जिंकण्याची दुर्दम्य इच्छा! ------------------------------ नुकतेच वाचून संपवलेले पुस्तक. या मालतीबाई माधवराव केतकर (पूर्वीच्या खरे. आमच्या मालाडच्या. येथे मी 25 वर्षे राहिलो, पण त्यांना भेटल्याचे मला स्मरत नाही. पण त्यांच्यापैकी कोणाचे तरी घड्याळाच दुकान मालाड स्टेशनजवळ असल्याचे मला स्मरते.) त्यांचं लग्न झाले 1938 साली. चिपळूणशेजारच्या करंबवणे गावच्या केतकरांशी. या केतकरांना दहा मुली व दोन मुलगे. त्यातील एका मुलाशी त्यांच लग्न झाले. बाई सातवी पास (व्ह. फा.) शिकल्या होत्या. त्यांचे सासरे कायद्याचे अभ्यासू , आणि नोंदी ठेवण्यात अत्यंत नीटनेटके होते. त्यांना मदत करताना केतकरवहिनी हळुहळू कायद्याची कामे शिकल्या. या दहा मुलिंपैंकी मोठ्या गोदूताई 1919 साली जन्मल्या. त्यानंतर इतर. परंतु इतक्या आडगावात राहुन यातील बहुतेक सर्व शिक्षणाकरता घराबाहेर पडुन स्वतःच्या पायावर उभ्या राहिल्या. केतकरवहिनींना चार अपत्ये झाली. त्यांच्या पतीचा अत्यंत निर्दयी रीतिने खून करण्यात आला. यातील अकरा जणांविरुद्ध खुनाचा आरोप ठेवण्यात आला. परंतु ते सगळे त्यातुन सुटले. सासऱ्यांनी या खटल्यावर निवेदन व उत्तर निवेदन अशा दोन पुस्तिका छापुन घेतल्या. उत्तर निवेदन ही पुस्तिका नव्वद पानांची असून त्यामध्ये या खटल्याची तपशीलवार माहिती दिली आहे. (मी ह्या दोन पुस्तिका वाचलेल्या नाहीत) कालांतराने सासू-सासरे वारले. परंतु केतकरवहिनींनी एकट्याने त्या मोठ्या वाड्यात राहुन मुलांना वाढवले, त्यांची लग्ने करुन दिली. सुमारे अडीचशे एकर जमिनीचे 25 खटले, व दीडशे केसेस त्यांनी एकट्यानी लढवल्या. सगळे वकीली मुद्दे त्या मराठीतून लिहुन वकीलाला समजावून द्यायच्या. करंबवण्याहुन बंदरापर्यंत अडीच किलोमिटर चालत, तेथूुन लाॅंचने गोवळकोट, तेथून चिपळूणपर्यंत चालत....काम आटपून पुन्हा माघारी. असा हा प्रवास आयुष्यभर या बाईंनी केला. केवळ जगण्याची, व जिंकण्याची दुर्दम्य इच्छा, आणि अभ्यासू वृत्ती यांनी काय चमत्कार घडु शकतो , याचे उदाहरण म्हणजे केतकरवहिनी.....त्यांच्या कर्तुत्वाला माझा सलाम.... हो, आणखी या पुस्तकाच्या प्रेमात पडण्याचे कारण म्हणजे पुस्तकाचे कव्हर. सुमारे 50 वर्षांपूर्वीची डिझाइन स्टाईल चंद्रमोहन कुलकर्णी यांनी सुंदर रीत्या पेश केली आहे. (खरं तर मली कव्हर आवडले. म्हणुन मी हे पुस्तक ग्रथालयातून रॅकवरून उचलले. प्रथम माझ्या बहिणिने वाचले. मस्त आहे. असा निरोप आला. मग तिच्या मैत्रिणी, मग माझी पत्नी असे करत दोन महिन्यांनी हे पुस्तक माझ्या हातात आले.) उमा कुलकर्णी यांनी काढलेला मलपृष्ठावरील केतकरवहिनींचा फोटोही लाजबाब. ...Read more

नुकतेच खरेदि केले व एकादिवसात वाचुन संपवले. खोत म्हटले कि त्यांचा डौल,थाट तसेच कुळांवर अतोनात अत्याचार करणारे हेच चित्र डोळ्यासमोर आले. पण हे पुस्तक वाचायला घेतले आणी स्वच्छ काम करणारे मनापासुन खोत म्हणुन वावरणारे केतकर डोळ्यासमोर उभे राहिले. स्त्ीया वेळ आल्यावर कशा खंबीरपणे उभ्या रहातात याचे सुंदर व मोजक्या शब्दात लिहले वर्णन .आजुन काय लिहावे.त्यापेक्षा वाचुन ठरवावे. मला खुप आवडले. ...Read more

‘‘स्त्रीमानसातील आत्मशक्तीचा स्तिमित करणारा आलेख’’... अभिजात कन्नड साहित्याचा मराठीत अनुवाद करणाऱ्या उमा कुलकर्णी यांची ‘केतकरवहिनी’ ही पहिलीच स्वतंत्र कलाकृती गेल्या शतकातील स्त्रीजीवनपद्धती व स्त्रीचे आंतरिक मनोबल यांचा मनोज्ञ वेध घेत आकारलेला हा ीवनलेख. स्त्रीशिक्षणाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यावर परिश्रमपूर्वक शिक्षण घेऊन स्वत:च्या पायांवर उभ्या राहिलेल्या सुप्रसिद्ध केतकर सिस्टर्स, त्यांच्या मालतीबाई माधवराव केतकर या वहिनी. नित्याच्या जीवनातील कौटुंबिक समस्या व सभोवतालच्या सामाजिक परिस्थितीतून निर्माण होणारे संघर्ष यांना टक्कर देत, मालतीबाई समाजात आपले स्वतंत्र स्थान, स्वतंत्र अस्तित्व कसे निर्माण करतात याचे सत्यनिष्ठ, रोचक व रोमांचक दर्शन लेखिका घडवते. आत्मकथनात्मक शैलीतून ही जीवनकहाणी प्रवाहित झाल्यामुळे प्रसंग, जीवनघटना अधिक बोलक्या, सहजस्वाभाविक व नाट्यपूर्ण रूपात अभिव्यक्त होतात. केतकरवाहिनींच्या अनेकवार होणाऱ्या भेटी, सलगपणे दिवस न् दिवस मिळालेला त्यांचा सहवास, त्यातून त्यांच्याशी होणारा संवाद, जुनी हस्तलिखिते, जुने फोटो या साऱ्यांतून केतकरवहिनींच्या व्यक्तिमत्त्वाचे जे अनेकविध पैलू लेखिकेला दिसले; त्यांच्या मनाचे-विचारांचे जे तलम पदर उलगडत गेले त्यांचा ‘केतकरवहिनी’ हा आलेख, प्रासादिक सौंदर्याने नटला आहे. केतकरवहिनींचे विवाहपूर्व जीवन, त्यांचे आईवडील-भावंडं, आईवडिलांकडून त्यांना लाभलेले गुण व संस्कार, आर्थिकस्थिती, कौटुंबिक वातावरण यांचे कथन केतकरवहिनींच्या मनाची जडण-घडण कशी झाली, याचे हृद्य दर्शन घडवितात. विवाहानंतर केतकर कुटुंबातील सून या भूमिकेतून होणारे निवेदन, प्रसंगचित्रण कुटुंबातील नातेसंबंधांवर प्रकाश टाकीत केतकरपरिवाराची आर्थिक संपन्नता, सामाजिक प्रतिष्ठा यांचे भान देते. शिक्षणाला पराकोटीचे महत्त्व देणाऱ्या या घरात मुलींसाठी वेगळे कायदे सुनेसाठी वेगळे, असे बारकावे व्यक्तिमानसातील परस्परविरोधी प्रवृत्तीचे रेखांकन करीत व्यक्तिमानसातील वैचित्र्य स्पष्ट करतात. कर्तृत्वशाली- स्त्री-विषयक असलेल्या, सामाजिक मानसिकतेला छेद देत उभ्या राहिलेल्या स्त्री-मानसातील आत्मशक्तीचा हा आलेख स्तिमित करणारा आहे. तत्कालीन समाज, कोकणातील-करंबवण्यातील सामाजिक वातावरण व व्यक्तिमानसातील आदिम प्रवृत्तींचे गडद स्वरूप घटनाचित्रणातून प्रकट होते. वैमनस्य, क्रौर्य, शत्रुता, कपट, स्वार्थ, दाभिकता यांचे मानवी मनातील फिके रंग प्रसंगी कसे तीव्र, प्रख स्वरूप प्रकट करतात, याचे अत्यंत संयत रेखाटन लेखिका करते. स्वातंत्र्यानंतर बदललेले जमीनविषयक कायदे आणि त्यातून निर्माण झालेले खटले यातून पतीचा झालेला खून, मामंजींचे हरपलेले छत्र अशा खडतर परिस्थितीला टक्कर देत, स्वत:च्या विचाराने जीवनात खंबीर पावलं उचलणाऱ्या केतकरवहिनींचे व्यक्तिमत्त्व विकसित होते, ते प्रतिकूल परिस्थितीच्या रेट्यामुळेच! केतकरवहिनींचे फुलत जाणारे कर्तृत्व, सामाजिक मानसिक ताण-तणावासहित उभे करण्याचे सामर्थ्य लेखिकेच्या लेखणीत आहे. केतकरवहिनींचा स्वाभिमान, तर्कशुद्धता, व्यावहारिक-वस्तुनिष्ठ विचारसरणी, वस्तुस्थितीचा स्वीकार-आकलन-पारख करणारी वृत्ती, ज्यासाठी पतीचं रक्त सांडलं ते खटले व त्या जमिनी प्रामाणिकपणा, अन्यायाविरुद्ध लढत देऊन मिळविण्याची जिद्द इ. स्वभावविशेषांचे प्रकाशमय कवडसे या कथाप्रवाहात प्रकटतात. अगणित अडी-अडचणींनी व्यापलेल्या, केतकरवहिनींच्या करंबवण्यातील जीवनाला अर्थपूर्णता आणण्यात ज्यांचा हातभार लागला त्या व्यक्तिमत्त्वांच्या शलाका या जीवनपटात झळकत राहतात. कृष्णा पाटील, सानेदादा, शिर्के वकील, रमेश लाड, इन्स्पेक्टर खान तसेच कौटुंबिक परिघातील सासू-सासरे, आई-वडील, पती, नणंदा यांची व्यक्तिमत्त्वे जितकी वास्तववादी, तितकीच प्रत्ययकारी उतरली आहेत. ‘केतकरवहिनी’ ही एका संसारी स्त्रीची जीवनकहाणी असली तरी यातील घटनांवैचित्र्य व अनुभवविश्व केतकरवहिनींच्या जीवनव्यवहार विषयक, प्रगल्भ जाणिवांचा आवाका दर्शविते. कोर्टखटले, लेव्ही, जप्ती संदर्भातील अनुभव, भयानक, दूरगामी परिणाम करणाऱ्या घटनांच्या निर्मितीमागील वैरभाव, क्रूरता यांचे चित्रण जसे यात आकारते. तसेच गाईगुरांच्या मायेच्या मांजराच्या सोबतीच्या - जिव्हाळ्याच्या घटना केतकरवहिनींची भावांदोलने चित्रित करतात. केतकरवहिनी स्वप्नात रमणाऱ्या कधीच नसल्या तरी कोसळत्या पावसाच्या अंधाऱ्या रात्री पतीच्या खुनाची आठवण आणि दडपलेलं दु:ख, आर्त हंबरडा फुटण्याइतकं कसं उफाळून यायचं, याचे प्रत्ययकारी रेखांकन केतकरवहिनींच्या मनाचे हळवे कोपरे दर्शवीत घुसमटणाऱ्या मनाचे दर्शन घडविते. कोकणच्या निसर्गाचं, तेथील परिस्थितीचं, सामाजिक मानसिकतेचं भयचकित करणारं चित्रण, कुळकायदा म्हणजे काम, खाजणाची जमीन म्हणजे काय इ.चे स्पष्टीकरण आशयाला सखोलता प्रदान करतं. एकंदरीत, आत्मशक्ती विसरून गेलेली एक स्त्री विश्व हिंदू परिषदेतील मुलांसाठी वसतिगृहाची व्यवस्था करून गावातील लोकांसाठीही रस्ता, बससारख्या सुख-सुविधांची निर्मिती-आखणी-योजना करत व प्रेम-आत्मीयता, देत-घेत स्व-कुटुंबाकडून गावपरिसरालाच कुटुंब-परिवार कसा बनवते, कर्तृत्वपरिघाचा व्यास व व्याप्ती कशी विस्तृत करते, याचे अत्यंत प्रासादिक व सहज-सुंदर चित्र उभी करणारी ही कलाकृती प्रत्येकाने वाचावी, अशी आहे. -प्रा. डॉ. शुभदा शहा ...Read more

एका अखंड झगड्याची कहाणी... सर्व बाजूंनी प्रतिकूलता दाटून आल्यावरही हार न मानता झगडत राहणाऱ्या भारतीय स्त्रीच्या अनोख्या ताकदीचे दर्शन ‘केतकरवहिनी’ या पुस्तकातून घडते. अनुवादक म्हणून परिचित असणाऱ्या उमा कुलकर्णी यांची ही पहिलीच स्वतंत्र कलाकृती लक्षवधक ठरली आहे. ही कहाणी आहे लग्नापूर्वी मुंबईतील मालाडमध्ये आणि नंतर कोकणातल्या आडगावी राहणाऱ्या इंदू खरे ऊर्फ मालती केतकर या स्त्रीची! स्त्री शिक्षणाची नुकतीच सुरुवात झालेला गेल्या शतकाचा पूर्वार्ध! घरची परिस्थिती वडिलांच्या अकाली मृत्यूनंतर दोन वेळचे अन्न मिळण्याइतपत! शिक्षण सातवीपर्यंत झालेले! या पार्श्वभूमीवर कोकणातल्या करंबवणे नावाच्या आडगावच्या मानव केतकरांशी इंदू खरेचा १९३८मध्ये विवाह होतो. केतकर कुटुंब त्या काळात महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध होते. माधव केतकरांच्या दहाही बहिणी घराबाहेर राहून ‘त्या सनातनी’ काळात उच्च शिक्षण घेत होत्या. शेकडो एकर जमिनीची मालकी केतकरांकडे होती. घराच्या सांदीकोपऱ्यात वैभव नांदत होते. काळाच्या ओघात इंदू केतकर ‘केतकरवहिनी’ म्हणून परिचित होतात. तीन मुली आणि एक मुलगा, असे त्यांचे स्वत:चे कुटुंब तयार होते. गावात गैरसोयी अनेक. वीज नाही, कुठलंही दुकान नाही, घराला शेजार नाही, संपर्काचे साधन नाही, प्रचंड ऊन आणि तुफानी पाऊस, फारसा कस नसलेली जमीन याशिवाय घनदाट झाडीतून दर्शन देणारी वन्य श्वापदे, साप! पण स्वातंत्र्यानंतर बदललेले जमीनविषयक कायदे आणि त्यातून निर्माण झालेले खटले यांमुळे केतकर कुटुंबाची वाताहत होते. संरक्षित कूळकायदा आल्यावर अडाणी, अर्धशिक्षित कुळांना चुकीची माहिती देऊन, चिथवणी देऊन त्रास देणारेही निर्माण झाले. केतकर कुटुंबीयांवर दडपण, ताण, भीती, हल्ले अशा संकटांची मालिका सुरू होते. मात्र कायदेशीर लढायांत केतकरांची सरशी होऊ लागल्यावर कुळांना भडकवणारे अधिक चिडले. हळूहळू धमक्या, धाकधपटशा यांचे सत्र सुरू झाले आणि एके दिवशी माधवरावांचा क्रूर पद्धतीने खून झाल्याची बातमी येते. केतकरवहिनींवर आकाश कोसळते. पदरात चार मुले आणि सासू-सासऱ्यांसह घरादाराची जबाबदारी केतकरवहिनींवर पडते. जगण्यासाठीचे इतर मार्ग खुंटल्यावर नाइलाजाने वहिनी अपुऱ्या खटल्यांमध्ये लक्ष घालतात आणि संघर्ष करत लढत राहतात. वर्षामागून वर्षे उलटतात. सर्व मुले मार्गी लागतात; पण वहिनींचे खटले संपत नाहीत. वयाची ८० वर्षे उलटली तरी! लग्नानंतर ‘मला इथे करमत नाही.’ म्हणणाऱ्या केतकरवहिनी त्यानंतर ६५ वर्षे झाली तरी तिथेच राहतात. कोकण, त्यातले खेडे, शेती, अडचणी... काहीच ठाऊक नसलेल्या वहिनी तिथल्या असंख्य अडचणींसह जगताना तिथल्याच होऊन जातात. त्यांच्या अतूट संघर्षाची ही कहाणी उमा कुलकर्णी यांनी अतिशय प्रत्ययकारी पद्धतीने शब्दबद्ध केली आहे. छोटी वाक्ये, सुटसुटीत रचना आणि प्रभावी निवेदनशैली यामुळे हे पुस्तक वाचनीय बनले आहे. -जयश्री बोकील ...Read more