांती यांचा संगम किती मनोहर होऊ शकतो. याचा विरळ असलेला अनुभव ही पत्रे वाचताना मिळतो. भोग आणि त्याग, प्रतिभा आणि प्रज्ञा विचार आणि आचार, कठोरपणा आणि कोमलपणा यांच्या संगमातून न्हाऊन निघालेल्या टोलरच्या व्यक्तिमत्त्वाचे विलक्षण श्रेष्ठ कला आजच्या माणसाप्रमाणे उद्याच्या मानवतोही आवाहन देत असते. चालू क्षणाबरोबर अनंत काळालाही ती प्रफुल्लीत करू इच्छिते. टोलरने ‘तुरुंगवास हीच ज्ञानाची गुरुकिल्ली आहे’ असे म्हटले आहे. तुरुंगात राहिल्यामुळेच तुरुंगातील कामगारवर्गाच्या खऱ्याखुऱ्या जीवनाचे, भावनांचे ज्ञान त्या तुरुंगावासामुळे मिळाले त्या सत्याचे दर्शन अनेक पत्रातून होते. टोलरची पत्रे हृदयस्पर्शी अनुभवावी आणि प्रभावी विचारांनी नटलेली आहेत. या पत्रातून टोलरचे कवित्व आणि कर्तृत्व या दोन्ही दृष्टीनी त्यात प्रतिबिंबित झालेले व्यक्तिमत्त्व फार मोठे आहे ते जितके कलापूर्ण आहेत तितकेच जीवनदर्शी आहे असा अनुभव प्रत्येक पत्राच्या वाचनाच्यावेळी येतो. पत्रातील आशय संवेदनशील मनाला भुरळ पाडणारा असा असून वाचकांच्या विचारांना चालना, भावनांना धार, कल्पनेला उल्हासितपणा, मनास प्रसन्नपणा हा सारा अनुभव अगदी विरळ किंबहुंना अपूर्व असा आहे. पाकोळ्याच्या जोडप्याने बांधलेले यांच्या संगमातून न्हाऊन निघालेल्या टोलरच्या व्यक्तिमत्त्वाचे, विलक्षण दर्शन पत्रातून होऊन टोलरविषयी तीव्र आकर्षण वाचकास वाटू लागते. अनुवादक वि. स. खांडेकर यांना तर टोलरची पत्रे प्राणप्रिय वाटली असून ते टोलरचे प्रथमदर्शनी भक्त बनले. ‘तुरुंगातील पत्रे’ मराठीत अनुवादीत करून अन्सर्ट टोलरच्या प्रभावी, प्रामाणिक व वैचित्र्यपूर्ण अशा व्यक्तिमत्त्वाची ओळख मराठी जगताला वि. स. खांडेकर यांनी करून दिली. मी एका ज्यू आईच्या पोटी जन्माला आलो. जर्मनीत माझ्या शरीराचे पालनपोषण केलं. युरोपनं माझ्या आत्म्याला संस्कारसंपन्न बनवलं. धरणी हेच माझं घर आणि सारं जग हीच माझी पितृभूमी अशा गौरवपूर्ण शब्दात स्वत:विषयी प्रांजळ निवेदन अन्सर्ट टोलरने आपल्या आत्मकथेत केले. यावरून त्याचे व्यक्तिमत्त्व किती आकर्षक होते याची प्रचिती वाचकास येते. मानवी मनाच्या विलक्षण गुंतागुंतीवर नवा प्रकाश टाकणे हे कलेचे मुख्य कार्य आहे. श्रेष्ठ कला जगाला निद्रेतून जागृत करीत असते. विरळ किंबहुंना अपूर्व असा आहे. पाकोळ्याच्या जोडप्याने बांधलेले घरटे, कला व प्रचार याविषयी ठाम मत असणारी पत्रे वाचकास अविस्मरणीय ठरतात. जग सुधारू पाहणाऱ्या मनुष्याचे हात रक्ताने माखल्याशिवाय कुठलाही बदल होऊ नये असाच सृष्टीचा संकेत आहे? बहुजन समाज ध्येयापेक्षा भूक आणि दारिद्र्य यांनीच कार्यप्रवण होतो हा नित्याचा अनुभव आहे असे अनेक मानसिक संघर्ष असणारे प्रसंग पत्रातून आढळतात. टोलरचे लिखाण हे जीवनाच्या एखाद्या महत्त्वाच्या प्रश्नावर भेदक प्रकाश टाकणाऱ्याचे मार्मिक विचार अनेक पत्रातून प्रत्ययास येतात. थोडक्यात संपूर्ण निवडक ९७ पत्रांमधून अन्सर्ट टोलरच्या व्यक्तिमत्त्वाचं समग्रदर्शन या पत्रातून वाचकास सहज घडते. -प्रा. युवराज दीक्षित ...Read more

अर्न्स्ट टोलर हा जर्मन कवी व नाटककार. तो ज्यू होता. जुलमी राजसत्तेविरुद्ध बंड केल्यामुळे त्याला कारावासात डांबले होते. तुरुंगातील वास्तव्यात त्याने आपल्या संपादकाला, मित्रांना, व नातलगांना पत्रे लिहिली. त्यांचा संग्रह प्रसिद्ध झाला. त्याने शेवटी आत्मत्या करून जगाचा निरोप घेतला. योगायोगाने खांडेकरांचा टोलरची ही ‘तुरुंगातील पत्रे’ मिळाली. त्यापैकी काही निवडून त्यांनी तरी मराठीत आणली. एका क्रांतिकारक कलावंताचा आत्म्याशी त्या पत्रांमुळे जवळीक साधली. भोग आणि त्याग, प्रतिभा आणि प्रज्ञा, विचार आणि आचार यांच्या संगमात न्हाऊन निघालेल्या टोलरच्या व्यक्तिमत्त्वाने खांडेकर विलक्षण भारखून गेले. या पत्रांची क्रमवारी ठरवताना खांडेकरांनी त्या योगे आपोआप टोलरचे चरित्र व विचार समजत जावे अशी दक्षता घेतली आहे. १९१९ साली तुरुंगातून पळून जाण्याची संधी मिळूनही तिचा फायदा घेण्याचे त्याने नाकारले. अन्यायावर विजय मिळविण्यासाठी पाशवी शक्तीचा वापर करायचा नाही अशा ध्येयनिष्ठांना सेंट फ्रॅंन्सिसचा आत्मार्पणचा, आत्मक्लेशाचा मार्गच काय तो मोकळा असतो, या मॅक्स वेबरच्या वचनाचे स्मरण अन्स्र्ट टोलर देतो. ‘मासेस अँड मॅन’ या नाटकात त्याने व्यक्तीची नीतिमूल्ये आणि समाजाची नीतिमूल्ये यांच्यातला संघर्ष रंगवला आहे. तुरुंगात रात्री नऊ वाजता दिवे मालवले जात. मेणबत्तीच्या प्रकाशात चोरून त्याने हे नाटक रात्ररात्र जागून पूर्ण केले. पॅरिसमधील एका प्रकाशन संस्थेने त्याचा कवितासंग्रह काढला. रोमा रोलाची त्याला प्रस्तावना होती. त्याची तुरुंगातून मुक्तता व्हावी म्हणून जर्मनीतील विचारवंतांनी मागणी केली. तेव्हा मला मुक्तते ऐवजी मेणबत्ती मिळाली तरी पुरे - असे त्याने म्हटले. तुरुंगात त्याने अर्थशास्त्र - राज्यशास्त्र वगैरे विषयांचा अभ्यास केला. तो कारावासात असताना त्याच्या अनेक नाटकांचे प्रयोग जर्मनीत होत होते. गाजत होते. तिसावा वाढदिवस तुरुंगात त्याने साजरा केला. प्रिय टेसाला त्या दिवशी लिहिले. ‘‘क्रोध हा कलात्मक सौंदर्याचा शत्रू असेल, पण ज्यांना आपलं दुख प्रकट करण्याचं अन्य साधन उपलब्ध नाही, त्यांच्या विषयी मौनव्रत धारण करणे हा गुन्हाच नाही का माझं कर्तव्य मला केलंच पाहिजे. या एकान्तवासात पशू, पक्षी, माणसं किंवा सारं चराचर जग याच्याशी एकरूप व्हायला माणूस शिकतो.’’ दुसऱ्या एका पत्रात तो लिहितो. ‘‘टेसा, तू कोण आहेस मी कोण आहे आपल्या दोघांच्या जीवनाचा अर्थ काय आहे माझ्या अनेक चाहत्यांनी कल्पनेने माझी एक दिव्य मूर्ती घडवली आहे. ते त्या मूर्तीची पूजा करायला उत्सुक आहेत. पण प्रत्यक्ष पाहिल्यावर ही देवाची मूर्ती नाही, हा माणूस आहे असं कळून येताच ते चाहाते काय करतील ’’ तुरुंगातील चिंतनानंतर आपण कुठल्याही एका पक्षाचा अनुयायी होणे दुरापास्त आहे असे त्याला पटते. आपण साहित्यिक आहोत, राजकीय पुढारी नाही. लोकप्रिय घोषणेपेक्षा जीवनावर प्रकाश टाकणारा प्रामाणिक विचार व मूलगामी कल्पना अधिक महत्त्वपूर्ण होय असे तो म्हणतो. स्टिफन झ्वाइगला लिहिलेल्या पत्रात तो लिहितो, ‘‘तुरुंग हा भोग नाही, भाग्य आहे असे मी मानतो. येथून बाहेर पडताना माझ्या मनोवृत्तीत अश्रद्धा, तिरस्कार, कडवटपणा वा माणूसघाणेपणा यांचा लवलेशही असणार नाही अशी माझी खात्री आहे. मानवतेच्या मंगलमूर्तीचे पावित्र्य दूषित करणाऱ्या राक्षसांविरुद्ध लढणाऱ्या सैनिकांपैकी मी एक आहे.’’ दुसऱ्या एका पत्रात हिकमॅन या नाटकाची जन्मकथा त्यांनी दिली आहे. केवळ तीन दिवसात त्याने ट्रॅन्सफिगरेशन हे दुसरे नाटकही लिहिले. ‘‘ज्यू आई, जर्मनीचं ऋण, युरोपने केलेले संस्कार यामुळे हे विश्वचि माझे घर’’ अशा भावनेने तो या कारावासातही स्वतचे आत्मबळ वाढवत जगला. ...Read more