All Reviews

• Priya Mahajan

  हे पुस्तक खुप छान आहे तात्कालीन रुढी सामाजिक परीस्थिती वर प्रकाश. टाकणारे

• Meghna Deshpande

  छान आहे हे पुस्तक..

• Mohini Pitke

  अप्रतिम पुस्तक !

• Narendra Gaikwad

  ठाकुर , पाटिल , देशमुख , खोत , ही मंडळी आपल्याला मराठी साहित्यात दिसतात ती खलनायक म्हणून्ं....प्रिंट मिडिया खुप जुना असल्याने ...व मिडियातुन केलेला प्रचार चटकन सामान्य माणसाला खरा वाटतो....या न्यायाने ही मंडळी आपणाला खरोखरच दुष्ट व शोषक वाटतात ....पण 1930च्या काळात 7वी पास झालेली इंदू सुन म्हणून पार मुंबई च्या मालाड मधून कोकणातल्या करंबवणे या चिपळून जवळच्या दुर्गम खेड्यात खोतीण म्हणून प्रवेश करतात....आणि घरकाम करणारी सामान्य स्त्री या भूमिकेत सुखात रहात असताना...त्यांच्या मालकीच्या जमिनी कूळकायद्यानुसार कुळानी बळकावण्याचा प्रयत्न केल्याने कोर्ट कचेरी च्या वादात पतिचा खून होतो...म्हातारे सासू सासरे एकापाठोपाठ मरण पावतात...व एकटी स्त्री अवाढव्य जमिनिची मालकीण होते...पदरात तीन मुले...जमिनी कुठे आहेत ,किती आहेत,कोन कसतो आहे..याची काडीचीदेखिल माहिती नसताना...आपल्या संपत्तीचे रक्षण एक निराधार विधवा कशी करते.....हे मुळातुन वाचताना मला अधिरता म्हणजे नक्की काय याची जाणिव झाली.मी पुस्तक संपेपर्यंत खाली ठेवलेच नाही

• Eknath Marathe

  केतकर वहिनी हे चरित्र म्हणजे कोकणातील करंबळे या दुर्गम खेड्यात लग्न होवून खोत घराण्यात गेलेल्या स्त्रीची कहाणी आहे. सातवी पास झालेली ही मुंबईची मुलगी लग्न होवून ठार खेडे म्हणावे अशा पण मुलींना बाहेर गावी ठेवून उच्च शिक्षण देणाऱ्या घराण्यात जाते. घराणे खोत असल्याने तिकडचे ते राजेच असतात. नवरा कमी शिकलेला असून सुद्धा अनेक कामात वाकबगार असतो व कूळ कायद्याचा चांगला अभ्यास केलेला असतो. स्वातंत्र्य मिळाल्यावर सरकार जमीन विषयक नवे कायदे करते व कूळ व मालक यांच्यात जमिनीच्या मालकी वरून संघर्ष सुरू होतो. प्रकरण विकोपाला जाऊन नवऱ्याचा खून होतो. मारेकरी निर्दोष सुटतात. या खडतर परिस्थितीत, केतकर वहिनी खंबीर पणे उभ्या राहतात. स्वतः कूळ कायद्याचा अभ्यास करतात व अनेक न्यायालयीन लढे लढून बहुतेक जमिनी ताब्यात मिळवतात. पुढे गावातल्या माणसाना जरबेत ठेवतानाच त्यांचा आदर, विश्वास संपादन करतात. गावात अनेक सुधारणांना हातभार लावतात. हे करताना विधवेला होणारे त्रास, मुलांची परवड, प्रचंड मोठ्या घरात येणाऱ्या जाणाऱ्या लोकांची उठबस, आजारपण, गावातील विरोधी लोकांची कारस्थाने, एकटे पणाच्या वेदना, अनेक प्रकारच्या लोकांचे आलेले अनुभव व शेवटी परत त्या गावाची वाटत असलेली ओढ.. हा सर्व 80 वर्षाचा प्रवास मस्त उतरला आहे. एक स्त्री किती खंबीरपणे सर्व प्रतिकूल परिस्थिती असताना आपला हक्क व सन्मान कसा परत मिळवते याची ही तेजस्वी कहाणी आहे. जरूर वाचा ! अनुवादक म्हणून प्रसिध्द असलेल्या उमा कुलकर्णी यांनी हे चरित्र लिहून त्यांच्यातल्या लेखकाला न्याय दिला आहे !

• Rajendra Mantri

  जिंकण्याची दुर्दम्य इच्छा! ------------------------------ नुकतेच वाचून संपवलेले पुस्तक. या मालतीबाई माधवराव केतकर (पूर्वीच्या खरे. आमच्या मालाडच्या. येथे मी 25 वर्षे राहिलो, पण त्यांना भेटल्याचे मला स्मरत नाही. पण त्यांच्यापैकी कोणाचे तरी घड्याळाचे दुकान मालाड स्टेशनजवळ असल्याचे मला स्मरते.) त्यांचं लग्न झाले 1938 साली. चिपळूणशेजारच्या करंबवणे गावच्या केतकरांशी. या केतकरांना दहा मुली व दोन मुलगे. त्यातील एका मुलाशी त्यांच लग्न झाले. बाई सातवी पास (व्ह. फा.) शिकल्या होत्या. त्यांचे सासरे कायद्याचे अभ्यासू , आणि नोंदी ठेवण्यात अत्यंत नीटनेटके होते. त्यांना मदत करताना केतकरवहिनी हळुहळू कायद्याची कामे शिकल्या. या दहा मुलिंपैंकी मोठ्या गोदूताई 1919 साली जन्मल्या. त्यानंतर इतर. परंतु इतक्या आडगावात राहुन यातील बहुतेक सर्व शिक्षणाकरता घराबाहेर पडुन स्वतःच्या पायावर उभ्या राहिल्या. केतकरवहिनींना चार अपत्ये झाली. त्यांच्या पतीचा अत्यंत निर्दयी रीतिने खून करण्यात आला. यातील अकरा जणांविरुद्ध खुनाचा आरोप ठेवण्यात आला. परंतु ते सगळे त्यातुन सुटले. सासऱ्यांनी या खटल्यावर निवेदन व उत्तर निवेदन अशा दोन पुस्तिका छापुन घेतल्या. उत्तर निवेदन ही पुस्तिका नव्वद पानांची असून त्यामध्ये या खटल्याची तपशीलवार माहिती दिली आहे. (मी ह्या दोन पुस्तिका वाचलेल्या नाहीत) कालांतराने सासू-सासरे वारले. परंतु केतकरवहिनींनी एकट्याने त्या मोठ्या वाड्यात राहुन मुलांना वाढवले, त्यांची लग्ने करुन दिली. सुमारे अडीचशे एकर जमिनीचे 25 खटले, व दीडशे केसेस त्यांनी एकट्यानी लढवल्या. सगळे वकीली मुद्दे त्या मराठीतून लिहुन वकीलाला समजावून द्यायच्या. करंबवण्याहुन बंदरापर्यंत अडीच किलोमिटर चालत, तेथूुन लाॅंचने गोवळकोट, तेथून चिपळूणपर्यंत चालत....काम आटपून पुन्हा माघारी. असा हा प्रवास आयुष्यभर या बाईंनी केला. केवळ जगण्याची, व जिंकण्याची दुर्दम्य इच्छा, आणि अभ्यासू वृत्ती यांनी काय चमत्कार घडु शकतो , याचे उदाहरण म्हणजे केतकरवहिनी.....त्यांच्या कर्तुत्वाला माझा सलाम.... हो, आणखी या पुस्तकाच्या प्रेमात पडण्याचे कारण म्हणजे पुस्तकाचे कव्हर. सुमारे 50 वर्षांपूर्वीची डिझाइन स्टाईल चंद्रमोहन कुलकर्णी यांनी सुंदर रीत्या पेश केली आहे. (खरं तर मली कव्हर आवडले. म्हणुन मी हे पुस्तक ग्रथालयातून रॅकवरून उचलले. प्रथम माझ्या बहिणिने वाचले. मस्त आहे. असा निरोप आला. मग तिच्या मैत्रिणी, मग माझी पत्नी असे करत दोन महिन्यांनी हे पुस्तक माझ्या हातात आले.) उमा कुलकर्णी यांनी काढलेला मलपृष्ठावरील केतकरवहिनींचा फोटोही लाजबाब.

• श्वेता तांबोळकर

  नुकतेच खरेदि केले व एकादिवसात वाचुन संपवले. खोत म्हटले कि त्यांचा डौल,थाट तसेच कुळांवर अतोनात अत्याचार करणारे हेच चित्र डोळ्यासमोर आले. पण हे पुस्तक वाचायला घेतले आणी स्वच्छ काम करणारे मनापासुन खोत म्हणुन वावरणारे केतकर डोळ्यासमोर उभे राहिले. स्त्रीया वेळ आल्यावर कशा खंबीरपणे उभ्या रहातात याचे सुंदर व मोजक्या शब्दात लिहले वर्णन .आजुन काय लिहावे.त्यापेक्षा वाचुन ठरवावे. मला खुप आवडले.

• DAINIK TARUN BHARAT 17-09-2006

  ‘‘स्त्रीमानसातील आत्मशक्तीचा स्तिमित करणारा आलेख’’... अभिजात कन्नड साहित्याचा मराठीत अनुवाद करणाऱ्या उमा कुलकर्णी यांची ‘केतकरवहिनी’ ही पहिलीच स्वतंत्र कलाकृती गेल्या शतकातील स्त्रीजीवनपद्धती व स्त्रीचे आंतरिक मनोबल यांचा मनोज्ञ वेध घेत आकारलेला हा जीवनलेख. स्त्रीशिक्षणाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यावर परिश्रमपूर्वक शिक्षण घेऊन स्वत:च्या पायांवर उभ्या राहिलेल्या सुप्रसिद्ध केतकर सिस्टर्स, त्यांच्या मालतीबाई माधवराव केतकर या वहिनी. नित्याच्या जीवनातील कौटुंबिक समस्या व सभोवतालच्या सामाजिक परिस्थितीतून निर्माण होणारे संघर्ष यांना टक्कर देत, मालतीबाई समाजात आपले स्वतंत्र स्थान, स्वतंत्र अस्तित्व कसे निर्माण करतात याचे सत्यनिष्ठ, रोचक व रोमांचक दर्शन लेखिका घडवते. आत्मकथनात्मक शैलीतून ही जीवनकहाणी प्रवाहित झाल्यामुळे प्रसंग, जीवनघटना अधिक बोलक्या, सहजस्वाभाविक व नाट्यपूर्ण रूपात अभिव्यक्त होतात. केतकरवाहिनींच्या अनेकवार होणाऱ्या भेटी, सलगपणे दिवस न् दिवस मिळालेला त्यांचा सहवास, त्यातून त्यांच्याशी होणारा संवाद, जुनी हस्तलिखिते, जुने फोटो या साऱ्यांतून केतकरवहिनींच्या व्यक्तिमत्त्वाचे जे अनेकविध पैलू लेखिकेला दिसले; त्यांच्या मनाचे-विचारांचे जे तलम पदर उलगडत गेले त्यांचा ‘केतकरवहिनी’ हा आलेख, प्रासादिक सौंदर्याने नटला आहे. केतकरवहिनींचे विवाहपूर्व जीवन, त्यांचे आईवडील-भावंडं, आईवडिलांकडून त्यांना लाभलेले गुण व संस्कार, आर्थिकस्थिती, कौटुंबिक वातावरण यांचे कथन केतकरवहिनींच्या मनाची जडण-घडण कशी झाली, याचे हृद्य दर्शन घडवितात. विवाहानंतर केतकर कुटुंबातील सून या भूमिकेतून होणारे निवेदन, प्रसंगचित्रण कुटुंबातील नातेसंबंधांवर प्रकाश टाकीत केतकरपरिवाराची आर्थिक संपन्नता, सामाजिक प्रतिष्ठा यांचे भान देते. शिक्षणाला पराकोटीचे महत्त्व देणाऱ्या या घरात मुलींसाठी वेगळे कायदे सुनेसाठी वेगळे, असे बारकावे व्यक्तिमानसातील परस्परविरोधी प्रवृत्तीचे रेखांकन करीत व्यक्तिमानसातील वैचित्र्य स्पष्ट करतात. कर्तृत्वशाली- स्त्री-विषयक असलेल्या, सामाजिक मानसिकतेला छेद देत उभ्या राहिलेल्या स्त्री-मानसातील आत्मशक्तीचा हा आलेख स्तिमित करणारा आहे. तत्कालीन समाज, कोकणातील-करंबवण्यातील सामाजिक वातावरण व व्यक्तिमानसातील आदिम प्रवृत्तींचे गडद स्वरूप घटनाचित्रणातून प्रकट होते. वैमनस्य, क्रौर्य, शत्रुता, कपट, स्वार्थ, दाभिकता यांचे मानवी मनातील फिके रंग प्रसंगी कसे तीव्र, प्रख स्वरूप प्रकट करतात, याचे अत्यंत संयत रेखाटन लेखिका करते. स्वातंत्र्यानंतर बदललेले जमीनविषयक कायदे आणि त्यातून निर्माण झालेले खटले यातून पतीचा झालेला खून, मामंजींचे हरपलेले छत्र अशा खडतर परिस्थितीला टक्कर देत, स्वत:च्या विचाराने जीवनात खंबीर पावलं उचलणाऱ्या केतकरवहिनींचे व्यक्तिमत्त्व विकसित होते, ते प्रतिकूल परिस्थितीच्या रेट्यामुळेच! केतकरवहिनींचे फुलत जाणारे कर्तृत्व, सामाजिक मानसिक ताण-तणावासहित उभे करण्याचे सामर्थ्य लेखिकेच्या लेखणीत आहे. केतकरवहिनींचा स्वाभिमान, तर्कशुद्धता, व्यावहारिक-वस्तुनिष्ठ विचारसरणी, वस्तुस्थितीचा स्वीकार-आकलन-पारख करणारी वृत्ती, ज्यासाठी पतीचं रक्त सांडलं ते खटले व त्या जमिनी प्रामाणिकपणा, अन्यायाविरुद्ध लढत देऊन मिळविण्याची जिद्द इ. स्वभावविशेषांचे प्रकाशमय कवडसे या कथाप्रवाहात प्रकटतात. अगणित अडी-अडचणींनी व्यापलेल्या, केतकरवहिनींच्या करंबवण्यातील जीवनाला अर्थपूर्णता आणण्यात ज्यांचा हातभार लागला त्या व्यक्तिमत्त्वांच्या शलाका या जीवनपटात झळकत राहतात. कृष्णा पाटील, सानेदादा, शिर्के वकील, रमेश लाड, इन्स्पेक्टर खान तसेच कौटुंबिक परिघातील सासू-सासरे, आई-वडील, पती, नणंदा यांची व्यक्तिमत्त्वे जितकी वास्तववादी, तितकीच प्रत्ययकारी उतरली आहेत. ‘केतकरवहिनी’ ही एका संसारी स्त्रीची जीवनकहाणी असली तरी यातील घटनांवैचित्र्य व अनुभवविश्व केतकरवहिनींच्या जीवनव्यवहार विषयक, प्रगल्भ जाणिवांचा आवाका दर्शविते. कोर्टखटले, लेव्ही, जप्ती संदर्भातील अनुभव, भयानक, दूरगामी परिणाम करणाऱ्या घटनांच्या निर्मितीमागील वैरभाव, क्रूरता यांचे चित्रण जसे यात आकारते. तसेच गाईगुरांच्या मायेच्या मांजराच्या सोबतीच्या - जिव्हाळ्याच्या घटना केतकरवहिनींची भावांदोलने चित्रित करतात. केतकरवहिनी स्वप्नात रमणाऱ्या कधीच नसल्या तरी कोसळत्या पावसाच्या अंधाऱ्या रात्री पतीच्या खुनाची आठवण आणि दडपलेलं दु:ख, आर्त हंबरडा फुटण्याइतकं कसं उफाळून यायचं, याचे प्रत्ययकारी रेखांकन केतकरवहिनींच्या मनाचे हळवे कोपरे दर्शवीत घुसमटणाऱ्या मनाचे दर्शन घडविते. कोकणच्या निसर्गाचं, तेथील परिस्थितीचं, सामाजिक मानसिकतेचं भयचकित करणारं चित्रण, कुळकायदा म्हणजे काम, खाजणाची जमीन म्हणजे काय इ.चे स्पष्टीकरण आशयाला सखोलता प्रदान करतं. एकंदरीत, आत्मशक्ती विसरून गेलेली एक स्त्री विश्व हिंदू परिषदेतील मुलांसाठी वसतिगृहाची व्यवस्था करून गावातील लोकांसाठीही रस्ता, बससारख्या सुख-सुविधांची निर्मिती-आखणी-योजना करत व प्रेम-आत्मीयता, देत-घेत स्व-कुटुंबाकडून गावपरिसरालाच कुटुंब-परिवार कसा बनवते, कर्तृत्वपरिघाचा व्यास व व्याप्ती कशी विस्तृत करते, याचे अत्यंत प्रासादिक व सहज-सुंदर चित्र उभी करणारी ही कलाकृती प्रत्येकाने वाचावी, अशी आहे. -प्रा. डॉ. शुभदा शहा

• DAINIK SAKAL 09-04-2006

  एका अखंड झगड्याची कहाणी... सर्व बाजूंनी प्रतिकूलता दाटून आल्यावरही हार न मानता झगडत राहणाऱ्या भारतीय स्त्रीच्या अनोख्या ताकदीचे दर्शन ‘केतकरवहिनी’ या पुस्तकातून घडते. अनुवादक म्हणून परिचित असणाऱ्या उमा कुलकर्णी यांची ही पहिलीच स्वतंत्र कलाकृती लक्षवेधक ठरली आहे. ही कहाणी आहे लग्नापूर्वी मुंबईतील मालाडमध्ये आणि नंतर कोकणातल्या आडगावी राहणाऱ्या इंदू खरे ऊर्फ मालती केतकर या स्त्रीची! स्त्री शिक्षणाची नुकतीच सुरुवात झालेला गेल्या शतकाचा पूर्वार्ध! घरची परिस्थिती वडिलांच्या अकाली मृत्यूनंतर दोन वेळचे अन्न मिळण्याइतपत! शिक्षण सातवीपर्यंत झालेले! या पार्श्वभूमीवर कोकणातल्या करंबवणे नावाच्या आडगावच्या मानव केतकरांशी इंदू खरेचा १९३८मध्ये विवाह होतो. केतकर कुटुंब त्या काळात महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध होते. माधव केतकरांच्या दहाही बहिणी घराबाहेर राहून ‘त्या सनातनी’ काळात उच्च शिक्षण घेत होत्या. शेकडो एकर जमिनीची मालकी केतकरांकडे होती. घराच्या सांदीकोपऱ्यात वैभव नांदत होते. काळाच्या ओघात इंदू केतकर ‘केतकरवहिनी’ म्हणून परिचित होतात. तीन मुली आणि एक मुलगा, असे त्यांचे स्वत:चे कुटुंब तयार होते. गावात गैरसोयी अनेक. वीज नाही, कुठलंही दुकान नाही, घराला शेजार नाही, संपर्काचे साधन नाही, प्रचंड ऊन आणि तुफानी पाऊस, फारसा कस नसलेली जमीन याशिवाय घनदाट झाडीतून दर्शन देणारी वन्य श्वापदे, साप! पण स्वातंत्र्यानंतर बदललेले जमीनविषयक कायदे आणि त्यातून निर्माण झालेले खटले यांमुळे केतकर कुटुंबाची वाताहत होते. संरक्षित कूळकायदा आल्यावर अडाणी, अर्धशिक्षित कुळांना चुकीची माहिती देऊन, चिथवणी देऊन त्रास देणारेही निर्माण झाले. केतकर कुटुंबीयांवर दडपण, ताण, भीती, हल्ले अशा संकटांची मालिका सुरू होते. मात्र कायदेशीर लढायांत केतकरांची सरशी होऊ लागल्यावर कुळांना भडकवणारे अधिक चिडले. हळूहळू धमक्या, धाकधपटशा यांचे सत्र सुरू झाले आणि एके दिवशी माधवरावांचा क्रूर पद्धतीने खून झाल्याची बातमी येते. केतकरवहिनींवर आकाश कोसळते. पदरात चार मुले आणि सासू-सासऱ्यांसह घरादाराची जबाबदारी केतकरवहिनींवर पडते. जगण्यासाठीचे इतर मार्ग खुंटल्यावर नाइलाजाने वहिनी अपुऱ्या खटल्यांमध्ये लक्ष घालतात आणि संघर्ष करत लढत राहतात. वर्षामागून वर्षे उलटतात. सर्व मुले मार्गी लागतात; पण वहिनींचे खटले संपत नाहीत. वयाची ८० वर्षे उलटली तरी! लग्नानंतर ‘मला इथे करमत नाही.’ म्हणणाऱ्या केतकरवहिनी त्यानंतर ६५ वर्षे झाली तरी तिथेच राहतात. कोकण, त्यातले खेडे, शेती, अडचणी... काहीच ठाऊक नसलेल्या वहिनी तिथल्या असंख्य अडचणींसह जगताना तिथल्याच होऊन जातात. त्यांच्या अतूट संघर्षाची ही कहाणी उमा कुलकर्णी यांनी अतिशय प्रत्ययकारी पद्धतीने शब्दबद्ध केली आहे. छोटी वाक्ये, सुटसुटीत रचना आणि प्रभावी निवेदनशैली यामुळे हे पुस्तक वाचनीय बनले आहे. -जयश्री बोकील

• K.M.Wakankar / 17.9.2008

  The first independent Marathi novel of Dr. Uma Kulkarni is ‘Ketkar Vahini’. The first half of the last century was the beginning of women’s education in Maharashtra. Phule, Karve, Agarkar are the pioneers of this great task. During such a time, a girl from a city went to a small, remote village in Konkan, after her marriage. She had sweet dreams of a happy married life while going there. Getting all sorts of experiences, she fought against all kinds of odds. She had to fight against the adverse conditions. This fight was mixed with legal cases in which her husband was murdered. However, still fighting, still going on, she successfully faced all those things. This novel is the story of this Ketkar Vahini. It’s a true story of a woman’s life and her mental power and courage that depict all these things very interestingly and capture the reader’s mind. After the death of her husband, she not only brought up her children but gave them higher education also, keeping them away at Baroda, Pune, etc. with a will to make them self-reliant. This was not a joke! But she did it! In the same way, most of the cases in various courts, she won! It is not a small achievement. In short, the novel is quite inspiring to those who always grumble against their poverty and odds arising out of it! Pune,

• MAHARASHTRA TIMES 16-04-2006

  केतकर वहिनींचा एकाकी लढा… ही कहाणी केवळ एका बाईची नाही, एका कालखंडाची आहे, एका भूप्रदेशाची आणि तिथल्या समाजजीवनाची आहे, निसर्गाची आहे, तिथल्या माणसांच्या स्वभाववैशिष्ट्यांची आहे. ती केतकरवहिनींच्या मुखाने सांगताना, ऐंशीव्या वर्षी आयुष्याचे सर्व भोग भोगून झाल्यानंतर त्यांच्यात आलेली तटस्थता उमा कुलकर्णीच्या लेखणीने सहजगत्या आत्मसात केली आहे. कोसळणाऱ्या पावसाच्या अंधाऱ्या रात्री हे सारं आठवू लागलं की मन असह्य होऊन जाई. काय करावं सुचत नसे. मनाची ही घुसमट बाहेर पडण्याचा एकच मार्ग माझ्यापुढे असे. तो म्हणजे मोठ्याने ओरडणं. या ओरडण्यातून हंबरडा फुटत असे आणि आत साचलेल्या भावनांचा निचरा होत असे. आजूबाजूचे कोणी ऐकतील ही भीतीच नव्हती. कारण कितीही ओरडलं तरी ऐकू जाईल एवढ्या अंतरावर अगदी जवळचीही वाडी नव्हती. त्यात पत्र्यावर ओतणारा तो पाऊस!’ ...एका एकाकी बाईचं हे मनोगत... थोडीथोडकी नाही तब्बल २५ वर्षं घोर एकांतात व्यतीत केलेल्या ‘केतकरवहिनी’ची ही अक्षरभेट घडवली आहे. उमा वि. कुलकर्णी यांनी ए.एल. भैरप्पासारख्या उत्तुंग कन्नड लेखकाला समर्थ अनुवादातून मराठीत आणणाऱ्या उमा कुलकर्णींनी आपल्या पहिल्यावहिल्या स्वतंत्र रचनेसाठी विषय आणि घाट अगदी वेगळा निवडला आहे. ‘केतकरवहिनी’ ही ढोबळमानाने कादंबरी आहे. पण कल्पित नव्हे, तर वास्तव जीवनावर आधारलेली आणि ते जीवन जगलेल्या केतकरवहिनींच्या प्रथमपुरुषी निवेदनातून उलगडणारी... पण हे केतकरवहिनींचं उमा कुलकर्णीनी शब्दांकन केलेलं ‘आत्मचरित्र’ ही नव्हे... ...गेल्या शतकाच्या पूर्वार्धात मुंबईच्या एका सामान्य ब्राह्मण कुटुंबातून इंदू खरे ही मुलगी कोकणातल्या चिपळूणजवळच्या करंबवणे या गावातल्या केतकरांच्या घरात सून म्हणून गेली. करंबवणे परिसरातल्या भरपूर जमिनीची मालकी ताब्यात असलेल्या या केतकरांचं घराणं सुधारकांचं. केतकरांच्या मुली, म्हणजे इंदूतार्इंच्या नणंदा त्या काळात घरापासून दूर राहून शिकून सवरून ‘केतकर सिस्टर्स’ म्हणून नावारूपाला आलेल्या होत्या. मात्र, केतकरांच्या घरातल्या सुधारणाचं वारं फक्त मुलींसाठी होतं. सुनेला मात्र स्वातंत्र्याची, शिक्षणाची मोकळीक मिळाली नाही. तिच्या नशिबी होतं चूल आणि मूल. वर सासूचा दुजाभाव, नणंदांचे टोमणे. या दांभिक सुधारकी घरात त्यांना आधार होता तो अण्णा. खोतांच्या म्हणजे नवऱ्याच्या चांगुलपणाचा... तोही त्यांना फार काळ लाभायचा नव्हता... स्वातंत्र्यानंतर सरंक्षित कूळकायदा आला. जमीनविषयक कायदे आता कुळांच्या हिताचे झाले. पण या कूळकायद्याचा अर्थ आता तुम्हीच जमिनीचे मालक असा कुळांना पढवण्यात आला आणि कुळे बिथरली. त्यातून काही कुळांनी अण्णा खोताचा खून केला. त्या धक्क्यातून इंदूताई सावरायच्या आत सासू-सासऱ्यांचे पाठोपाठ मृत्यू झाले आणि आता स्वत:चा आणि मुलांचा प्रतिपाळ करायचा तर उत्पन्नाचं एकमात्र साधन असलेल्या आपल्या जमिनी जपाव्या लागणारं. त्यांचं उत्पन्न मिळवावं लागणार आणि त्यांच्याशी संबंधित खटले लढवत राहावे लागणार, हे इंदूतार्इंच्या लक्षात आलं. मुलं शिक्षणासाठी गावोगाव पांगली होती. या कामात त्यांना जवळच्या कोणाचीही साथ नव्हती. घराच्या चौकटीबाहेर कधी पाऊलही पडलं नव्हतं. जमिनी कधी पाहिल्याही नव्हत्या. ‘अण्णा खोत करून टाकला जाण्याची’ भीती सदोदित पाठिशी होती. तरीही घरातल्या कागदपत्रांच्या आधारे आणि उपजत चिकाटीच्या, व्यवहारज्ञानाच्या बळावर त्यांनी प्रतिकूल परिस्थितीशी कसा सामना केला. याची ही कहाणी आहे. ही कहाणी केवळ एका बाईची नाही, एका कालखंडाची आहे, एका भूप्रदेशाची आणि तिथल्या समाजजीवनाची आहे, निसर्गाची आहे, तिथल्या माणसांच्या स्वभाववैशिष्ट्यांची आहे. ती केतकरवहिनींच्या मुखाने सांगताना, ऐंशीव्या वर्षी आयुष्याचे सर्व भोग भोगून झाल्यानंतर त्यांच्यात आलेली तटस्थता उमा कुलकर्णींच्या लेखणीने सहजगत्या आत्मसात केली आहे. पण हे निवेदन कोरडं नाही, गोष्टी वेल्हाळ पाल्हाळ आणि शब्दप्रभुत्वाच्या कसरती लेखिकेने टाळल्या आहेत. केतकरवहिनींच्या आयुष्यातल्या प्रसंगांची निवड, त्यांची एकमेकांतली गुंफण यांत नाट्य आणि सहजता यांचा उत्तम मेळ लेखिकेने घातला आहे. सहसा उद्योगी स्त्री-पुरुषांच्या आत्मकथनांना किंवा चरित्रांना येतो. तसा आत्मप्रौढीचा किंवा कृत्रिम लीनतेचा वास या कादंबरीला नाही. केतकरवहिनींना कूळकायदा प्रमाण मानून वांड कुळांशी कायदेशीर लढाया केल्या आहेत. त्यासाठी त्या कायद्याची कक्षाही सांगितली आहे. होता होईल तो आपल्याबरोबर कुळाचं हित जपण्याचा प्रयत्नही त्या करतात. लहान मुलांच्या शिक्षणाचा भार अंगावर पडलेल्या एका विधवेपुढे जे आपलं आहे ते जपण्यापलीकडे दुसरा मार्ग नव्हता, हेही खरंच! पण कोणत्याही टप्प्यावर त्यांना या परिस्थितीमधल्या सामाजिक विषमतेचं आकलन झालेलं दिसत नाही. जवळपास अख्ख्या गावाची जमीन एका कुटुंबाच्या मालकीची, ती ते कसणारही नाहीत. ती कसणाऱ्या, त्या मातीत घाम गाळणाऱ्या असंख्य कुळांनी मात्र या कागदोपत्री मालकांना खंड भरत राहायचा. यातली विसंगती त्यांना बोचत नाही. त्या कायदा एके कायदा धरून चालत राहतात. केतकर कुटुंबाची सुधारक वृत्तीही फक्त मुलींना शिकवण्यापुरती मर्यादित होती. त्यांनाही आपल्या फायद्याच्या सामाजिक विषमतेत काही गैर जाणवलेलं दिसत नाही. अर्थात, उमा कुलकर्णींनी केतकरवहिनींच्या व्यक्तिमत्त्वाला आपल्या पदरचं सामाजिक भान चिकटवून त्यांची लढाई कृत्रिम बनवलेली नाही. याबद्दल त्यांचे आभारच मानले पाहिजेत. केतकरवहिनींचा ‘सेपिया टोन’ मधला तरुणपणातला फोटो, त्या काळातलं टंकांमधलं (फांट) शीर्षक, यातून चंद्रमोहन कुलकर्णींचं साधसं पण आकर्षक मुखपृष्ठ केतकरवहिनींची अगदी अलीकडची छबी वाचकांच्या त्यांच्याबरोरच्या प्रवासाला अचूक पूर्णविराम देते. -मुकेश माचकर

• DAINIK LOKMAT 30-04-2006

  परिस्थितीशी टक्कर देणाऱ्या वहिनी… उमा कुलकर्णी हे अनुवादाच्या क्षेत्रातील परिचित नाव कन्नड कादंबरीकार भैरप्पा, शिवराम कारंथ, अनंतमूर्ती, सुधा मूर्ती यांच्या कादंबऱ्यांचे रसाळ अनुवाद त्यानी मराठीत आणले. ‘केतकरवहिनी’ ही त्यांची पहिलीच स्वतंत्र कलाकृती. ती वास्तवावर आधारित आहे. १९व्या शतकातील एका धैयशाली स्त्रीची ही कहाणी. १९व्या शतकाच्या पूर्वार्धात शहरातील सातवीपर्यंतचे शिक्षण घेतलेली एक मुलगी लग्नानंतर कोकणातील दुर्गम खेड्यात गेली. तिथे तिला अनेक बरेवाईट अनुभव आले. पतिनिधनाचे दु:ख सोसावे लागले. त्यापाठोपाठ जीवनात अनेक संकटे आली. या प्रतिकूल परिस्थितीशी तिने धैर्याने संघर्ष केला. समरभूमीला पाठ न दाखवता एखाद्या कुशल रणरागिणीप्रमाणे लढा दिला. त्याची ही कथा. मालती माधव केतकर यांचे माहेर मालाडचे. वडील न्यायालयात नोकरी करीत. तिला मोठ्या दोन बहिणी, दोन धाकटे भाऊ. अचानक वडिलांचे निधन झाले. संसाराची जबाबदारी आईवर आली. चाळीतून मिळाणारे भाड्याचे उत्पन्न एवढेच उपजीविकेचे साधन. चाळीवरील कर्ज फेडण्यासाठी आईने सगळे दागिने विकून टाकले. बहिणींची लग्ने उरकली. मालतीबार्इंचे माहेरचे नाव इंदू. ती सातवी उत्तीर्ण झाली होती. तिच्यासाठी चिपळूणजवळच्या करंबवणे गावच्या खोतांचे स्थळ पाहिले. आर्थिकदृष्ट्या संपन्न घरात शिक्षणाचे वातावरण. इंदूचे पतीशी चांगले जमायचे. मॅट्रिक झालेले, शेतीसाठी कायद्याचे ज्ञान मिळवलेले, घरातील यंत्रे दुरुस्त करण्याचे ज्ञान मिळवलेले माधवराव स्वभावाने चांगले होते. आई-वडील, बहिणी यांच्यावर त्यांचा जीव होता. पत्नीला ते वाचायला पुस्तके आणून देत. कामात सहभागी करून घेत. दहाही नणंदा त्या काळात ‘गृही तागम’ महणजे जी.ए. झालेल्या होत्या. नोकऱ्या करत होत्या. कोणी लग्न केले. कोणी केले नाही. दीर उज्जैनला नोकरी करत होते. फक्त ठकूताई शिकली नाही. ती अशक्त होती. दोन्हा भावांचे बहरलेले संसार पाहून खंत करीत होती. भावाच्या सासूबाईही प्रेमळ नव्हत्या. मुलाच्या लग्नात मानपान झाला नाही याची खंत बाळगून होत्या. त्यांचा ओढा मुलींकउे असायचा. वहिनींना इंदूला चार मुले झाली. पहिला मुलगा प्रभाकर, नंतर तीन मुली – चतुरा, शोभा, शकुंतला. मामांनी उज्जैनला घर बांधले होते. त्याचे भाडे मिळत असे. वहिनींची मुले शिक्षणासाठी बराच काळ तिथेच काकांकडे राहिली. स्वातंत्र्योत्तर काळात कूळकायदा आला आणि कुळे बिथरली. खंड देईनाशी झाली. चिपळूणच्या न्यायालयात अनेक खटले सुरू झाले. कोर्टाचे निकाल केतकारांच्या बाजूने लागले. पण माणसे दुखावली गेली. डूख धरून हल्ले करणे, शिव्याशाप देणे असे गावातील बिघडले गेले. आषाढी एकादशीला चिपळूण्ला न्यायालयाच्या कामासाठी गेलेले माधवराव परत आलेच नाहीत. नातेवाईकांकडे, परिचितांकडे चौकशी केली. पोलिसात तक्रार केली. त्याचे भाऊ बहिण गावी आले. तेरा-चौदा दिवसानी त्यांचे कपडे मिळाले. खाडीत फुगलेले प्रेत सापडले. त्यांचा मृत्यू झाल्याचे घरी समजायला तीन आठवडे लागले. गावातील ११ जणांवर खटना भरला. दीड-दोन वर्षांनी त्याचा निकाल लागला आणि सर्व आरोपी निर्दोष सुटले. मामांनी सुनेला सांगितले की कुंकू पुसायचे नाही आणि लोकांसमोर रडायचे नाही. वहिनींना भाऊ त्यांना न्यायला आला; पण पाच जणांची जबाबदारी त्याच्यावर टाकणे वहिनींना योग्य वाटले नाही. त्यांनी गावातच राहण्याचा निर्णय घेतला. याच काळात धाकट्या मुलीला ‘शकाला’ मुदतीचा ताप आला. योग्य औषधोपचार होऊ शकले नाहीत. अशक्तपणा, दमा हे आजार तिच्या मागे लागले. खटल्यातून सुटून आलेल्या आरोपींना वेगवेगळ्या प्रकारे केतकरांना त्रास देण्याचा प्रयत्न केला. यामुळे सगळे भयभीत होऊन गेले. मिडवाईफचे शिक्षण घेऊन स्वत:च्या पायावर उभे राहण्याची इंदूची इच्छा होती. पण मामांनी त्याला विरोध केला. नणंदा इंदूकडे आश्रितप्रमाणे पाहू लागल्या. टोले-टोमणे मारू लागल्या. वहिनी प्रारंभी सहनशीलपणे ते ऐकून घेत. पण हळूहळू सौम्य शब्दात प्रतिकार करायला शिकल्या. कोणाचेही मिंधेपण न स्वीकारता, ताठ मानेने जगणाऱ्या वहिनींबद्दल गावात आदर आणि दबदबा आहे. गावाच्या जीवनाशी त्या इतक्या एकरूप झाल्या आहेत, की त्यांना शहरात करमत नाही. हे त्यांना पटले आहे. पण आता वयाची ८० वर्षे उलटल्यानंतर खेड्यात एकटे राहणे शक्य नाही, हे त्यांना पटले आहे. आज त्या शरीराने शहरात राहत असल्यातील मनाने मात्र करंबवण्यातच राहतात. लेखिकेने केतकरवहिनीची व्यक्तिरेखा तर सुंदर रंगवलीच आहे. पण त्यांचे पती माधवराव, सासू-सासरे, मामा व आई, ठकूताई यांच्याही व्यक्तिरेखा सुस्पष्ट आहेत. कोकणातील निसर्ग करबवणे गाव, वसिष्ठी नदीची खाडी, ‘सुखनिवास’ भोवतालचा परिसर यांचेही चित्रण आकर्षक आहे. प्रासादिक आणि ओघवती भाषाशैली आणि चाकोरीबाहेरील अनुभव हे तिच वैशिष्ट्य आहे. चंद्रमोहन कुलकर्णी यांनी मुखपृष्ठावर वहिनीचे तरुणपणचे काळे-पांढरे छायाचित्र आणि आताचे वयोवृद्ध अवस्थेतीतील गीत छायाचित्रे दोन्ही आर्कषक आहेत. -शैला कामत

• DAINIK GOMANTAK 30-07-2006

  प्रतिकूल परिस्थितीला अनुकूल करणाऱ्या केतकरवाहिनी ‘केतकर वहिनी’ म्हणजे मालतीबाई माधवराव केतकर व विष्णू धोण्डोदेव खरे यांची कन्या. त्यांचे एप्रिल २००६मध्ये वयाच्या पंच्याऐंशीव्या वर्षी निधन झाले. हे पुस्तक म्हणजे त्यांनी कथिलेला हा एकाकी जीवनाचा संघर्ष गाथा होय. ज्येष्ठ भाषांतरकार उमा कुलकर्णी यांनी ‘केतकर वहिनी’ या पुस्तकास आत्मवृत्तात्मक बाज लाभू दिला आहे. ‘भरतमुनीचे नाट्यशास्त्र’कार गोदावरी केतकर वसंत नियतकालिकाचे संपादक दत्तप्रसन्न काटदरे यांच्या पत्नी द्रौपदी, कामगार पुढारी मथुताई रामानुजम केतकर, मराठी कादंबरीकार वामन मल्हार जोशी यांच्या चुलत स्नुषा नमुताई जोशी या केतकर वहिनींच्या बहिणी. या घराण्यातील बहिणींना ‘केतकर सिस्टर्स’ असे धाक मत्सरग्रस्त भावनेने संबोधले जात असे. सर्व जणी उच्चविद्याविभूषित. घरातील मोकळेपणा असा की सिने अभिनेता अशोककुमार यांच्या निवासस्थानासमोरच त्यांचे घर असल्याने चित्रपटावरीलही चर्चा चालत. अशा मोकळ्या वातावरणात वाढ झालेल्या एक कन्येच्या भागधेयात कोकणातील चिपळूणजवळ असलेल्या करंबवणे गावातले बारा भगिनीकरवी एकुलत्या एक भावजयीचा छळ करणारे सासर असावे आणि त्या घराण्याच्या अपयशी भागधेयाशी स्वत:ची नाळ जुळवून घेण्याची पाळी यावी, यासारखा दैवदुर्विलास कोणता? असेच कोणीही म्हणावे. परंतु केतकर वहिनींनी केवळ कर्तव्य म्हणून नव्हे तर आत्मीयतेने सर्व आघात सोसले. लग्नाच्या दिवशी वधुकडच्यांना जानोसा म्हणून गुरांचा गोठा देणाऱ्या घराण्यातील तिच्या पतीचा सावकारीच्या व्यवहारात अमानुषपणे प्राण घेतला गेला. सासरे हाय खाऊन वारले. पुत्र, कन्यांचे नाकळते वय. केतकर वहिनींनी कोणताही पूर्वानुभव नसताना जीवनसंघर्ष केला. सासऱ्यांची भूमी लबाडीने खाऊ पाहणाऱ्यांच्या जबड्यातून सोडवली आणि यशवंत झाल्या. त्या संघर्षात केतकर वहिनींचे मीठ खाल्लेले कित्येक ग्रामवासी, पंच-सरपंच, पोलिस, वकील, शासन, समाजसेवक, धनाढ्य, उपद्रवमूल्य असलेले नामवंत समाजसेवक विरोधात उभे ठाकले होते. अशा वेळी केवळ आंतरिक बळ आणि पावित्र्य यांच्या साहायने केतकर वहिनी आयुष्यभर वावरत राहिल्या आणि शेवटी सर्वांकडून आदर प्राप्त केला. ही कहाणी केवळ केतकर वहिनींचीच नव्हे तर मानवाच्या व निसर्गाच्या स्वभावाची, द्वेषाची, मत्सराची, लोभची आणि निर्लज्जपणाची कहाणी होय. लक्ष्मीबार्इंच्या ‘स्मृतिचित्रे’चे स्मरण व्हावे इतकी या पुस्तकातील एका स्त्रीच्या जीवनपटाचे वेगळेपण ठरते. पुण्याच्या मेहता पब्लिशिंग हाऊसने प्रकाशित केलेल्या या आत्मवृत्ताचे वैशिष्ट्य म्हणजे जीवनयापनातील मनुष्यस्वभावाचे अगणित कंगोरे या १८६ पृष्ठंत उलगडत जातातच, त्याशिवाय निरागस मनाला कोडेही पडत जाते. हे असे का? दुसरे वैशिष्ट्य म्हणजे मनुष्यस्वभावाची आर्ट गॅलरी उलगडत जात असतानाच ज्याला आपण समाज समजतो, त्याच्या सुखदु:खात सहभागी होतो, तो स्वार्थ निपजला की झटक्यासरशी कसा परका होऊन जातो. याविषयी स्वानुभवांचा एक ज्ञानकोशच साकार होतो. तिसरे वैशिष्ट्य म्हणजे, सरल सुलभ भाषाविष्कार साधणारे मनोगत होय. आत्मगतता आणि निवेदन यांच्या सीमारेषेवरील ही कथानात्मकता वाचकांच्या चित्तालाच स्पर्श करते. कोकणातील भाषेतील काही संज्ञा वाचकांचे शब्दज्ञान वाढवतात. उदाहणार्थ, घरभोवतीचे कसव किंवा पसरू-परडे, त्याला बांधलेला बांध म्हणजे धक्का, खाडीलगतची खाऱ्या जलाशयात बुडालेली भूमी म्हणजे खाजण, गवताचा राब, पडवी, पऱ्हा, (ओहोळ) मेण लावलेल्या छत्र्या वगैरे, कोकणातील निसर्गाचे निर्व्याज दर्शन या पुस्तकाद्वारे होते. या आणखी एक लाभ. शब्दांकनानंतर उमा कुलकणी यांना केतकर वहिनीच्या चित्ताचे दर्शन घेतल्यानंतर ते नेमकेपणाने शब्दबद्ध करता आले हे पाहून, त्यांचे भाषाप्रभूत्व दिसून येते. विसाव्या शतकातील स्त्री जेव्हा व्यक्मिस्वातंत्र्याच्या कल्पनेने भारून जाताना दिसते तेव्हा तिच्या डोळ्यांना एकदा तरी केतकर वहिनींसारख्या व्यक्ती दिसल्या पाहिजेत. तिला बांधीलकी, सामीलकी, आणि लाइफकीचा अर्थ ध्यानात घ्यायला साहाय्य करणारे ‘केतकर वहिनी’ हे पुस्तक आहे हे खचित. -डॉ. सु. म. तडकोडकर

• DAINIK LOKSATTA 17-10-2009

  मुंबईत बालपण गेलेल्या आणि नकळत्या वयात लग्न होऊन कोकणात गेलेल्या केतकरवहिनींचं आयुष्य म्हणजे वादळवाऱ्यांत खडकागत अविचल राहणाऱ्या स्त्रीची शौर्यगाथा आहे. जमिनीच्या वादांतून नवऱ्याच्या झालेल्या निघृण खुनापश्चात गावकऱ्यांच्या विरोधात जमिनींचे कज्जे जिद्दीनं लढविणाऱ्या केतकरवहिनींचं आत्मकथनही असंच आगळंवेगळं आहे. परिस्थिती प्रतिकूल असतानाही अंगच्या शहाणीवेनं तिच्याशी दोन हात करण्याचं धैर्य त्या दाखवतात. त्यांचा हा व्यक्तिगत लढा म्हणूनच वाखाणण्याजोगा आहे.