ACHARYA ATRE - BARA GAVCHE PANI by KANADE BABURAO

आचार्य अत्रे आणि विविध गावं यांच्या नात्याचा वेध... आचार्य अत्रे म्हणजे महाराष्ट्राचं अष्टपैलू व्यक्तिमत्व. साहित्य, नाटक, चित्रपट, पत्रकारिता, वक्तृत्व, राजकारण, शिक्षण, समाजकारण आदी विविध पैलूंद्वारे त्यांनी आपली वेगळी छाप उमटवली आहे. महाराष्ट्राच ‘सांस्कृतिक राजदूत’ अशीच त्यांची ओळख होती. संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ, नाट्य संमेलन, साहित्य संमेलन, व्याख्यानं, चित्रीकरण, नाटकांचे दौरे आदी कारणांमुळे पायाला भिंगरी लावल्यासारखा त्यांनी महाराष्ट्र पिंजून काढला. इतकंच काय; पण देश-परदेशांतही ते अनेकदा गेले. या निमित्त त्यांचा विविध शहरांशी-गावांशी संबंध आला. त्यातून त्यांचे अनेक ठिकाणांशी ऋणानुबंध जुळले. नेमक्या या नात्यांचा वेध अ‍ॅड बाबुराव कानडे यांनी ‘आचार्य अत्रे - बारा गावचं पाणी’ या पुस्तकांद्वारे घेतला आहे. बेळगाव, गोवा, रत्नागिरी, कोल्हापूर, कऱ्हाड, सातारा, वाई, तुळजापूर, पुणे, मुंबई, नगर, औरंगाबाद, नागपूर, दिल्ली आदी शहरांशी आचार्य अत्रे यांचे नातेसंबंध यात उलगडून दाखवण्यात आले आहेत. ‘बेळगाव - महाराष्ट्राचे हृदय’ या लेखात बेळगावविषयी वाटणारी आत्मियता आणि जिव्हाळा आहे. सन १९४६ मध्ये तिथं झालेल्या साहित्य संमेलनाद्वारे संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्याचं रणशिंग अत्रे यांनी फुंकलं. ‘बेळगाव महाराष्ट्राचे हृदय आहे आणि मुंबई मस्तक आहे,’ असं म्हणत एखाद्या शूर शिलेदारासारखं लेखणी आणि वाणीद्वारे आचार्य अत्रे यांनी केलेल्या रोमहर्षक लढ्याचं वर्णन यात आहे. महाराष्ट्राच्या मर्मबंधातली ठेव म्हणून गोव्याला ओळखलं जातं. गोव्यावर अत्रे यांचं नि:स्सीम प्रेम होतं. गोव्याच्या स्वातंत्र्यलढ्यात अत्रे यांनी उडी घेतली. त्यासाठी त्यांची लेखणी ‘नवयुग’मधून आग ओकत होती. त्यांच्या वाणीला धार चढली होती. गोव्यासंबंधीच्या त्यांच्या भाषणांचा आणि लेखांचा एक मोठा ग्रंथ होईल, एवढं त्यांचं योगदान आहे. या साऱ्या बाबी गोव्यावरच्या लेखात आहेत. पुण्याविषयी अत्रे यांना मोठी आत्मीयता होती. नगरसेवकपदापासून ते लोकसभेपर्यंतच्या अनेक निवडणुका अत्रे पुण्यात लढले. भांबुर्डाचं शिवाजीनगर तर रे मार्केटचे महात्मा फुले मार्केट असं नामकरण करण्यात त्यांनी पुढाकार घेतला होता. लोकसभेची निवडणूक पुण्यात ते हरले. त्याचवेळी विधनसभेची निवडणूक ते मुंबईतून जिंकले. त्यावेळी ‘आईने मारले; पण मावशीने तारले’ असे उद्गार त्यांनी काढले होते. पुण्याविषयी अशा अनेक आठवणी ‘पुणे- माझी आई - सांस्कृतिक कर्मभूमी’ या लेखात जागवल्या आहेत. आचार्य अत्रे यांचं कोल्हापूरशी नातं चित्रपटांमुळे आणखी दृढ झालं. ‘ब्रह्मचारी’, ‘वसंतसेना’, ‘महात्मा फुले’ या चित्रपटांसंदर्भातल्या अनेक आठवणी सांगितल्या आहेत. तसंच बाबुराव पेंढारकर, वि. स. खांडेकर, बाबा कदम, शिवाजी सावंत आदींविषयीच्या आठवणींनाही उजाळा ‘कोल्हापूर नव्हे कलापूर’ या लेखात देण्यात आला आहे. सासवडमध्ये अत्रे यांचं बालपण गेलं. त्यावेळच्या अनेक आठवणी, गंमतीजमती आहेत. उनाडक्या, चेष्टा, चकाट्या, नकला यांना ऊत आला होता. त्यावर ‘शक्ती आणि भक्तीचा संगम - सासवड जन्मभूमी’ या लेखात प्रकाश टाकण्यात आला आहे. ‘मी लहानसहान मंडळींशी मैत्री करत नसतो. खंडाळ्यांच्या डोंगर आणि मुंबईचा सागर हीच माझी खरी मित्रमंडळी,’ असं आचार्य अत्रे म्हणत. त्यामुळंच खंडाळा इथला राजमाची बंगला हे त्यांचं एक आवडतं ठिकाण होतं. इथं रंगलेल्या मैफली, नवोदित साहित्यकांचा मेळा, मान्यवरांच्या गाठीभेटी यामुळं हा बंगला अत्रे यांच्या जीवनात उत्साहाचा झरा होता. एका बंगल्याविषयीच्या आठवणी खूप रंजक झाल्या आहेत. आचार्य अत्रे यांचे अभ्यासक अशी अ‍ॅड. कानडे यांची ओळख आहे. खरं तर आचार्य अत्रे यांना ते आपलं दैवतच मानतात. त्याच अनुषंगानं त्यांनी हा लेखनप्रपंच केला आहे. अत्रे यांचा अनेक गावांशी - शहरांशी ऋणानुबंध जुळला. तिथल्या आठवणींना कानडे यांनी एका धाग्यात गुंफलं आहे, हा अतिशय स्तुत्य प्रयोग आहे. खरं तर ही गावंच आचार्य अत्रे यांच्या आठवणी सांगत आहेत, असा भास आपल्याला होतो, इतकं प्रत्ययकारी लेखन कानडे यांनी केलं आहे. मात्र, हे करत असताना आचार्य अत्रे यांच्याशी ज्यांचे वादविवाद झाले, त्यांनाही कानडे यांनी झोडपून काढलं आहे. अत्रे यांच्या नजरेतून त्यांनी पाहिलं असल्यामुळं हे झालं असावं, असं वाटतं. मात्र, त्यांनी हे टाळायला हवं होतं, असं वाटतं. अत्रे यांच्यावर प्रेम करणाऱ्यांनी तर हे पुस्तक वाचावंच, शिवाय ज्यांना महाराष्ट्राची सांस्कृतिक चळवळ, संयुक्त महाराष्ट्र यांविषयी यांविषयी आत्मियता आहे, त्यांनीही हे पुस्तक आवर्जून वाचलं पाहिजे. अत्रे यांच्या अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्वाची ओळख आपल्याला या पुस्तकातून निश्चित होते, एवढं नक्की! – सु. ल. खुटवड ...Read more

KAHANI PAHILYA AAGINGADICHI by RAJENDRA AKLEKAR

लोकलशिवाय मुंबईची कल्पनाच करता येत नाही. आज मुंबईची लोकसंख्या १ कोटी ८२ लाख आहे आणि लोकलनं रोज सुमारे ७५ लाख माणसं प्रवास करतात. एवढ्या अवाढव्य प्रमाणात प्रवाशांची वाहतूक करणाऱ्या आगगाडीचा जन्म झाला १६ एप्रिल १८५३ रोजी. देशातीलच नव्हे तर, आशिया खंडातल पहिली आगगाडी बोरीबंदर (आताचं छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस) ते ठाणे अशी धावली. तत्पूर्वी १८२५ साली इंग्लंडमध्ये पहिली आगगाडी सुरू झाली, त्यानंतर देशोदेशी आगगाडी सुरू करण्याचे प्रयत्न झाले. अमेरिकेत रेल्वेमार्ग बांधले गेले आणि त्यानंतर तिसरा नंबर भारताचा लागला. तेव्हा आपल्यावर इंग्लंडचं अधिराज्य होतं. हिंदुस्तानातला कच्चा माल इंग्लंडला पाठवणे आणि तिकडचा माल विक्रीसाठी हिंदुस्तानात आणणं, हा रेल्वे बांधण्यामागचा सरकारचा मुख्य हेतू होता. त्यासाठी हिंदुस्तानातील बंदरं अंतर्भागाशी जोडणं आवश्यक होतं. यातून मुंबई, कलकत्ता आणि मद्रास (आता चेन्नई) या बंदरांपासून रेल्वेमार्ग टाकायचं इंग्रज सरकारनं ठरवलं. हिंदुस्तानासारख्या मागास देशात रेल्वे चालवणं फायदेशीर होईल, याचा अनेकांना विश्वास वाटेना आणि सामान्यांना तर बिनबैलाची, बिनघोड्याची गाडी चालेल आणि सामान व माणसं वाहून नेईल असंच वाटेना. याबाबत लोकांना नीट माहिती देण्यासाठी म्हणून तेव्हाच्या टाऊन हॉलमध्ये एक मोठी सार्वजनिक सभा झाली. नाना शंकरशेटांसारख्या समाजधुरिणांची भाषणंही झाली, पण तरीही पुरेसा प्रतिसाद मिळेना. शेवटी सरकारनं कंपनीत पैसा गुंतवणाऱ्या भागीदाराना त्यांच्या गुंतवणकीवर ५% एवढ्या परताव्याची खात्री दिली. म्हणजे कंपनीला तोटा झाला, तरी त्यांना त्यांच्या गुंतवणुकीवर ५% व्याज मिळेल याची खात्री दिली. शिवाय कंपनीला लागणारी सर्व जमीन, म्हणजे रूळ टाकण्यासाठी आणि इमारती, स्थानकं. पूल इ. साठीची सर्व जमीन सरकारनं फुकट देण्याचं कबूल केलं. त्यानंतर मात्र रेल्वेचं काम भराभर होऊ लागलं आणि १६ एप्रिल १८५३ रोजी भारतातील पहिली आगगाडी धावली... भारतीय रेल्वेची अशी विविध स्वरूपाची माहिती `कहाणी पहिल्या आगीनगाडीची` या या राजेंद्र आकलेकर लिखित पुस्तकात वाचायला मिळते. या मू‌ळ इंग्रजी पुस्तकाचा तेवढाच रंजक आणि माहितीपूर्ण अनुवाद रोहन टिल्लू यांनी केला आहे. आजमितीला मुंबईत १३६ लोकल स्थानकं आहेत आणि त्यावरून रोज २३४० पेक्षा अधिक लोकल गाड्या धावतात. या सगळ्या गाड्यांची आणि स्थानकांची माहिती पुस्तकात देणं शक्य नाही, पण त्यातल्या काही विशेष स्थानकांची आणि त्यांच्या आसपासच्या विशेष जागांची, तिथल्या इतिहासाची माहिती पुस्तकात आवर्जून देण्यात आली आहे. उदा. आजच्या सी.एस.एम.टी.च्या जवळच म्हणजे आधीच्या व्हिक्टोरिया टर्मिनसजवळ, म्हणजेच बोरीबंदरजवळ पूर्वी `फोर्ट जॉर्ज` किल्ला होता. या जॉर्ज किल्ल्यातूनच पहिल्या आगगाडीला तोफांची सलामी दिली गेली होती. आकलेकरांनी मुंबईमधल्या अनेक लोकल स्थानकांची आणि आसपासच्या भागांची अतिशय रंजक महिती पुस्तकात दिलेली आहे. तसंच `इतिहासाच्या पाऊलखुणा` या शीर्षकाखाली त्या भागांची जुनी माहितीसुद्धा दिली आहे. त्यामुळे पुस्तक एखाद्या कथा-कादंबरीसारखं रोचक झालं आहे. आकलेकर हे खरे रेल्वेप्रेमी आणि मुंबईप्रेमीही आहेत, असं त्यांचं हे पुस्तक वाचल्यावर नक्कीच जाणवतं. आपली पहिली आगगाडी ज्या मार्गानं धावली तो मार्ग प्रत्यक्ष अनुभवण्यासाठी ते त्या मार्गानं पायी चालले आहेत. अजूनही ते रेल्वेमार्गानं चालत असतात (अर्थात आवश्यक त्या सर्व परवानग्या काढून). त्यामुळेच मार्गाचं काम सुरू असतानाच्या अडचणी, वेगवेगळ्या स्थानकांचं वैशिष्ट्यपूर्ण बांधकाम, आसपासच्या ऐतिहासिक खुणा, काही जुन्या गोष्टी, फार माहीत नसलेल्या भागांची माहिती, असा खूप तपशील या पुस्तकात वाचायला मिळतो. पुस्तकातील ही सगळी माहिती अतिशय रंजक आहे. मात्र पुस्तकाला सलग कथानक नसल्यामुळे ही माहिती काहीशी विसकळीत वाटते. म्हणजे आगीनगाडीची कथा वाचताना अनेक छोटे छोटे भाग एकामागून एक वाचत जावं लागतं. एका भागाचा पुढच्या भागाशी संबंध असेलच असं नाही. मुंबईतल्या १३६ लोकल स्थानकापैकी एखाद्याची माहिती वाचायची असेल, तर ती कुठे आहे ते आधी शोधून काढावं लागतं. म्हणजे हव्या त्या स्थानकाची, किंवा इतर विशेष काही गोष्टींची माहिती पुस्तकात नेमकी कुठे सापडेल, हे कळण्याचा काही तरी सोपा मार्ग असायला हवा होता. अनुक्रमणिका जर विस्तारानं दिली असती, तर ही अडचण कदाचित दूर होऊ शकली असती. तेढी उणीव सोडली, तर रेल्वेविषयक माहितीचा एक खजिनाच या पुस्तकात दडलेला आहे. पुस्तकात बरीच छायाचित्रंही आहेत. मात्र त्यांपैकी बरीच काळपट आहेत. जुन्या छायाचित्रण तंत्रामुळे कदाचित तसं झालं असावं. परंतु काही चित्रं बरीच सुस्पष्ट आहेत. मुखपृष्ठावरील गाडीचं छायाचित्रही आकर्षक आहे आणि नावाला अगदी शोभेसं आहे. मुंबई बेटांचा आणि मुंबईतल्या रेल्वेचाही नकाशा पुस्तकात आहे. एकंदरीत रेल्वेप्रेमींनी जरूर संग्रही ठेवावं असं हे पुस्तक आहे! ...Read more