आपल्या ग्रंथांचा मी एक वाचक आहे. सर्वसामान्यपणे वाचक हे लेखकांना पत्र लिहून ग्रंथाबद्दलच्या प्रतिक्रिया कळवतात. मी सुद्धा काही लेखकांना आवर्जून पत्रे लिहिली आहेत. मात्र आपणासारख्या प्रथितयश प्रकाशकाला पत्र लिहिण्याची ही माझी पहिलीच वेळ. त्याला कारणीभत ठरली ती आपण प्रकाशित केलेली `शांताराम` ही आत्मचरित्रात्मक कादंबरी. `शांताराम` मी विकत घेतलं त्यावेळी माझ्या मनात धाकधूक होतीच. ते चाळलं त्यावेळी भाषांतर उत्कृष्ट आहे हे जाणवलं होतं, तरीही संपूर्ण ग्रंथ कसा असेल याचं दडपण मनावर होतंच. प्रत्यक्षात शांताराम वाचत गेलो तेव्हा आश्चर्याने थक्क झालो. संपूर्ण ग्रंथ वाचून झाला तेव्हा मराठी साहित्यातलं हे सर्वोत्कृष्ट भाषांतर आहे याबद्दल माझी खात्री पटली. ग्रंथाची निर्मितीमूल्ये उत्कृष्ट आहेत. सवलतीची किंमत सुद्धा अवाजवी नाही. ग्रंथ सर्वांगसुंदर आहे. त्याचा विषय अस्वस्थ करून टाकणारा आहे. त्यातले कित्येक प्रसंग आतड्यांना पीळ पाडणारे आहेत. त्याचं भाषांतर अत्यंत प्रवाही व रसरशीत आहे. चौदाशे पानांचं हे भाषांतर वाचून मला भाषांतरकार अपर्णा वेलणकर यांचा हेवा वाटला. इतक्या प्रदीर्घ भाषांतरात अपर्णातार्इंनी आपली लेखणी सतत प्रवाही ठेवून ग्रंथाची वाचनीयता कुठेही कमी होऊ दिलेली नाही. कुठलेही पान उघडून पाहिलं तरी त्याची वाचनीयता तत्क्षणी जाणवतेच. ...Read more

शांतारामचे शांत वादळ… शांताराम नावाचं एक भलं मोठं पुस्तक हाती लागलं. या पुस्तकाला हातात उचलता येत नाही. शांताराम हे पुस्तक भौतिकदृष्ट्या सुध्दा जड वजनाचे आहे आणि निर्धार-अर्थाने वैचारिक परिपक्वतेनेही चांगलच जड आहे. ते एक व्यक्ती चित्रण तर आहेचपरंतु त्याबरोबरचं मुंबईच्या झोपडी जगाचे सर्वांग सुंदर चित्रण आहे. झोपडीचे कसले आलेय वर्णन? झोपडपट्टीच्या विश्वात राहणारी माणसं त्यांचे व्यवसाय, त्यांची माणुसकी, त्यांची कार्यपध्दती त्यांचे रांगडेपण सगळं एका विदेशी व्यक्तीच्या अनुभवातून समोर आले आहे. ग्रेगरी डेव्हिड रॉबर्टस् या ऑस्ट्रेलियातून तुरुंग फोडून आलेल्या एका परदेशी माणसाचे मुंबईतल्या वास्तवाचे हे अनोखे लेखाचित्र आहे. एक परदेशी कैदी मुंबईला येतो काय इथलाच एक होऊन रहातो काय सगळीच विलक्षण कहाणी! या ग्रेगरीला एक मराठमोळी प्रौढा शांताराम हे अनुरुप नाव बहाल करते. प्रभाकर, कादरभाई, रुख्माबाई अबुल्ला, खलिद अन्सारी सगळे आपल्याबरोबर तंतोतंत उभे राहतात. कॉर्ला, लिसा या परदेशी मुलींचे अनुभव, त्यांचे भरकटणे, ग्रेगच्या मदतीने पुन्हा उभे राहणे सगळचं चित्तथरारक आहे. ग्रेगने झोपडपट्टीत चालवलेला दवाखाना वाचतांना या कथेला माणुसकीचा श्वास असल्याचा साक्षात्कार वाचकाला येईल. परिस्थिती म्हणून जरी ग्रेगने दवाखाना चालवायचा ठरवलं तरी त्यात त्याने झोकून दिलेलं सर्वस्व वाचतांना प्रत्येक जण विचार करेल हे खरे! मारिझुओच्या प्रेताची कशी विल्हेवाट लावली याचं वर्णन सुन्न करणार आहे. तर कुत्र्यांबरोबरची जीवघेणी लढाई तुमचा श्वास रोखून धरते. ज्या मुंबईबद्दल आपण फक्त सिनेमा - कादंबऱ्यातून ऐकलं पाहिलं आहे ती मुंबई हा माणून वास्तवतेच्या भूमिकेतून जगला त्यालाही मुंबई आवडली. आज इतक्या वर्षानंतर ग्रेग कबूल करतो की घर म्हटल की त्याला मुंबईचं आठवते. भारतातल्या लोकांच्या प्रेमाने आपुलकीने तो माणसात आला. अशी कबुली सुध्दा ग्रेग देतो. विशेष म्हणजे अपर्णा वेलणकरांनी अत्यंत रसाळ-सोप्या परंतु ताकदवान लेखन कौशल्याने या पुस्तकाचा असा अनुवाद केलाय की कथा एखाद्या चलत् चित्रपटाचा कॅनव्हास चित्रीत करते. ...Read more

मनास माझ्या कुंपण पडणे... निमित्त, ग्रेगरी डेव्हिड रॉबर्ट्सच्या ‘शांताराम’ या कादंबरीचा मराठी अनुवाद प्रसिद्ध होणे. लेखक किंवा कवी जे काही लिहितो तो पक्का माल धरला तर त्याच्याकडील कच्चा माल कुठला प्रज्ञा, शब्दप्रतिभा, शब्दसंग्रह, ते जुळवण्याची हातोट, प्रकटीकरणाचे सामर्थ्य हे तर आलेच, पण त्याचबरोबर सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे अनुभवांचे संचित. अनुभव ग्रहण करण्याचे बळ. अनुभवांना धीटपणे, थेटपणे सामोरे जाण्याची ताकद. अनुभव ही येण्याची गोष्ट आहेच, पण त्याहीपेक्षा ती गोष्ट आहे ‘जाणवण्या’ची. त्यासाठी शरीराची पंचेद्रिये जागी असावी लागतात, जागी ठेवावी लागतात. मन, संवेदना जित्याजागत्या आणि खुल्याही ठेवाव्या लागतात. ही अवस्था कुठली? थोडा संदर्भ आणि शब्दपालट मंजूर केला तर, ‘मनास माझ्या कुंपण पडणे अगदी न मला साहे’ अशी ही स्थिती. या लेखास निमित्तमात्र असलेल्या ‘शांताराम’ची अवस्था ही अशी असावी. शांतारामसारखी प्रज्ञा आपल्याकडे नाही का? त्याच्यासारखी शब्दप्रतिभा आपल्याकडे नाही का शब्द जुळवण्याची हातोटी आपल्याकडे नाही का? शब्द जुळवण्याची हातोटी आपल्याकडे नाही का? प्रकटीकरणाचे सामर्थ्य आपल्याकडील लेखक-कवीमध्ये नाही का तर या प्रश्नांची उत्तरे ‘आहे’ असे मिळणे त्यातील अनेकांबाबत शक्य आहे. प्रश्न उरतो तो अनुभव ग्रहण करण्याच्या ताकदीचा. आता अनुभव अनेकदा परिस्थितीजन्य असतात हे खरे. या परिस्थितीत बरेच काही येते. आर्थिक, सामाजिक, राजकीय, भौगोलिक, शैक्षणिक, मानसिक, नैतिक, शारीरिक, समूहमानस... अशा असंख्य गोष्टींची गोळाबेरीज म्हणजे परिस्थिती. म्हणजे अनुभवांचे गणित या गोळाबेरजेवर ठरणार, हे नक्की. अनुभवांचे हे गणित मांडताना बेरीज करायची की वजाबाकी, गुणाकार करायचा की भागाकार हा ज्याचा त्याचा व्यक्तिगत प्रश्न, पण ही व्यक्ती जर लेखक किंवा कवी असेल, तर हा व्यक्तिगत प्रश्न न सोडवताच बेफिकिरीने पान उलटून पुढे जाणे अंमळ कठीणच. कारण येथे मागणी बेरजेची आणि गुणाकाराची. अत्यावश्यक तेथे वजाबाकी व भागाकार हवा, हे मान्य; पण मुळात हाताला वळण हवे ते अधिकाचेच चिन्ह गिरवण्याचे. ते वळण शांतारामच्या हाताला दिसते. येथील मंडळींच्या हातात ते आहे काय या प्रश्नाचे उत्तर ‘हो’ असे फारच थोड्या मंडळींबाबत शक्य. शांताराम आणि येथील मंडळी यांच्यात ही तुलना होत आहे काय शक्य आहे. आता हे खरे की, शांतारामचे अनुभवविश्व येथील मंडळींपेक्षा कितीतरी वेगळे. त्याची मनोभूमी येथील मंडळींच्या मनोभूमीपेक्षा निश्चितच निराळी. आयुष्याकडे बघण्याचा त्याचा दृष्टिकोन येथील मंडळींपेक्षा भिन्न. त्याची आयुष्यशैली येथील लोकांपेक्षा अलग. या सगळ्यामुळे तो जे काही लिहिणार ते येथील मंडळींपेक्षा वेगळेच असणार. पण हे तर असणारच. किंबहुना असेच असायला हवे. सगळ्यांचेच शब्द एकसाच्यातील कसे चालतील मूळ मुद्दा आहे तो स्वतःच्या मनास कुंपण घालण्याचा. कुंपण घालून आतल्या घरात बसून राहणे सोपे आणि सुरक्षेचे. त्याने हातचे आहे ते राखले जाईल कदाचित. अनेक कुंपणवाल्यांनी एकत्र येऊन बेतलेल्या गणिताचे उत्तर पुरस्कारांच्या वा कुठल्यातरी गौरवांच्या स्वरूपात मिळत राहीलही कदाचित. मानाचे दशांश चिन्हही मिरवायला मिळेल कदाचित, पण हाती राखलेल्यात काही भर टाकायची असेल तर कुंपण घालून चालणार कसे? असलेले कुंपण तोडून भिरकावून द्यायला हवे. आता कुंपण भिरकावयाचे म्हणजे लगेच कृतक-कलंदरासारखे वागायचे असे नाही. त्यातून खरे, अस्सल काही हाती लागणे कठीणच. शिवाय ती फार मोठी आत्मवंचनाही, त्यामुळे त्याच्या वाटेस न गेलेलेच उत्तम. बेभानाचेही भान राखत, भोवतीच्या समष्टीचा सहवेदनेने अदमास घेत, संवेदनशीलतेला धार लावून जगणे म्हणजे कुंपण तोडणे आणि असे जगल्यास ती लिपी शब्दांत उमटणारच. कारण शब्दांतून उमटणारी लिपी कुठल्या परग्रहावरच्या अनुभवांची नसते, ती इथल्या, या जमिनीतल्या अनुभवांची असते. जमीन समोर अमोज पसरली आहे. सरळवाकड्या, सुख-दुःखाच्या, नीती-अनितीच्या, वास्तव आभासाच्या, निराशा चैतन्याचा असंख्य अनुभवांची बिजे त्यात रुजलेली आहेत. कुंपण तुटू दे... ती हिरवी सरसरून वर येणारच. अनुभवांचे गणित मांडताना बेरीज करायची की वजाबाकी, गुणाकार करायचा की भागाकार हा ज्याचा त्याचा व्यक्तिगत प्रश्न, पण ही व्यक्ती जर लेखक किंवा कवी असेल, तर हा व्यक्तिगत प्रश्न न सोडवताच बेफिकिरीने पान उलटून पुढे जाणे अंमळ कठीणच. कारण येथे मागणी बेरजेची आणि गुणाकाराची. अत्यावश्यक तेथे वजाबाकी व भागाकार हवा, हे मान्य; पण मुळात हाताला वळण हवे ते अधिकाचेच चिन्ह गिरवण्याचे. ...Read more