आपले आत्मकथन `विमुक्ती` आवडले. एकूण जीवनप्रवास आपण अत्यंत हलक्या-फुलक्या भाषेत चितारला आहे. `रयत` मधील अनुभव, पुणे विद्यापीठातील राजकारण व प्राध्यापक संघटनेच्या माध्यमातून काम करतानाच्या अनोख्या आठवणी यांचे ओघवते वर्णन आपण पुस्तकात केले आहे. माझ्या नवाचा अधूनमधून केलेला शिडकावा सुखद वाटला. तुम्हाला आणि पुस्तकाला सदिच्छा! ...Read more

`विमुक्ती` वाचले. आवडले. सुरवातीच्या पाच-सात पानातच पुस्तकाने पकड घेतली. त्यातील `आईनं साखर वाढल्याचा बहाणा आवडायचा, नकार मात्र नको वाटायचा` अशी वाक्ये छान वाटली. जातीयतेचे चटके बसले त्याबद्दल आक्रोश न करता, आपली लेखणी संयत राहिली याचे समाधान वाटत. पुस्तकाची भट्टी एकूणच चांगली जमली आहे. आपले लेखन परिचित होते, पण त्यात इतके लालित्य प्रथमच दिसले. त्याचा आनंद झाला. विवेचनात ओघ चांगला आहे. तो रेंगाळत नाही आणि धांदलही करीत नाही. आपली कार्यपद्धती तशीच होती हे लक्षात आहे. भाषा पूर्णत: नागर चालली असती, असे मला वाटते. मेहतांनी निर्मिती छान केली आहे. एक चांगली कलाकृती त्यांनी वाचकांपुढे आणली त्याचे समाधान आहे. मन:पूर्वक अभिनंदन! ...Read more

`दाहक आत्मकथा`… अलीकडे विविध सामाजिक व सांस्कृतिक घटकांची आत्मकथेने मोठ्या प्रमाणात प्रकाशित होत आहेत. पण त्यामध्ये साहित्यिक आणि कलात्मक कस किती असा प्रश्न पडावा अशी परिस्थिती आहे. तरीही तळागाळातील मंडळी आपल्या भोगवट्याच्या सात-बारा कसलाही आडपडदा नठेवता उघड करीत आहेत, त्यामुळे एक सामाजिक इतिवृत्त म्हणून अशा प्रयत्नांची किमान दखल घेणे आवश्यक आहे. महाराष्ट्रापुरते बोलायचे तर, अक्षरांचा उच्चार करण्याचा प्रबळ आत्मविश्वास जागविणाऱ्या कर्मवीर भाऊरावपाटील यांचे ऐिितहासिक ऋण निर्विवाद ठरावे. या पार्श्वभूमीवर रयत कुलातील सध्याची आत्मकथांची लाट बरेच काही सांगून जाते. दीपा महानवरांचे आत्मकथन याच परंपरेत मोडणारे असले तरी एकूण गुणवत्ता, कलात्मकता व दर्जा इ. कसोट्यांवर ते एकदम उजवे नि उत्तम आहे. एका आडवळणी वाडीत धनगर कुटुंबात जन्मलेल्या धोंडीराम (दीपा) दु:ख-दैन्य आणि द्रारिद्र्याशी निकराचा लढा देत. आत्मविश्वासाचा पैसा कवेत घेऊन शिक्षण, साहित्य, लोककला, संघटन, प्रशासन, संपादन, स्तंभलेखन, अध्यापन, समाजकारण आणि राजकारणही अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये आपली विशेष अशी उल्लेखनीय मुद्रा उमटवितो हा या आत्मकथानाचा गाभारा; नि त्यात समरस होऊन, प्रगल्भ आणि प्रौढ लेखणीचे अभिजात वरदान लाभलेल्या दीपाने मूळ ऐवजाचा मोठा सुरेख `साज` घडविला आहे. काय, किती नी कसे सांगावे हे शहाण्या लेखकाला आधीच कळावे लागते. सामासिक आणि चित्रात्मक शैलीच्या दीपाच्या बाबतीत हा प्रश्नच आला नाही. वाड्यापाड्यातीलजातीपातीची जुनाट जळमटे, अंधश्रद्धांचा धाक, रुढी परंपरांचे साखळदंड अशा कोंदट व कुबट परिस्थितीतून ज्ञानाच्या दिशेने झेपवणारा धोंडीराम त्याला लाभलेले सखे-सोबती, समर्थक, शिक्षक व सोयरेधायरे, शिक्षणसंस्था, सहकारी सोसायटी, बँक, ग्रामपंचायतीतील ठेंगू मंडळींचे विखारी राजकारण, नीतीमूल्यांची घसरण, पंच-सरपंच, आमदार, चेअरमन, प्राचार्य, प्रध्यापक, विभागप्रमुख, आजीव सेवक, संचालक, कुलगुरु इ. पदावर केवळ खुर्ची उठविणाऱ्यांचे `अस्सल` मातीचे पाय असे नानाविध पात्र प्रसंग परिस्थिती वगैरेचा कलापूर्ण व साक्षेपी आलेख दीपाने मोठ्या कलाकुसरीने रंगविला आहे. सिनेमातील संकलकासारखा एक समर्थ नी सजग संकलक चांगल्या लेखकातही वास करुन असतो. याचा पुरेपुर प्रत्यय या आत्मकथेत येतो. प्रवाही आणि प्रभावशाली भाषाशैली एकेका शब्दासाठी घेतलेले कष्ट, मोळीबंद वाक्यरचना, विस्मरणाच्या वाटेवरील म्हणी, घटना-प्रसंगातील चमकदार बारकावे. अशा अनेक गोष्टींमुळे दीपाचे हे लेखन वाचकाला खिळवून टाकते. नास्तिकता, मार्क्सवादी विचारांचा पगडा, संस्था संघटनांतील लढाऊ नेतृत्व, विधायक टिका-टिप्पणीची सुरसुरी आणि फिरकीदार वाणी, लेखणी हा सगळा तोफगोळा खरे तर शत्रू निर्माण करणारा, परंतु दीपाने कितीतरी माणसे आणि मनेही जोडली आणि हे त्या अव्वल मानवी मूल्यांनी ओथंबलेल्या पुस्तकाकारात येण्याच्या केलेला हा प्रयत्नही एकूणच पुस्तकाची गती-रिती उलटीपालटी करणारा. साहित्य, कला क्षेत्रातील `पोटदुखी`चे दीपाने नोंदविलेले काही प्रसंग खूपच खुमासदार आहेत. पेर-बहर-कहर अशा तीन भागात विभागलेली `विमुक्ती` अनुक्रमे दीपातील विद्यार्थी, प्राध्यापक आणि प्राचार्यादींचा विकास, विस्तार आणि प्रसंगी विस्कोट सुध्दा समरसून सांगते. ना खेद ना खंत अशी तटस्थता अवघडच असते. दीपाला हे जाम जमले आहे. नटश्रेष्ठ डॉ. श्रीराम लागूंची प्रस्तावना आणि लेखनातील मोक्याच्या टप्प्यावर सॉक्रेटिस, सार्थ, देकार्ट, डी गॉल, जी.ए. कुलकर्णी यांनी पेरलेली अवतरणे, केवळ सूचक नि समर्पकच नाहीत. तर ती चिंतनोत्संजकही आहेत. तसेच दीपाच्या विचार व्यूहाची जातकुळी व्यंजित करणारी आहे. मेहता पब्लिशिंगच्या निर्मिती आणि चंद्रमोहन कुलकर्णींचे मुखपृष्ठ म्हटल्यावर वेगळे भाष्य करण्याची गरज नाही. शाळा महाविद्यालयातून नुसतेच छापाचे गणपती बाहेर पडत नसत, अशा वेगळ्या घडण्या-बिघडण्याच्या काळाचे अपत्य असलेल्या दीपा महानवरांच्या स्वभावाची नि कार्यकर्तुत्वाची मूस नी कूसही केवढी विलक्षण आहे हे इथे पानापानावर प्रकट झाले आहे. - प्रा.वसंत पाटील ...Read more