कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल गावामध्ये राहणाऱ्या मांग वस्तीतल्या माणसांची ही गोष्ट! खरं म्हणजे या माणसांबद्दल सांगण्यासारखं काय असणार?... जिथे समदा मांगवाडा पेकाट मोडलेल्या कुत्र्यागत निपचित पडलेला! तिथे सांगण्यासारखं काय असणार? दरिद्र्य, दु:ख आणि विलेली आयुष्ये! घराला घरं चिकटून उभी. एका बाजूला भांड्यातलं, गाडग्यातलं उरलं सुरलं. सडणारी गटारं आणि आदिवाशाप्रमाणे लंगोटी घातलेली, विटके जुनेर नेसलेली वाकड्या तिकड्या चेहऱ्याची माणसं. इथे राहणाऱ्या बाळूला कधी एकदा आयुष्य म्हणून वाट्याला आलेली साठ-सत्तर वर्ष संपतात, असं झालेलं आहे. त्याच्या तरुणपणी असं नव्हतं. गावात गुरं ढोरं होती. मोटा-औत होते. म्हसरं आणि गायरं होती. मांगाचा धंदा भरघोस चालत होता. परंतु जमाना बदलला. विहिरीवर इंजिन बसलं, इंजिनावर मोटरी आल्या आणि मोटा गेल्या. पाठोपाठ एस.टी. आली. धंदा चालणार कसा? चार पैसे मिळावे म्हणून बाळूने थोरल्या मुलाला मिलिटरीत भरती केला. चार वर्षे ठीक गेली. परंतु लढाईत तो कुठे बेपत्ता झाला, ते कुणालाच माहिती नाही. सात महिन्यांनी सरकार दरबारी ‘मृत’ अशी नोंद झाली. पोरगं गेलं म्हणून बायनी खूप रडली आणि त्यातच तिचे डोळे गेले. आता त्याचं पेन्शन येतं, परंतु ते त्याच्या बायकोच्या नावावर येतं. आणि ती तर वेगळी राहते. धाकल्या गुणाला त्याने शाळेत घातलं. परंतु तो कसाबसा सात आठ वर्षं शाळेत गेला आणि नंतर गावातच उंडारत बसला. नोकरीचं कुठे जमलंच नाही. परंतु पोट कोणाला चुकलंय? मग रोजगारी नशिबी आली. आज गुणाच्या रोजगारीवर घर कसं बसं चालतंय आणि ज्या गुणाच्या रोजगारीवर घराचं पोट अवलंबून आहे. त्या गुणाचं लक्ष मात्र... काळजाला भिडणारं हे महाराष्ट्रातलं ग्रामीण जीवन, आनंद यादव यांच्या ‘नटरंग’ कादंबरीत अगदी भेदकपणे आलेलं आहे. मराठी साहित्यजगतात १९६० नंतरच्या कादंबरी लेखनामध्ये एक महत्त्वाचा बदल झालेला आढळतो. आतापर्यंतच्या साहित्यात असलेलं महाराष्ट्रातील ग्रामीण जीवनाचे भाबडे, आनंद देणारे रंजक चित्रण न राहता खरेखुरे वास्तव दर्शन या नव्या कादंबऱ्यांमध्ये दिसतं. दरिद्री, अज्ञानी, ग्रामीण कुटुंबाच्या वाट्याला आलेल्या भीषण व्यथांचा तो आरसा आहे. गावातील रितीरिवाज, लहरी, निसर्ग, बापाचा आडमुठेपणा, स्त्रीचा होणारा अपरिमित छळ, लागोपाठ होणारी मुले, मुलांचे अपमृत्यू गावातले उरूस, जत्रा या सगळ्याचा मानवी जीवनावर होणारा परिणाम वाचकाला अस्वस्थ करून सोडतो. एकूणच काही सामर्थ्यवान कादंबरीकारांनी मराठी ग्रामीण जीवनावर भाष्य करून मराठी कादंबरीला एका वेगळ्या उंचीवर नेऊन ठेवले. या वेगळी वाट चोखाळणाऱ्या लेखकांमध्ये आनंद यादव यांचा विशेष उल्लेख करावा लागेल. कथा, कादंबरी, कविता, आत्मचरित्र अशा साहित्यातील विविध अंगात मुशाफिरी करणाऱ्या आनंद यादव यांनी पाच कादंबऱ्या लिहिल्या. त्या सर्व गाजल्या. परंतु त्यात देखील त्यांच्या ‘नटरंग’ कादंबरीचा विशेष उल्लेख करावा लागेल. या कादंबरीवर सिनेमादेखील निघाला. तो देखील रसिकांनी डोक्यावर घेतला. अगदी शहरी भागात देखील हा सिनेमा खूप चालला, तेव्हा प्रश्न पडतो की, या कादंबरीत असं नेमकं काय आहे की, जे समस्त महाराष्ट्राला विशेष भावले? ‘नटरंग’ कादंबरीचा नायक गुणा मांग हा त्याच्या मांग वाड्यातला पोरांसारखा रोजंदारीवर काम करतो आहे. परंतु त्याची नजर मात्र एका वेगळ्याच जगावर आहे. मांग वाड्यातील समस्या, दु:ख ती तर रोजचीच आहेत. परंतु या दु:खाला आपलेसे करून परंपरांगत आयुष्य जगणे, हे त्याच्या स्वभावातच नाही. त्याची नजर दूर क्षितिजावर आहे. हलगीचा नाद त्याच्या कानावर पडला की त्याची पावले हलकीफुल होऊन तमाशाच्या मांडवाकडे वळतात. जीव भरारतो. तमाशाच्या मांडवात शिरल्यावर देवळात आल्यागत वाटतं. भान हरपूर तो गाणी ऐकतो. सोंगाड्याच्या नकला त्याला गुदगुल्या करतात. मन एका झगमगत्या जगात जाऊन बसतं. तो त्याची गरिबी, त्याच्या आतावर असलेलं अवघ्या कुटुंबाचं पोट. त्याचा मांगवाडा हे सगळं विसरतो. दिमाखदार राजा आणि त्याची अहंकारी राणी यांच्या जगात तो हरवतो. तमाशा संपतो. विजारीला लागलेली धूळ आणि वाळके गवत झाडत तो उठतो. थकलेलं शरीर घेऊन घराकडे परततो. मनात मात्र अजूनही तमाशाच असतो. भोवतालची दुनिया त्याला शिळी वाटू लागते. मात्र या नादात आठवड्याची अर्धी कमाई खर्च झाली आहे, याची त्याला जाणीव देखील नसते. मांगवाड्यातल्या पोरांना सोबत घेऊन गुणाला तमाशाची बारी काढायची आहे. त्या प्रमाणे तो मांग वाड्यातल्या मुलांना जमा करतो. कोणी ढोलकी वाजवतो तर कोणी बाजपेटी. तो स्वत: वग लिहितो. लावणी रचतो... मांग वाड्यात पोरांना जोर चढतो. अर्थात तमाशा उभा करायचा म्हणजे सोपं काम नाही. पैसा कुठून उभा करणार?... जगात सगळी सोंग आणता येतात परंतु पैशाचं सोंग आणता येत नाही. गुणा आणि त्याच्या कंपूला याची जाणीव आहे. त्या दृष्टीने त्यांची धावपळ सुरू आहे. परंतु थेंबे थेंबे तळे साचे... हे म्हणणे सोपे आहे. प्रत्यक्षात आणणं महाकठीण! मुळात या सर्व पोरांची आवक ती किती? रोजंदारीवर कसंबसं पोट भरतंय... आणि म्हणूनच गुणाच्या वडिलांना म्हणजे बाळू मांगाला हे सगळं मान्य नाही. त्याचा या तमाशाला विरोध आहे. गुणाने वग लिहिला याचं त्याला बिलकूल कौतुक नाही. उलट आपल्या कमरेचा चांदीचा करदोडा त्याने मोडला याचा संताप आहे. तमाशाचा सराव मांग वाड्यात जोराने सुरू आहे. ढोलकीची थाप ऐकू येते आहे. आणि तसतसा बाळूचा पारा चढतो आहे. घरात मोठे भांडण होते. बाळू मांग आणखी एका गोष्टीला घाबरतो आहे ते म्हणजे उद्या तमाशाचा पैसा घरात आला तर मांगवाडा ते मान्य करणार नाही. आपल्याला वाळीत टाकलं जाईल. असं झालं तर करायचं काय?... तमासगीरांना मांग वाड्यात इभ्रत नाही. पूर्वी कधीतरी एकाने तमाशा उभा केला होता. परंतु मांग वाड्याने त्याला वाळीत टाकले, असं झालं तर काय करायचे? बाळू गुणाला स्पष्टच सांगतो, ‘तमाशाचा पैसा’ या घरात नको. बाराबिंदाच्यानी तमाशा करावा. ‘गणाची पत्नी दारकी ती देखील विरोधातच आहे. तिला गुणाची काळजी वाटते. या तमाशापाई तासभर सुदिक नीज मिळत न्हाई’ अशीच तिची तक्रार आहे. गुणाची मत मात्र स्पष्ट आहेत. तमाशा ही कला आहे. ज्याच्यात हुन्नर आहे. त्याने तमाशा करावा. पावसाळा आला. पेरण्या सुरू झाल्या आणि पोरांचा तालमीचा उत्साह मावळला. दिवसभर चिखलात राबलं की सांजच्याला पाय धुतल्यानंतर बाहेर पडावसं वाटत नसे. दोन तीन आठवडे असे गेले. पेरण्या झाल्या आणि जोरात पाऊस सुरू झाला. आता कोणालाच काम नाही. गुणाला वाटतं आता तालमी सुरू कराव्यात. परंतु कोणालाही उत्साह नाही. कारण वग लिहून झाला. लावण्या रचून झाल्या. परंतु मुख्य प्रश्न मुलींचा. तमाशात काम करायला मुली कुठे आहेत? मांग वाड्यातील एकही मुलगी तयार होणार नाही. मुली नसतील तर तमाशा उभा राहणार कसा? तमाशातील मुलींना भले समाजात मान नसेल, परंतु त्यांच्याशिवाय ही लोककला उभी राहूच शकत नाही. हे खूप मोठे सत्य! थकल्या मनाला रंजन हवे. त्यासाठी लोककला हवी. लोककला जपणारा कोल्हाटी समाज हवा. थोडक्यात समाजातील प्रत्येक घटक आवश्यक! प्राचीन भारतीय समाज रचनेतील ही महत्त्वाची गोष्ट कथानकाच्या ओघात लेखकाने सहजगत्या अधोरेखीत केली आहे. आनंद यादव इथेच थांबत नाहीत. तर बदलत्या काळानुसार प्रगत तंत्रज्ञानाचे महत्त्व वाढत जाणार. अशावेळी परंपरागत कष्टाचे काम करणाऱ्या मांग समाजासारख्या कष्टकरी हातांना कदाचित काम मिळणार नाही. अशावेळी त्यांनी स्वत:च्या अंगातील गुण ओळखून आपल्या यशाचा मार्ग निवडला पाहिजे, असा खूप मोठा गर्भित अर्थ सांगतात. म्हणूनच मराठी ललित साहित्याच्या क्षेत्रात आनंद यादव यांच्या ‘नटरंग’चे यश उल्लेखनीय ठरते. चाकोरीबाहेर जाऊन निवडलेली कलावस्तू निवेदनाचे साधेच परंतु आशयानुकूल आणि अर्थगर्भ स्वच्छ रूप, नेमक्या प्रतिमांच्या साहाय्याने खुलत जाणाऱ्या प्रसंग, भोवतालच्या परिसराचे मूळ कथावस्तूशी निगडीत झालेले नाते आणि संपूर्ण आशयातून व्यक्त होत गेलेली माणसांचे जगणे, अशी वैशिष्ट्ये नटरंगमध्ये आढळतात. नटरंग ही कादंबरी इथेच थांबत नाही. तर उत्तरार्धात ती एका कलाकाराची शोकांतिका होते. तमाशातील कलाकारांच्या व्यथा सांगते. त्या शोकांतिकेला असलेला मनोवैज्ञानिक स्पर्श वाचकाला हादरवून सोडतो. नटरंग ही निश्चितच एक अव्वल दर्जाची कलात्मक शोकांतिका आहे. म्हणूनच १९८० साली प्रसिद्ध झालेल्या कादंबरीवर २५ वर्षांनी आलेला सिनेमा देखील रसिकांना खूप भावला. -डी. व्ही. कुलकर्णी ...Read more

पुस्तकातून पडद्यावर... लेखक तमाशा... नाटक... शेवटी चित्रपट आधी वैताग... आता समाधान एखादी लोकप्रिय कादंबरी चित्रपटात रूपांतरित होऊन पडद्यावर अवतरते... ‘माध्यम-बदला’चा हा किचकट प्रवास नेमका कसा घडतो लेखकाची कोणतीही कलाकृती एका माध्यमातून दुसऱ्या मा्यमात जाताना त्या कलाकृतीचं पावित्र्य जपलं जायला हवं. लेखकाला आपल्या मूळ कलाकृतीतून जे काही सांगायचं आहे त्याची सवंग लोकप्रियतेसाठी मोडतोड व्हायला नको, अशी लेखकाची स्वाभाविक इच्छा आहे. मूळ कलाकृती एका माध्यमातून दुसऱ्या माध्यमात जाताना निर्मितीची प्रक्रिया तशी गुंतागुंतीची असते. वाचक एखादी कादंबरी वाचतो म्हणजे काय करतो? तो त्या कादंबरीतील वर्णनं वाचतो, पात्रांचे संवाद वाचतो, पण चित्रपटासारख्या वेगळ्या माध्यमात साहित्यकृती रूपांतरित होत असताना असा आणि इतका ढोबळ विचार करता येत नाही. दिग्दर्शक, निर्मात्याला ती कादंबरी आतून-बाहेरून, अंतर्बाह्य ‘समजून’ घ्यावी लागते. हे ‘समजून’ घेऊन नंतर त्याची मांडणी करावी लागते. ही झाली अभिव्यक्ती. ती त्या दिग्दर्शकाची असते. कादंबरीतील एखादं पात्र ‘डुलत-डुलत’ चालतं असं जेव्हा लेखकानं म्हटलेलं असतं तेव्हा हे ‘डुलणं’ कसं असेल, कोणत्या प्रसंगात, कोणत्या पद्धतीनं तो डुलेल, अभिनेत्याची देहबोली कशी असेल म्हणजे त्या प्रसंगाला उठाव येईल इतका बारीकसारीक विचार दिग्दर्शकाला करावा लागतो, त्याने तसा तो केला पाहिजे. कादंबरीतील, मूळ कलाकृतीतील प्रत्येक घटना, प्रत्येक प्रसंग आधी दिग्दर्शकाच्या मनात उमटला पाहिजे, ती घटना त्याला दिसली पाहिजे, ती त्याला ‘व्हिज्युअलाईज’ करता आली पाहिजे. तसे जर दिग्दर्शकाला करता आले तरच तो त्या कलाकृतीला न्याय देऊ शकतो. माझ्या ‘नटरंग’ या कादंबरीवर त्याच नावाचा सिनेमा नुकताच प्रदर्शित झाला आहे. ही कलाकृती अन्य माध्यमात जाण्याचा हा तिसरा प्रसंग. याआधी या कादंबरीवरून तमाशाची निर्मिती झाली होती, या कादंबरीवरून नाटक करण्यात आलं होतं, पण हा बदल खूपच सवंग होता, उठवळ होता. तमाशात जो काही ‘तमाशा’ घालण्यात आला होता ते पाहिल्यानंतर मला त्यांना सांगावं लागलं की, हे मी चालू देणार नाही. हा ‘तमाशा’ बंद करा, त्यानंतर तो तमाशा बंद पडला. नाटकाच्या बाबतीतही तेच, त्यामुळे दहा-बारा खेळ झाल्यानंतर मी ते बंद करायला लावलं. माध्यमातला हा बदल खरोखरच खूप उठवळ होता. कादंबरीतील महत्त्त्वाचा भाग त्यातून गाळलेला होता. प्रेक्षकाला भुलवण्यासाठी, त्याच्या खिशातील पैसे काढून घेण्यासाठी चित्रपट काढणं हा धंदा झाल. माझ्या कलाकृतीचा धंदा व्हावा असं मला वाटत नव्हतं, त्यामुळे मी ते बंद करायला लावलं. प्रत्येक कलाकृतीत अनुभवाचे अनेक स्तर असतात. एक दिग्दर्शक, कलावंत या नात्याने हे स्तर तुम्हाला समजलेच पाहिजेत, त्यामुळे नुसतेच कथानक घेऊन, पात्रं घेऊन, त्यांच्या तोंडी संवाद टाकून चित्रपट तयार होत नाही. बोलपटकाराला कलाकृतीतील आशय लक्षात घ्यावा लागतो. ‘नटरंग’च्या निमित्ताने सुनील जाधवांशी झालेली चर्चा खूपच सकारात्मक होती. ते कलेचे चांगले जाणकार आहेत. तरुण आहेत. मेहनती आहेत. कादंबरीचं कथानक ज्या ठिकाणी घडतं तो कागलचा सारा परिसर, तिथली घरं, वस्त्या, दारिद्र्य, गोठे... या सगळ्या गोष्टी चित्रपट तयार करण्यापूर्वी मी त्यांना प्रत्यक्ष दाखवल्या. मागचे अनुभव पाहता, ‘चित्रपट तयार झाल्यानंतर मी तो पाहीन आणि त्यानंतरच प्रदर्शनास परवानगी देईन’ ही माझी अट होती, त्यामुळे निर्माते, दिग्दर्शकांवरील जबाबदारी मोठी होती. त्यांनीही त्यासाठी अमाप कष्ट घेतले. स्टुडिओतील चित्रणापेक्षा माध्यमात माझी कलाकृती पाहताना खरोखरच समाधान वाटलं. ‘नटरंग’च्या बाबतीत माध्यम बदलाची निर्मिती प्रव्रिâया लेखक म्हणून समाधान देणारी ठरली. - डॉ. आनंद यादव ...Read more