निकोलस सेटवरची धाडसी स्त्री... या पुस्तकातलं बेट, ज्याचा ‘आयलंड ऑफ द ब्ल्यू डॉल्फिन्स’ या नावानं उल्लेख झाला आहे, त्या बेटावर खिस्तपूर्व २०००च्या आसपास इंडियन्स आले आणि तेथेच त्यांनी वसाहत केली. ते या बेटावरचे पहिले रहिवासी! पण गौरवर्णीयांना या बेटचा शोध लागला, तो इ.स. १६०२ मध्ये. त्यावर्षी स्पॅनिश संशोधक सेबॅस्शियन विसकायनो मेक्सिकोहून निघाला. तो अशा एका बंदराच्या शोधात होता, जिथे फिलिपिन्सहून खजिना गोळा केलेली मोठ्या शिडांची व्यापारी जहाजे विपत्तीच्या काळात आश्रय घेऊ शकतील. कॅलिफोर्निया किनाऱ्याच्या उत्तरेला काठाकाठाने प्रवास करत असताना हे बेट त्याच्या दृष्टीस पडले. त्याने किनाऱ्यावर एक लहानशी नाव पाठवली. खलाशी, प्रवासी आणि व्यापारी या सर्वांच्या संरक्षक देवतेच्या स्मरणार्थ त्याने त्या बेटाचे, ‘ला इला डा सॅन निकोलस’ असे नामकरण केले. शतकं लोटली, कॅलिफोर्नियावरचे स्पॅनिश राज्य जाऊन आता मेक्सिकन सत्ता आली. अमेरिकन्स आले, पण इकडे या बेटावर क्वचित कुणी शिकारी यायचे. त्यामुळे तिथले इंडियन्स मुख्य समाजापासून अलगच राहिले. या कहाणीतील मुलगी रॉबिन्सन क्रुसोची बहीण शोभावी अशीच आहे. ती इ.स. १८३५-१८५३ अशी १८ वर्षं या बेटावर एकटी राहिली होती. इतिहासात ती ‘सॅन निकोलसची हरवलेली स्त्री’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. तिची जीवनकहाणी मी इथे माझ्या शब्दांत मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे. तिच्याविषयी फारशी माहिती उपलब्ध नाही. कॅप्टन हबर्ड याचं पुढे-मागे शीड असेलं जहाज गालाज अ‍ॅटच्या इंडियन्सना घेऊन गेलं आणि त्याच्या सांगण्यानुसार इतकंच कळलं की, या मुलीने खरोखरच समुद्रात उडी मारली. तिला थोपवण्याचे सारे प्रयत्न निष्फळ ठरले. कॅप्टन निडेव्हरच्या नोंदीनुसार त्याला कराना १८ वर्षांनंतर या बेटावर सापडली. भूशिरावर बांधलेल्या एका ओबडधोबड घरामध्ये ती एकटीच एका कुत्र्याबरोबर राहत होती. तिने कॉमेंरंट पक्ष्याच्या पिसांचा स्कर्ट घातला होता. सांता बार्बरा मिशनचे फादर गोन्सालीस यांनी तिची सुटका झाल्यानंतर तिच्याशी मैत्री केली. तिच्याकडून त्यांना कळलं की, तिच्या भावाला रानटी कुत्र्यांनी फाडून खाल्लं होतं. त्यांना जास्त माहिती मिळाली नाही, कारण ती फक्त खुणांच्या साहाय्याने त्याच्याशी संवाद साधत होती. फादर किंवा मिशनमधले इतर इंडियन्स : कुणीच तिची विचित्र भाषा समजू शकले नाहीत. गालाजअ‍ॅटवरील इंडियन्स नामशेष होऊन प्रदीर्घकाळ लोटला होता. सॅन निकोलसची ही बेपत्ता स्त्री आज एका टेकडीवर चिरनिद्रा घेत आहे. सांता बार्बरा मिशनजवळ असलेल्या या टेकडीवर तिचे दफन करण्यात आले आणि तिचा हिरवा कॉमोंरंट पिसांचा स्कर्ट रोमला पाठवण्यात आला. आठ चॅनल आयलंड्सपैकी सर्वांत बाहेरच्या बाजूला असलेले हे बेट सॅन निकोलस लॉस एंजेलिसच्या नैऋत्येला सुमारे ७५ मैलांवर आहे. कित्येक वर्षं इतिहास संशोधकांना वाटत होतं, की हे बेट सहाशे वर्षांपूर्वी वसलं असावं. पण नुकत्याच केलेल्या उत्खननाच्या आधारे (कार्बन-चौदा चाचण्या) असं दिसतं की, उत्तरेकडून हे इंडियन्स खिश्चन युगाचा आरंभ होण्यापूर्वी कितीतरी अगोदर आले. अलास्काच्या किनाऱ्यावर सापडलेल्या चित्रांशी साधर्म्य दाखवणारी त्यांची वनचरांची, जलचरांची आणि पक्ष्यांची चित्र लॉस एंजेलिसच्या साऊथ - वेस्ट म्युझियममध्ये पाहायला मिळतील. ही चित्रं कोरणाऱ्या कलावंतांच्या बोटात जादू होती, असं म्हटलं तर वावगं ठरणार नाही. सॅन निकोलसचं भविष्य धूसर आहे. आता तिथे युएस नेव्हीचा गुप्ततळ आहे. पण वैज्ञानिकांना भीती वाटते की, लाटांचा होणारा सततचा मारा आणि प्रक्षुब्ध वारे यामुळे एक दिवस हे बेट पुन्हा समुद्रात गडप होईल. ...Read more

सत्य हे कधी कधी कल्पनेहून रोचक असते. ‘गोष्ट एका करानाची’ ही अशीच एक सत्यकथा आहे. ही कथा एखाद्या चित्रपटासारखी आपल्या डोळ्यांसमोर उलगडत जाते. अमेरिकेत कॅलिफोíनयाजवळचे सॅन निकोलस हे बेट ‘निळ्या डॉल्फिनचे बेट’ म्हणून ओळखले जाते. इथे राहणाऱ्या कराना नावा्या बारा वर्षांच्या रेड इंडियन मुलीची ही कथा आहे. अ‍ॅल्युट या दुसऱ्या जमातीशी झालेल्या लढाईत कराना आपले वडील गमावते. तिचे वडील तिच्या खेडय़ाचे प्रमुख असतात. या लढाईत खेडय़ातले सगळेच दणकट पुरुष कामी येतात. या संकटानंतर काही दिवसांनी नवीन गावप्रमुख ठरवतात- की हे बेट आपण सोडून जायचं. ठरवल्याप्रमाणे गोऱ्या लोकांच्या जहाजातून संपूर्ण गाव ते बेट सोडून जातं. करानाची मोठी बहीण त्या जहाजातून निघून जाते. करानाचा छोटा भाऊ मात्र चुकून बेटावरच राहतो. त्यामुळे कराना चालत्या जहाजातून उडी मारून बेटावर येते. तिला वाटतं की आपली बहीण आणि गोऱ्या लोकांचं जहाज त्यांना न्यायला परत येईल. परंतु तसं होत नाही. कारण या जहाजाला पुढे जलसमाधी मिळालेली असते. ज्या भावासाठी कराना एवढा मोठा धोका पत्करते तो भाऊ दुर्दैवाने दुसऱ्याच दिवशी जंगली कुत्र्यांची शिकार होतो. त्यानंतर न खचता तब्बल अठरा वष्रे- म्हणजे १८३५-१८५३ हा काळ ही मुलगी या बेटावर एकटी राहते. नंतर त्याच कुत्र्यांच्या टोळीचा प्रमुख कुत्रा रोंटू करानाचा त्या निर्मनुष्य जगात सोबती होतो. करानाला खरं तर त्याला ठार मारून भावाच्या मृत्यूचा सूड घ्यायचा असतो. पण स्वतच जखमी केलेल्या या कुत्र्याला ती शुश्रूषा करून माणसाळवते. त्याच्याच सोबतीने ती दीर्घकाळ त्या बेटावर जगते. नंतर ती पक्षी पाळते. घराचं जणू गोकुळ करते. कराना जरी रेड इंडियन असली तरी ती सुसंस्कृत आहे. तिला लहानपणी शिकवलेले नियम नीट लक्षात आहेत. कुठल्याही स्त्रीसारखीच तिलाही कपडे, दागिन्यांची स्वाभाविक आवड आहे. बेटावर एकटी राहत असली तरी स्वतसाठी पिसांचे, गवताचे, कातडीचे उत्तम पोशाख बनवणं, दगड व िशपल्यांचे दागिने बनवणं, हे सगळं ती आवर्जून करते. एक दिवस करानाला अ‍ॅल्यूट लोकांचा दागिन्यांचा पेटारा सापडतो. कराना काही तास ते दागिने घालून मिरवते. पण याच माणसांच्या लढाईत आपले वडील वारले, खेडं नष्ट झालं, म्हणून नंतर तो दागिन्यांचा पेटारा ती दागिन्यांसह समुद्रात बुडवते. अठरा वर्षांनी शेवटी सुटकेसाठी गोरे लोक येतात, तेव्हा कराना स्वतचे सर्वोत्तम कपडे घालून शालिनपणे त्यांना भेटते. माणसाच्या अफाट सहनशीलतेची कमाल आहे. कुठल्याही परिस्थितीत टिकून राहण्याची देणगी त्याला मिळाली आहे. अर्थात हे शक्य होते ते केवळ मानवी बुद्धीमुळे. कारण मानवी शरीर हे प्राण्यांच्या तुलनेत अतिशय कमकुवत आहे. स्त्री असूनही कणखरपणात कराना कुठेच कमी पडत नाही. या जमातीत स्त्रीने शस्त्रे हाती घ्यायची नाहीत असा कट्टर नियम असतो. पण बेटावर एकटीनेच तगून राहायचं तर हा नियम करानाला मोडावा लागतो. ‘स्त्रीला शस्त्र ऐनवेळी साथ देत नाही,’ हे वडिलांचे उद्गार करानाला आठवतात. परंतु तिरकमठा, भाला, दगडी सुरी असे प्रत्येक शस्त्र चालविण्यात ती पटाईत होते. अफाट कष्ट करून कराना स्वतसाठी दोन निवास तयार करते. नाव बांधते. एकाकीपणा अस होऊन कराना समुद्रातून पळून जायचाही अयशस्वी प्रयत्न करते. एकटं असलं की मन रमत नाही आणि दुसरा आला की भय वाटतं, ही माणसाची मानसिकता आहे. तारुण्याच्या ऐन बहराच्या काळात कराना या निर्जन स्थळी एकाकी पडते. या काळात त्यांची पारंपरिक शत्रूजमात अ‍ॅल्यूट एकदाच तिथे येते. परंतु मृत्युभयाने ती त्या लोकांना भेटत नाही. गंमत म्हणजे त्या जमातीतील एका मुलीशी मात्र करानाची मत्री होते. ही मत्रीण आपल्या लोकांपासून लपूनछपून करानाला भेटते. एकमेकांची भाषाही न येता त्या दोघी खाणाखुणा वापरून संभाषण करतात. एकमेकींना दागिने भेट देतात. कराना या मत्रिणीच्या विरहानंतर अधिक तडफडते. केवळ माणसाचा आवाज ऐकायला ती तरसते. शेवटी माणसाला माणूस लागतो, हेच खरं. कुत्रा वा पक्षी पिंजऱ्यात पाळून कितीही मन रमवलं तरी करानाला ते पुरत नाही. अनेक वष्रे अनेक संकटांत एकाकी संघर्ष करूनही करानात कडवटपणा मात्र येत नाही. विनाकारण गंमत म्हणून ती शिकार करत नाही. ती स्वतमध्ये आणि सभोवतालच्या निसर्गात एक प्रकारे साहचर्य निर्माण करते. ‘सॅन निकोलसची स्त्री’ म्हणून कराना पुढे प्रसिद्ध झाली. एका पाद्रय़ाला तिने खाणाखुणा करून आपली गोष्ट सांगितली. त्यावर आधारित हे पुस्तक लिहिले आहे. या पुस्तकाचा मराठी अनुवाद सहज- सोप्या भाषेत केला गेला आहे. आवश्यक तिथे शब्दांचे अर्थ खाली दिले आहेत. त्यामुळे वाचकाला हे बेटावरचे अपरिचित जग समजून घेणे सोयीचे होते. मनोरंजन हेदेखील साहित्यिक मूल्य आहे. अशी सत्य-साहसकथांची रोचक पुस्तके याचा प्रत्यय देतात. - जुई कुलकर्णी ...Read more

एक अद्भुत, विलक्षण, सत्यकथा....

सूर्यस्नान घेत पहुडलेल्या महाकाय माशाच्या आकाराचं, प्रशांत महासागरातलं बेट म्हणजे ‘आयलंड ऑफ ब्ल्यू डॉल्फिन्स.’ ला इला डा सॅन निकोल हे त्या बेटाचं मूळ नाव. या बेटाला हे नाव दिलं स्पॅनिश संशोधक ‘सेबॅस्शियन विसकायनो’ याने इ.स. १६०२ मध्ये. त्यापूर्वी अने काळापासून म्हणजे खिस्तपूर्व २००० वर्षांपासून त्या बेटावर इंडियन्सची वस्ती होती. तेच या बेटावरचे पहिले रहिवासी. शतकं लोटली, कॅलिफोर्नियावरचं स्पॅशिन राज्य जाऊन तिथे मेक्सिकन सत्ता आली, अमेरिकन्स आले, पण या निळ्या डॉल्फिन्सच्या बेटावर क्वचितच कुणी शिकारी यायचे, त्यामुळे हे इंडियन्स मुख्य समाजापासून अलगच राहिले. याच इंडियन्सची एक वंशज असलेल्या ‘वोना-प-लाई’ म्हणजे करानाच्या बाबतीत घडलेली ही कथा. किंबहुना केवळ कथा नाही तर हा इतिहास आहे. सहा मैल लांब आणि तीन मैल रुंद पसरलेलं हे बेट. त्याच्या मधोमध उगवलेल्या टेकड्यांपैकी एखाद्या टेकडीवर उभं राहून पाहिलं, तर ते बेट एका कुशीवर पहुडलेल्या डॉल्फिनसारखं दिसायचं. त्याची शेपटी पूर्वेला, नाक पश्चिमेला आणि कल्ले म्हणजे समुद्राच्या पाण्याखाली जेमतेल बुडालेले खडक. वर्षातले ३६५ दिवस कधी ईशान्येकडून, कधी पूर्वेकडून तर कधी दक्षिणेकडून इथे वारे वाहत असतात. गालाज अ‍ॅट हे या बेटावर बसलेलं एक खेडं. अधून-मधून येणारे शिकारी सोडल्यास या बेटावरच्या लोकांमध्ये लढाई झाली. या लढाईत बेटावरचे अनेक पुरुष कामी आले. आणि तेव्हापासूनच बेटाच्या स्खलनाला सुरुवात झाली. या लढाईनंतर कालांतराने, १९ व्या शतकाच्या तिसऱ्या दशकात कॅप्टन हबर्ड याचं पुढे-मागे शीड असलेलं जहाज सॅन निकोलस बेटावरच्या ‘गालाज अ‍ॅट’ या वस्तीतल्या इंडियन्सना घेऊन जाण्यासाठी बेटावरच्या कॉरल कोव्ळ बंदरात आलं. अ‍ॅल्यूट्सशी झालेल्या लढाईनंतर गालाज अ‍ॅट मध्ये आता केवळ १५ पुरुष शिल्लक राहिले होते. त्यातही ७ जण वृद्ध होते. पुन्हा कुणी बलवान शत्रू चाल करून आला तर त्याच्याशी दोन हात करण्याचं सामथ्र्य त्या वस्तीत राहिलं नव्हतं. त्यामुळे ते जहाज जिथे घेऊन जाईल तिथे जाण्याची सगळ्यांचीच तयारी होती. करानाही आपला भाऊ बेटावर राहिल्याची जाणीव होताच, करानाने जहाजातून समुद्रात उडी मारली आणि बेटावर परतली. त्यानंतर काही काळातच तिचा भाऊ मृत्यूमुखी पडला आणि पुढची १८ वर्षे १८३५-१८५३ हा काळ कराना त्या बेटावर एकटीच होती. पुन्हा शत्रू आला तर त्याला तोंड देण्यासाठी पुरेसं बळ नाही म्हणून बेट सोडून गेलेले गालाज अ‍ॅटचे रहिवासी आणि अठरा वर्षं स्वतःचं सामथ्र्य जोखत तिथे टिकून राहिलेली कराना हा विरोधाभास सतत जाणवत राहतो. करानाने भूतकाळाच्या सगळ्या खुणा मिटवून टाकल्या, पण एकटीने जगायचं म्हणजे किमान अन्न, वस्र, निवारा या गरजा तरी भागवणं आवश्यक होतं. गालाज अ‍ॅटमधल्या रूढींनुसार स्त्रियांना शस्त्र बनवायला बंदी होती... त्यातून तिने मार्ग काढला. अनेक सुखद उन्हाळे, वादळी हिवाळे सरत होते. कराना पुन्हा जहाज येण्याची वाट पाहात होती. बेटावर पोहणारे निळे डॉल्फिन्स, जलक्रिडा करणारे ऑटर्स, सूर मारून मासे पकडणारे समुद्रपक्षी, समुद्र हत्ती, वेगवेगळे मासे, रमणीय निसर्ग या सगळ्याबरोबर करानाच्या सोबतीला होती तिची अशरण जीवनेच्छा आणि दुर्दम्य आशावाद. करानाच्या या १८ वर्षांच्या आयुष्यातल्या या समाजराहित घटना म्हणजे ‘युद्धस्य रम्य कथा’ आहेत. एका चिमुकल्या बेटावर एका स्त्रीचं, किंबहुना एका मनुष्याचं त्याच्या एकाकीपणाशी, भीतीशी निसर्गाशी, जगण्याशी, मरणाशी १८ वर्षं अविरतपणे चाललेल्या युद्धाच्या कथा म्हणजे ही निळ्या डॉल्फिन्सच्या बेटावर घडलेली सत्यकथा. ‘गोष्ट एका करानाची’. १९६० साली सर्वप्रथम इंग्रजीत प्रकाशित झालेल्या या सत्यकथेसाठी मूळ लेखक ‘स्कॉट ओ डेल’ यांना अनेक पुरस्कार मिळाले. मराठीत अनुवादित करताना मैत्रेयी जोशी यांनीही त्या लिखाणातला जिवंतपणा कायम ठेवला आहे. चिकाटी, धैर्य, आशावाद, वातावरणाशी, परिस्थितीशी जुळवून घेण्याची ताकद, बुद्धिमत्ता आणि असीम जीवनेच्छा या मानवी गुणांना अधोरेखित करणारी ही अद्भूत सत्यकथा ‘गोष्ट एका करानाची’. - दुहिता सोमण ...Read more