FOUR SEASONS by SHARMILA PHADKE

`स्व`प्रतिमेच्या शोधाची आगळी-वेगळी गाथा... शर्मिला फडके यांच्या नुकत्याच प्रकाशित झालेल्या `फोर सीझन्स` या कादंबरीला पर्यावरणाची पार्श्वभूमी आहे, पण हे केवळ नैसर्गिक पर्यावरण नाही; ते माणसाच्या अंतरंगातले, मानवी नातेसंबंधांचेही पर्यावरण आहे. या साहि्यकृतीची नायिका कामायनी बरेच प्रदेश, नाती ओलांडून एका उजाड माळरानावर आली आहे. रखरखीत भूतकाळात मायेचे, ओलाव्याचे काही निसटते क्षण तिच्या वाट्याला आले होते; पण तिच्या मूळ अस्थिर, अस्वस्थ स्वभावाने तिला ते स्वीकारण्यापासून नेहमीच रोखून धरले आहे. मुंबईत उच्चभ्रू वस्तीत, संपन्न बंगल्यात राहणारी ही मुलगी विलक्षण एकाकी आहे. तसाच तिचा बाबा, जोसेफ, आई हेही एकेकटेच. तिचे अस्वस्थपण अगदी बाबा आणि जोसेफलाही समजून घेता येत नाही आणि तिला त्यांचे. तरीही ती आपल्या जगण्याचे आयाम शोधते ते बाबा-जोसेफ-बानीदा-अनिर्बन-एरीक यांच्या संदर्भातच. तिचे असे तिच्याकडे काहीच का नाही? स्वतःचे निर्णय स्वतः का घेता येत नाहीत? `सगळं सोडून इथेच का आलीस?` या प्रश्नालाही उत्तर नाही. हे माळरान कधीकाळी विलक्षण समृद्ध होते. पण इथे आता आहे फक्त कुसळी गवत, बोरी-बाभळी, पिंपळ-अंजनाची मोजकी झाडं. नागदेवीचा कातळ. हिर्वाकाळा डोह. ना फुलपाखरं-पक्षी-प्राणी. फक्त रखरखीत गवताच्या छटा आणि काहीच नाही. पण नाही कसे? कामायनी राहते आहे ते ब्रिटिशकालीन रेस्टहाऊस. टेकाडावरच्या पवनचक्क्या, पर्यटनस्थळ, फार्महाऊसेस, होऊ घातलेला इको-टुरिझम प्रकल्प आणि फ्लोरिकल्चरचे ग्रीनहाऊस. ग्रीन, इको-फ्रेंडली अशी बिरुदे मिरवणाऱ्या देशी-विदेशी कन्सल्टन्सीज, सरकारी शासनयंत्रणा आणि कॉर्पोरट उद्योगसमूहांनी इथे कधीच पावले रोवली आहेत. विकासाच्या नावाखाली इथल्या डोंगर-टेकाडावरच्या जमीन-जंगलावर ताबा मिळवून स्थानिक लोकांच्या उपजीविकेचे मार्ग हिसकावून, निर्वासित होण्याचा हुकूम फर्मावणारा जागतिकीकरणाचा अदृश्य पंजा आता माळरानाच्या दिशेने सरसावला आहे. या विध्वंसाला विरोध करणारी `बोटॅनिकल रीसर्च इन्स्टिट्यूट` आणि `पलाश`सारखी सेवाभावी संस्थाही माळरानावर आहे. विजेचा प्रवाह असलेल्या तारांचे कुंपण असलेली. जलाशयावर गुराढोरांना येण्याची मनाई करणारी. तितकीच बंदिस्त. पर्यावरण आणि माणसामधला संघर्ष हा विषय चिरंतन आहे, विकसनशील देशात राहणारा माणूस या संघर्षात भरडून निघतो आहे. इथे `धरण`, `पाणी कुठवर आलं... `, `वृषभसूक्त` आठवतात. अशा संघर्षाचे चित्रण करणारी साहित्यकृती म्हणून `फोर सीझन्स`चे वेगळेपण लक्षात घेतले पाहिजे. कामयानी ही परदेशी विद्यापीठातून ग्रीन मॅनेजमेंटची पदवी घेतलेली, ग्रीन अॅडव्हर्टायझिंगचा अनुभव घेऊन, त्यातून भ्रमनिरास झालेली , पण तिची भ्रमनिरासाची वेदना पर्यावरण-विध्वंसक कॉर्पोरेट्स, विकासाची आभासी स्वप्ने रंगवणारे बांडगुळी जाहिरातक्षेत्र आणि या विध्वंसाला विरोध करणाऱ्या संस्थांपुरती मर्यादित नाही. हरपलेल्या नातेसंबंधांच्या वैफल्य-नैराश्याचा स्तर त्या वेदनेत सामावलेला आहे. पूर्वीच्या त्या सुरक्षित-सुंदर जगात बाबा, जोसेफ, वनस्पतिशास्त्रज्ञ -चित्रकार-बाउल गीते गाणारे बानीदा होते आणि अनिर्बन. तोही होताच. सुंदरबनातून परतताना तिला अजिबात न रोखणारा. सुंदरबनात रोज जन्म घेणाऱ्या आणि नष्ट होणाऱ्या सामुद्री बेटांचे अस्थिर जग असो वा मिलान-कॅलाब्रियामधल्या व्हिलातले सुरक्षित जग, तिने स्वतःच तिथे जगण्या-रुजण्याच्या शक्यता उध्वस्त केल्या होत्या. त्या जगात कधीच परतून जाता येणार नाही, पण पुढे काय? यातून मुक्त होण्याचा मार्ग? तो तरी कुठे ठाऊक होता? कामायनी इको-टुरिझम प्रकल्पावर काम करता करता दिनचक्रानुसार बदलणारे माळरानाचे रंग आणि मूड्स टिपत माळावरून फिरायला लागते आणि माळरान तिच्याशी बोलू लागते. हे माळरान व्हिन्सेंट व्हॅन गॉगच्या चित्रात सूर्याच्या प्रखरतेत तापून निघालेले माळरान आहे. रात्रीच्या अंधारात शेकोटीत काटक्या सारणाऱ्या व्हिन्सेंटच्या, मातीसच्या, गोगॉच्या हाका तिला माळरानावरून ऐकू येत राहतात. व्हिन्सेंटच्या माळरानाशी तिचे नाते जुळणे, हा या कादंबरीतला खिळवून ठेवणारा घटक आहे. निसर्गातली अशी अनेक विलक्षण चित्रमय गूढे या कादंबरीत पेरुन ठेवली आहेत, ती `पुढे काय…` अशी ओढ लावत कथाप्रवाह पुढे नेतात. ही संपूर्ण कथा कामायनीच्या दृष्टिकोनातून, तिच्या भूत-वर्तमानाचे ताणेबाणे विणत, तिच्या एकाकी आयुष्यातल्या अनेक गुंत्याचे चित्रण करत जाते, म्हणून कादंबरीच्या पूर्वापार चालत आलेल्या संकल्पनेला छेद देणारा, कथानकाच्या गरजेनुसार खुलत जाणारा अतिशय वेगळा रूपबंध इथे अवतरला आहे. विकसित आणि विकसनशील देशांतल्या प्रगती-संघर्षाच्या ताण्याबाण्यांत जगणाऱ्या माणसाचे आयुष्य आता पूर्वीसारखे साधे-सोपे राहिलेले नाही, त्याच्या अगणित ठिकऱ्या उडाल्या आहेत. या ठिकऱ्यांमध्ये नेहमीच संगती लावता येत नाही. मायमातीपासून दुरावलेला माणूस आज जितका अस्थिर, अस्वस्थ आणि परात्म आहे, तितका तो कधीच नव्हता. अशा माणसांची कहाणी सरळधोप-एकरेषीय सांगणे कसे शक्य आहे? या कथानकात निसर्गाशी नाते तुटलेली, सुशिक्षित म्हणवणारी, कॉर्पोरेट कल्चरमधली श्रीरंजन-नाडकर्णी-देशमुख, जाहिरातविश्वातली रघु-मधोक, तसेच सरकारी देवकर-निर्मल- सुब्रतो आहेत; तशीच निसर्गाशी आदिम नात्यांनी घट्ट बांधली गेलेली, खरीखुरी शहाणी राणू -लाखी-मणी, पर्यावरण संशोधक आस्ताद आणि विहान अशी माणसेही आहेत. त्या रेस्टहाऊसमध्ये पूर्वी राहणारी वनस्पती-संशोधक मार्गारेट ग्रॅहॅम फिलिप आणि त्यावेळचा तिचा सहकारी, शंभरी उलटून गेलेला आदिवासी येशा ही दोन विलक्षण पात्रे या कथानकात आहेत. काळाचे पडदे भेदून डायरी, जर्नल्स, प्रवासवर्णनातून अवतरलेली मार्गारेट आणि रेस्टहाऊसमधल्या थबकलेल्या घड्याळाची गंजकी चावी फिरवून, काळाला गती देणारा येशा... हे दोघेही जन्म-मृत्यूचे चक्र भेदणारे जणू कालयात्रीच. ते कामायनीला आयुष्याकडे बघण्याची नवी दृष्टी देतात. तिचे थिजलेले अंतरंग चेतवून पुढे निघायला प्रवृत्त करतात. या प्रत्येक पात्राची या कहाणीपलीकडे, आधीपासून एक कहाणी होतीच, ती या कथेत कालक्रमाची मोडतोड करत प्रवाहित झाली आणि ती जिथे संपलीशी वाटते तिथे ती संपली आहे थोडीच? `फोर सीझन्स`मध्ये असे अनेक संदर्भांचे, उपकथानकांचे काही ठळक-पुसट ठिपके आहेत; पण ते एकमेकांशी जोडण्याचा, प्रत्येक उपकथेला शेवटापर्यंत पोहोचवण्याचा अट्टाहास नाही. म्हणूनच यातून मिळणारा अनुभव एकरेषीय होत नाही, तो होऊही शकत नाही. त्याचा मागोवा वाचकाने आपल्या परीने घ्यायचा आहे. निसर्गाचे बोट बाळमुठीतून सुटून गेलेल्या माणसाचे परात्मपण बाई खूप आतून समजून घेऊ शकते, कारण तिचे आंतरिक नाते त्या आदिमायेशी, त्या `मदर अर्थ`शी जुळलेले असते. त्या आंतरिक नात्याची ओढ कामायनीला मार्ग दाखवत राहते. आयुष्याच्या टप्प्यांवर तिला बानीदा, मार्गारेट, येशा, मणी , लाखी, विहान आणि आस्तादांसारखी माणसे भेटतात. तिला मार्ग सापडतो, पुढच्या हाका ऐकू येतात, त्यावरुन ती एकटीच पुढे जाऊ शकणार असते, हेही समजते. `फोर सीझन्स` ही कामायनी आणि तिच्या निसर्गाशी असणाऱ्या नात्याच्या शोधाची, तिच्या स्व-प्रतिमेच्या शोधाची कहाणी आहे. या कादंबरीतील भाषाशैलीची विविधता, काव्यात्मकता आणि चित्रमयता हा एक वेगळाच विषय आहे. कदाचित पुढच्या काळात येणाऱ्या कथा-कादंबऱ्या असेच रूपबंध घेऊन अवतरणार असतील, कुणी सांगावे! ...यशोधरा काटकर ...Read more

THE 3 MISTAKES OF MY LIFE by CHETAN BHAGAT

आपण अनुवादित केलेली अर्थात भाषांतरित केलेली पुस्तिका ‘द थ्री मिस्टेक्स ऑफ माय लाइफ’ मूळ लेखक आदरणीय श्री. चेतन भगत सर यांनी बिझिनेस, क्रिकेट आणि धर्म याभोवती गुंफलेली कहानी मी कारागृहामध्ये वाचली. संपूर्ण कहानी वाचत असताना माझे मन अगदी वेगळ्याच विश्ामध्ये रमले होते. माझं मन अगदी अहमदाबाद, गोवा, ऑस्ट्रेलिया, सिंगापूर, अयोध्या, मुंबई इकडं सगळीकडं धावलं! ईश, ओमी, गोविंद, या तिघांची मैत्री, मित्रप्रेम, व्यावसायिक दृष्टिकोन, क्रिकेटबद्दल असलेलं त्यांचं निस्सिम प्रेम, त्यामध्येच बिट्टुमामाच धर्मवेडेपणा आणि अलीबद्दल सांगायचे झाले, तर अगदी अखेरच्या पानापर्यंत मनाला लागून राहणारी उत्कंठा! विद्या आणि गोविंद यांची थोडकीच परंतु रोमहर्षक प्रेमकहानी वाचताना मनाला विरंगुळा वाटत होता. परंतु त्यांनी उचललेलं टोकाचं पाऊल आणि सरते शेवटी ईशला अर्थात विद्याच्या भावाला हा सर्व प्रकार जेव्हा समजला तो क्षण अगदी मनात धडकी भरवणारा होता. एकंदरीतच कथेमधील ओमी गेल्याने मन दुखावले मात्र विद्या आणि गोविंद यांच्या प्रेमाचा अंत गोड झाला आणि अलीला क्रिकेट खेळण्याच्या दृष्टीने त्याच्या मनगटात बळं आलं हे सरतेशेवटी वाचून मन अगदीच सुखावले. ...Read more