NAGKESHAR by VISHWAS PATIL

इतिहास आणि वर्तमानभूमीच्या आशयसूत्रांनी विश्वास पाटील यांचे कादंबरीविश्व आकाराला आले आहे. पूर्वदिव्य इतिहासाचे गौरवीकरण तसेच वसाहतकाळातील स्वातंत्र्यगाथेने (क्रांतिसूर्य, महानायक) त्यांच्यातील लेखकाला नेहमीच साद घातलेली आहे. सहकार आणि धरणग्रस्तांच्याजीवनावरील कादंबऱ्या महत्त्वाच्या ठरल्या. तसेच एक `वाचकप्रिय कादंबरीकार` म्हणूनही त्यांनी आपली ओळख निर्माण केली आहे. विश्वास पाटील यांनी कादंबरी लेखनातून `महाराष्ट्र इतिहासबांधणी`चा प्रकल्प अभिनव रीतीने न्याहळला आहे. शिवकाळ, पेशवेकाळ, वसाहतकाळ, स्वांतत्र्यलढा ते गिरणगाव या दृष्टीने ऐतिहासिक महाराष्ट्र परंपरेचा मागोवा त्यांनी कादंबरीतून घेतला. काळ आणि व्यक्ती यांच्या परस्परसाहचर्याच्या दर्शनबिंदूतून त्यांनी `महाराष्ट्र` वाचला आहे. इतिहास आणि वर्तमान, शौर्य आणि नामुष्की तसेच आधुनिकतेच्या विपरीत दृष्टिबिंदूतून दीर्घकालीन महाराष्ट्राचे वाचन केले आहे. अर्थात त्यांच्या या महाराष्ट्र इतिहासवाचनाबद्दलाची अनेक अंगानी चिकित्साही होऊ शकते. मराठी वाङ्मयीन पर्यावरणात गंभीर आणि लोकप्रिय अशा द्वंदाभिरुचीचा लंबक सतत हिंदोळताना दिसतो. त्यावरून विविध भूमिकांचे इत्यर्थ सतत मांडले गेले. त्या संदर्भात विश्वास पाटील यांच्या कादंबऱ्यांचाही विचार होऊ शकतो. या पार्श्वभूमीवर विश्वास पाटील यांच्या `नागकेशर` या नव्या कादंबरीकडे पाहावे लागते. कादंबरीस ग्रामीण महाराष्ट्राची पार्श्वभूमी लाभली आहे. सहकाराचा उदय, वाटचाल, विस्तार आणि -हास हा महाराष्ट्राला परिचित आहेच. आधुनिक महाराष्ट्राच्या पुनर्घटनेत यशवंतराव चव्हाण यांचे योगदान महत्त्वाचे ठरले. ग्रामीण जीवनाच्या कायाकल्पात त्यांच्या धोरणदृष्टीचा सहभाग होता. सहकाराच्या विशाल जाळ्यातून महाराष्ट्राच्या ग्रामीण जीवनात काही प्रमाणात शेती उद्योगाचे विकेंद्रीकरण झाले. मात्र खेडोपाडी सहकार रुजत-विस्तारत असताना जिल्ह्याजिल्ह्यात नवी अर्थसत्ताकेंद्रे उदयास आली आणि त्यातून सत्ताकेंद्री अल्पजनांचे वर्तुळ तयार झाले. सहकाराला उतरती कळा लागली. मराठी कादंबरीकारांनी या सहकाराच्या भल्याबुऱ्या जीवनाचे दर्शन त्यांच्या कादंबऱ्यांतून घडविले. व. ह. पिटके यांच्या `शिदोरी` पासून ते मोहन पाटील यांच्या `साखरफेरा` कादंबरीपर्यंत सहकारकेंद्री ग्रामीण जीवनााची चित्रणपरंपरा दाखवणारी कादंबरीपरंपरा मराठीत आहे. सहकार या व्यापक क्षेत्रातील साखर कारखानाकेंद्री जीवनाचा चित्रफलक मराठी कादंबरीकरांनी कसा वाचला हे पाहणे समाजशास्त्रीयदृष्ट्या महत्त्वाचे ठरू शकते. या कादंबरीपरंपरेत विश्वास पाटील यांची `नागकेशर` कादंबरी दाखल झाली आहे. पश्चिम महाराष्ट्रातील गजरा खोऱ्यातील बापूसाहेब डोंगरे-देशमुख कुटुंबाची कहाणी या कादंबरीत केंद्रवर्ती आहे. ध्येयवादी शिक्षक असणाऱ्या बापूसाहेब अचानक राजकारणाकडे ओढले जातात आणि एका प्रदेशाचा कायाकल्प होतो. साखर कारखान्याच्या येण्याने साऱ्या प्रदेशाचा भौतिक पालट होतो. तेथील समाजजीवन बदलते. तालुक्यातील राजकारणावर बापूसाहेबांची एकहाती नियंत्रण असते. बापूसाहेबांचे बंधू नानासाहेबांचेही कुटुंब कादंबरीच्या केंद्रस्थानी आहे. बापूसाहेबांचे चिरंजीव प्रिन्स उच्च शिक्षित मात्र मनाने एकाकी असतात. गावातीलच पतीच्या छळाला कटांळलेल्या शलाका या विवाहित तरुणीशी प्रिन्स लग्न करतो. प्रिन्सच्या कलासक्त, सुसंस्कृत स्वभावामुळे ती लग्नास तयार होते. बापूसाहेबानंतर सत्तेची सारी सूत्रे प्रिन्स-शलाकाकडे येतात. आणि बापूसाहेबांच्या पश्चात बंधू नानासाहेब, त्यांचा मुलगा बाजीराव, सून नेत्रा यांचा प्रिन्स-शलाका यांच्यासोबत सत्तासंघर्षला सुरूवात होते. पुढे कारखाना, मेडिकल कॉलेज, स्थानिक स्वराज्य संस्था ते विधानपरिषद, लोकसभा निवडणुकांच्या राजकारणात दोन्ही कुटुंबात संघर्षाचा कडेलोट होतो. आणि सहकार प्रगतीला खीळ बसून दोन्ही कुटुंबांना दुःखान्ताला सामोरे जावे लागते. त्याची झळ तालुक्यातील जनतेला सोसावी लागते. अखेरीस कादंबरीतील संघर्षनाट्याचा शेवट सुखान्त स्वरूपाचा आहे. असे काहीएक या कादंबरीचे कथनसूत्र आहे. देशमुख कुटुंबातील तीन पिढ्यांचे चित्रण कादंबरीत आहेत. देशमुख कुटुंब केंद्रस्थानी ठेवून कादंबरीत एका तालुक्यातील समाजजीवन न्याहाळले आहे. या कुटुंबाच्या संबंधित घडामोडीतून निर्माण झालेली समाजवळणे कादंबरीत आहेत. एका अर्थाने साखरप्रदेशाला लगडलेल्या विषारी मुळ्यांची ही कहाणी आहे. सत्तेच्या वाट्यासाठीचा पराकोटीचा संघर्ष त्यातले सूडनाट्य-वैरभावाचे वेगवान घटना-प्रसंगातून निवेदन केले आहे. सत्ता केंद्राभोवतालची निवडणूक, राजकारणातील सूक्ष्मता कादंबरीत आहे. त्यामुळे मानवी वर्तनस्वभावात झालेल्या पालटाचे चित्रण आहे. निवडणूककेंद्री सामाजिक वृत्तांताने कादंबरीला वेगळे परिमाण मिळवून दिले आहे. मराठा कुटुंबातील स्त्रियांचा राजकारण सहभाग, अस्तंगत डाव्यांचे राजकारण, राजकारणातील स्त्री-पुरुषांचे संबंधाचे चित्र आहे. नायिकाप्रधान कादंबरी असे या कादंबरीचे स्वरूप आहे. कादंबरीच्या मध्यवर्ती स्त्रीपात्रे असून कांदबरीच्या चलसृष्टीत त्यांच्या उपस्थितीवावराला विशेष महत्त्व आहे. आदर्शवादी-शुभंकर व खलत्व दर्शक स्त्रीपात्रांच्या रूपातून समाज-राजकारणाचे दर्शन घडविले आहे. कादंबरीतील मुख्य कथनाचा विस्तार करणारी अनेक उपकथानके कादंबरीत आहेत. या उपकथनाचे धागेदोरे एकमेकांत गुंतलेले आहेत. भूतकाळातील व्यक्ती कहाण्यांच्या प्रदेशानी वर्तमानाचा कथनपट विणला आहे. त्या त्या व्यक्तींच्या भूतकाळातील रहस्यमय वाटणाऱ्या पूर्वकथनांनी त्यात रंग भरले आहेत. परिमल मारवडी, बापू, रमेश दिवसे व शलाकाची पूर्वकहाण्यांचे संदर्भधागे वर्तमान कथनभूमीत आहेत. विश्वास पाटील यांनी या कादंबरीत सत्ताधारी मराठा कुटुंबातील बारकावे आणि त्यांचा वर्तनस्वभाव, वृत्ती, सूडाचे बारकाईने चित्रण केले आहे. श्रीमंत कुटुंबे, त्यांच्यातील जातीय-सरंजामी गंड, राजकारणातील शह-प्रतिशहाचे सखोल चित्रण कांदबरीत आहे. राजकारणाचे रंगभरण करणारा समाजवृत्तांत कादंबरीत सतत आहे. गावाकडील यात्रा, मिरवणुका तसेच निवडणुकातील तपशीलभरणांनी कादंबरीत रंग भरले आहेत. कादंबरीत पश्चिम महाराष्ट्रातील राजकीय घराण्यांच्या तपशीलाच्या भासमान प्रतिकृती मोठ्या प्रमाणात आढळतात. गेल्या चार दशकातील साखरकेंद्री प्रदेशातील राजकारणाचा पट त्याचे साद-पडसाद कादंबरीभर सतत जाणवत राहतात. सहकाराच्या -हासकाळाकडे विशिष्ट दर्शनबिंदूतून पाहण्याचा हा प्रयत्न आहे. कादंबरीची भाषा प्रवाही स्वरूपाची आहे. प्रथमपुरुषी कथन आणि वेगवान घटना-प्रसंगाची गुंफण त्यामध्ये आहे. मोजक्या व्यक्तिरेखांचे प्रभावी आणि परिणामकारक चित्रण कादंबरीत आहे. सत्तानाट्याच्या सूड विकृतीचे शोकान्तभावात पर्यवसित होणारे प्रभावी चित्र कादंबरीत आहे. नानासाहेबांचा मुलगा बाजीराव अंगाला स्फोटके लावून विहिरीत उडी मारून आत्महत्या करतो. त्याच्या शरीराच्या ठिक-या उडतात या प्रसंगाचे अतिशय खोलवरचे चित्र कादंबरीत आहे. वाचकांना सतत कथनात गुंतवून ठेवणारी ही जिज्ञासाशैली आहे. वाचकलक्ष्यी आवाहनपरतेला साद घालणारे कथनरूप कादंबरीत आहे. त्यामुळे विश्वास पाटील यांच्या कादंब-यातील आवाहनशैलीचा अधिक विस्तृत अभ्यास होऊ शकतो. सहकाराचा व ग्रामीण कुटुंबातील सत्तासंघर्षाचा मोठा पाट मांडणा-या या कादंबरीवर भारतीय आदर्शवादी कुटुंबव्यवस्थेतील मूल्यांची गडद सावली आहे. त्यामुळे एकाच व्यक्तीच्या वर्तनव्यहाराकडे काळ्या-पांढ-या रंगात कादंबरीत पाहिले आहे. स्त्रियांविषयीचा दृष्टिकोन पारंपरिक स्वरूपाचा आहे. तसेच प्रथमपुरुषी कथनाची सारी सूत्रे कथनकर्त्याकडे असल्यामुळे कथनावर संपूर्णतः नियंत्रण कथनकाराचे राहते. त्यामुळे पात्रांचा अवकाश सीमित झाला आहे. त्यामुळे ते एकरंगीस्वरूपात चित्रीत होतात. `मला तुमच्यापेक्षा एक गुंजभरही अधिक मोठेपण नको त्याची सोबत हवी, `त्याच्या सावलीसह` असे सत्ताकेंद्री असणा-या कर्तबगार शलाकाच्या म्हणण्यातून पारंपरिक पतिनिष्ठतेचे मूल्य अप्रत्यक्षपणे सूचित झाले आहे. शीर्षकात ध्वनित झालेल्या विरोधात्म समांतरन्यासात प्रगतीच्या चक्रावरच आघात करणारी व्यवस्था सहकारक्षेत्रात निर्माण झाली आहे. कादंबरीत झाडाचे आणि नागकेशराचे रूपक कल्पिले आहे. झाडांची मुळं जमिनीत खोलवर जातात. भूमीतून जीवनरस घेत वाढतात, मात्र त्यांच्यावर बांडगूळ वाढते. ऊसाच्या फडात नागकेशराच्या वेली वाढाव्यात आणि त्याने सारे पीकच नाहीसे करुन टाकावे, अशा त-हेने महाराष्ट्राच्या सहकार विकासालाच नष्ट करुन टाकणा-या जीवनानुभवाचे चित्रण कादंबरीत आहे. सहकाराच्या प्रगतीला कुटुंबातील सत्तासंघर्ष कारणीभूत ठरत आहे, या विचारसूत्राचे प्रकटीकरण कादंबरीतून अभिव्यक्त झाले आहे. त्यामुळे महाराष्ट्रातील सहकार जीवनातील -हासाचे, कुटुंबकेंद्री सत्तासंघर्षाचे चित्रण करणारी ही महत्त्चाची कादंबरी आहे. ...Read more

BETTER by DR.ATUL GAWANDE

वैद्यकीय क्षेत्राचा सखोलतेने, अभ्यासपूर्णतेने आणि सोदाहरण घेतलेला वेध... डॉ. अतुल गवांदे हे अमेरिकेत शल्यविशारद म्हणून प्रॅक्टिस करतात. वैद्यकीय क्षेत्रात अधिक गुणवत्ता, अचूकता, सुसूत्रता कशी आणता येईल, या विषयी त्यांनी सखोल आणि सोदाहरण चर्चा केली हे त्यांच्या ‘बेटर’ या पुस्तकातून. या पुस्तकाची त्यांनी तीन विभागांत विभागणी केली आहे. पहिला भाग आहे ‘परिश्रमपूर्वक लक्ष पुरविणे’, दुसरा भाग आहे ‘कार्यप्रणाली वापरणे’ आणि तिसरा भाग आहे ‘कल्पकता.’ या पुस्तकाचा अनुवाद केला आहे सुनीति काणे यांनी. ‘परिश्रमपूर्वक लक्ष पुरविणे’ या विभागात त्यांनी ‘हात धुण्याबाबत’ या प्रकरणात जंतुसंसर्ग टाळण्यासाठी हात धुणं कसं आवश्यक आहे, ते केव्हा आणि कशा पद्धतीने धुतले पाहिजेत याचं विवेचन केलं आहे. त्याचबरोबर विविध रोग पसरविणारे विविध रोगजंतू, जंतुसंसर्ग नियंत्रण विभाग याविषयीही माहिती दिली आहे. बाळंतरोग हा जंतुसंसर्गामुळे होतो, हे शोधून काढून निर्जंतुकतेचा आग्रह धरणाऱ्या डॉक्टरची कथा, जंतुसंसर्गाच्या संबंधातील उदाहरणं इ. बाबींचा समावेशही या प्रकरणात करण्यात आला आहे. ‘स्वच्छ करून टाकणे’ या प्रकरणात त्यांनी पोलिओ निर्मूलनाच्या मोहिमेचं तपशीलवार विवेचन केलं आहे. पोलिओ मोहीम कशी सुरू झाली, इथपासून ते या मोहिमेचं जगभर पसरलेलं जाळं, कर्नाटकमधील त्यांच्या एका डॉक्टर मित्राबरोबर फिरताना पोलिओ निर्मूलन मोहिमेच्या बाबतीत आलेले अनुभव इ. बाबत त्यांनी सविस्तर लिहिलं आहे. ‘युद्धातील दुर्घटना’ या प्रकरणात त्यांनी युद्धात जखमी होणाऱ्या सैनिकांच्या जखमा कशा प्रकारच्या असतात, सैनिकांवर उपचार करण्याच्या पद्धतींमध्ये होत गेलेल्या सुधारणा, सैनिकांना तातडीने उपचार करण्यासाठी केलेली व्यवस्था, त्यात येणाऱ्याb अडचणी, त्यावर शोधलेले उपाय इ.बाबत सविस्तर विवेचन केलं आहे. ‘योग्य कार्यप्रणाली वापरणे’ या विभागातील ‘नग्न रुग्ण’ या प्रकरणात स्त्री-पुरुषांच्या गुप्तांगांची, नाजूक अवयवांची तपासणी वेगवेगळ्या देशांत कशा प्रकारे केली जाते, या तपासणीच्या वेळी स्त्रियांनी कशा प्रकारचे कपडे घालावेत, पुरुष डॉक्टर जेव्हा एखाद्या स्त्रीच्या नाजूक अवयवांची तपासणी करत असेल तेव्हा तिथे शॅपेरॉन (नर्स किंवा दुसरी स्त्री) असावी का, याबाबतची डॉक्टरांची आणि रुग्णांची विविध मतं सांगितली आहेत. काही डॉक्टर्सचे आणि रुग्णांचे या संदर्भातील अनुभव नोंदवले आहेत. ‘तुकड्यातुकड्यातलं काम’ या प्रकरणात डॉक्टरांच्या अर्थकारणाची चर्चा केली आहे. डॉक्टरांनी प्रत्येक सेवेसाठी किती मोबदला घ्यावा, याबाबत सुनिश्चितता नसली तरी सर्वसाधारणपणे त्याचे दर ठरवता येऊ शकतात. कोणताही डॉक्टर एखाद्या विमा कंपनीशी जोडलेला आहे का नाही, यावरही त्याची आमदनी ठरलेली असते. डॉक्टरची व्यावसायिकता आणि त्याचा सेवाभाव यावरही गवांदे यांनी सोदाहरण चर्चा केली आहे. अर्थातच ती अमेरिकेतील वैद्यकीय सेवेच्या संदर्भात आहे. एकूणच हे प्रकरण डॉक्टरांच्या अर्थकारणावर सविस्तरपणे प्रकाश टाकणारं आहे. ‘फाशीच्या कोठडीतले डॉक्टर्स’ या प्रकरणात कैद्यांना प्रत्यक्ष मृत्युदंड देताना डॉक्टरांचा त्यात प्रत्यक्ष सहभाग असावा की नाही, यावर तपशीलवार चर्चा केली आहे. फाशीच्या कोठडीत डॉक्टरच्या उपस्थितीची गरज का भासली, अमेरिका आणि कॅलिफोर्नियातील डॉक्टर संघटनांनी मृत्युदंडाच्या वेळी डॉक्टरचा त्यात सहभाग असण्याला केलेला विरोध, कैद्यांना मृत्युदंड देण्याचे प्रकार, त्यातील त्रुटी, मृत्युदंडाच्या अंमलबजावणीत डॉक्टरांच्या सहभागाबाबतची आचारसंहिता, ज्या डॉक्टरांनी कैद्यांच्या मृत्युदंडात सहभाग घेतला त्यांचा दृष्टिकोन आणि त्यांचे त्या संदर्भातील अनुभव इत्यादी मुद्द्यांच्या आधारे सखोल चर्चा केली आहे. ‘लढा देण्याबाबत’ या प्रकरणात गुंतागुंतीच्या काही केसेसचे अनुभव सांगितले आहेत. डॉक्टरी कौशल्य पणाला लावूनही काही वेळेला गुंतागुंतीच्या केसेसमध्ये कसं अपयश येतं आणि काही वेळेला आश्चर्यकारकरीत्या पेशंट कसा बचावतो, हे या अनुभवांवरून दिसून येतं. शेवटी डॉक्टरांच्या प्रयत्नांनाही कधी कधी मर्यादा येते, हे या प्रकरणावरून दिसून येतं. या पुस्तकाच्या ‘कल्पकता’ या तिसऱ्या भागातील ‘गुणसंख्या’ या प्रकरणात बाळंतपणाच्या वेळेस उद्भवणाऱ्या अडचणी, त्याबाबत केल्या जाणाऱ्या उपाययोजना इ.बाबत सविस्तर आणि सोदाहरण चर्चा केली आहे. ‘बेल कव्र्ह’ या प्रकरणात सी. एफ. या कफाशी संबंधित आजाराबाबत तपशीलवार आणि सोदाहरण चर्चा केली आहे. ‘कामगिरी सुधारण्यासाठी’ या प्रकरणात डॉ. गवांदे यांनी नांदेड (कर्नाटक) जिल्हा रुग्णालयातील रुग्णांच्या बाबतीतील अनुभव सांगितले आहेत आणि त्या अनुभवांच्या आधारे सरकारी रुग्णालयातील डॉक्टर्स अनेक अडचणींवर मात करून किती कार्यक्षमतेने सेवा बजावत असतात, याची चर्चा केली आहे. जिल्हा रुग्णालयातील कार्यक्षम डॉक्टर्स बघितल्यानंतर गवांदे यांनी आपलं मत नोंदवताना लिहिलं आहे, ‘असं असूनही मला जे दिसलं, ते होतं : सुधारणा घडवणं शक्य असतं! त्यासाठी तीव्र बुद्धिमत्ता गरजेची नसते. त्यासाठी नेटानं, प्रामाणिकपणे प्रयत्न करत राहणं गरजेचं असतं. त्यासाठी स्वच्छ नैतिक विचार गरजेचे असतात आणि सर्वांत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, त्यासाठी प्रयत्न करत राहण्याची तयारी गरजेची असते.’ समारोपात, सरासरीपेक्षा अधिक चांगली कार्यक्षमता प्राप्त करण्याच्या काही युक्त्या त्यांनी सांगितल्या आहेत. तर, वैद्यकशास्त्रातील काही महत्त्वाच्या बाबींची सोदाहरण आणि साधक-बाधक चर्चा करणारं हे पुस्तक वैद्यकीय क्षेत्रात येऊ घातलेल्या विद्याथ्र्यांसाठी आणि कार्यरत असणाऱ्यांसाठीही मार्गदर्शक असलं, तरी ते कुठेही कंटाळवाणं किंवा रटाळ होत नाही; कारण गवांदे यांची साधी, सोपी भाषा आणि त्यांनी दिलेली उदाहरणं. त्यामुळे सर्वसामान्य वाचकही हे पुस्तक अगदी रुचीने वाचू शकतो. गवांदे यांनी वैद्यकीय क्षेत्राच्या संदर्भात केलेली चर्चा अन्यही क्षेत्रांना लागू होऊ शकते. त्यांची ही चर्चा मानवी मू्ल्यांनाही स्पर्श करते. अगदी प्रस्तावनेपासून समारोपापर्यंत हे पुस्तक वाचकाच्या मनाची पकड घेतं. तेव्हा वैद्यकीय क्षेत्राच्या विविध पैलूंचं दर्शन घडविणारं, त्या क्षेत्राविषयीची माहिती आणि ज्ञान वाचकांपर्यंत सहजतेने पोचवणारं हे पुस्तक अवश्य वाचावं असं आहे. सुनीति काणे यांचा अनुवाद उत्तम. -अंजली पटवर्धन ...Read more