Sakal Saptarang 27-8-17
काही काही पुस्तकं खोल जखम करून जातात. बराच काळ ती भळभळत कायम राहते. कालांतरानं बरी होते; पण व्रण मात्र कायम राहतो. थंडी वा-याच्या दिवसांत ती उगीचच दुखते. आपलं अस्तित्व जाणवून देते. ‘मीसुद्धा तुझ्या भूतकाळाचा एक भाग आहे, याची आठवण करून देते. माणसाला वेदनेची स्मृती राहत नाही म्हणतात. ते एक वरदानच. मात्र, या असल्या जखमांच्या वेदना मात्र कशा काय कोण जाणे, कायम राहतात. `द बॉय इन द स्ट्राइप्ट पायजमाज’ ही अशीच कादंबरी.
दुस-या महायुद्धातल्या हिटलरप्रणीत यहुदी छळछावण्यांबद्दल आजवर लाखो पृष्ठं लिहिली गेली. शेकडो चित्रपटही निघाले. हा आपला कोडगेपणा आहे. इतक्या भयंकर अमानुषतेला फक्त दु:स्वप्न मानायचं? हिटलरच्या नाझी वरवंट्याखाली हजारो लाखो यहुद्यांना किडा-मुंगीपेक्षाही वाईट हालहाल होऊन मरावं लागलं. तरणेताठे कसेबसे तगले. आजारी, वृद्ध आणि लहान लहान मुलं थेट गॅसचेम्बरमध्ये गेली. धूर होऊन वातावरणात मिसळली. माणूस म्हणवून घेण्याची शरम वाटावी, असा हा प्रकार.
पण कालौघात या जखमाही भरल्याच. ‘होलेकॉस्ट’ या विषयावर आता काही नको, असं वाटत असतानाच २००३ मध्ये एक जॉन बॉइन नावाचा एक आयरिश तरुण लेखक उठतो काय, अवघ्या अडीच दिवसांत एक चिमुकली कादंबरी लिहितो काय आणि अवघ्या रसिकांना पुन्हा मुळासकट हादरवतो काय.... सगळंच अतक्र्य.
बॉइननं ही कादंबरी लिहिली, तेव्हा तो अवघ्या ३२ वर्षांचा होता. म्हणजे त्यानं महायुद्धातला ‘म सुद्धा पाहिलेला नव्हता. शिवाय कहर म्हणजे त्यानं ही कादंबरी लिहिली ती मुलांसाठी! होलेकॉस्ट हा विषय बालवाङमयात नेण्याचा त्याचा हा अट्टाहास कुठल्या खात्यात टाकायचा? तुम्हीच ठरवा. पण बॉइनची कादंबरी कुमारवाङ्मय म्हणून गाजलीच; पण प्रौढांनाही तिनं अस्वस्थ केलं.
कादंबरी लहान मुलाच्या नजरेतूनच सांगितलेली आहे. त्यामुळं वर्णनं अंगावर येतात. मृत्यूच्या अगदी कडेकडेनं जाणारा हा निरागसतेचा प्रवाह अगदी हलवून सोडतो. ब्रूनो आणि श्मूएल दोघं चिमुकले गोड मित्र. अमानुषतेचं काटेरी कुंपण त्यांना रोखू शकलं नाही. दोघांनी आपापलं आभाळ एकमेकांना देऊ केलं आणि खरंच देऊनही टाकलं. त्यांच्या निरागस जगात कोरडी आश्वासनं नसतातच. ती ‘मिरास’ आपल्यासारख्या अमानुषतेची कुंपण घालत फिरणाऱ्या प्रौढ जगाची.
- प्रवीण टोकेकर
DAINIK AIKYA SATARA 21-08 -2011 एका मुलाची करुण कहाणी…
`द बॉय इन द स्ट्राइप्ट पायजमाज’या पुस्तकाचे मूळ लेखक आहेत जॉन बायेन आणि अनुवादिका आहेत मुक्ता देशपांडे. आजपर्यंत या कादंबरीच्या पाच लाखांहून अधिक प्रतींची विक्री झाली आहे आणि बेचाळीस भाषांमध्ये भाषांतरे झाली आहेत. या कादंबरीवरील चित्रपट ऑस्कर विजेता ठरला आहे.
कोणत्याही युध्दामुळे, जगावर होणाऱ्या भीषण परिणामांचा इतिहास तटस्थ कोरडेपणानं साक्षी असतो. पण युध्दातल्या छोट्या छोट्या गोष्टींनी लहान मुलांच्या भावविश्वात झालेल्या उलथापालथीनं संवेदनशील मन सुन्न होतं.
असं म्हणतात, की युध्द कधीच संपत नाही. संपलंसं वाटणाऱ्या युध्दाच्या शेवटातच पुढच्या युध्दाची बीजं पेरली जातात. पहिलं महायुध्द संपलं म्हणता दुसऱ्या महायुध्दाचे ढग आकाशात जमू लागले. वंशद्वेषाचा अतिरेक करणाऱ्या हिटलर नावाच्या क्रूरकर्म्याच्या अमानुषणानं, त्या ढगांचा रंग काळाकुट्ट होऊन त्यांची कृष्णछाया साऱ्या जगावर पसरली.
त्या काळोखात हरवलेल्या एका लहानग्याची ही कहाणी. ज्याला जगाची पुरती ओळखही झालेली नाही, असा नऊ वर्षाचा बर्लिनमधला निष्पाप, कोवळा मुलगा ब्रूनो हा या कादंबरीचा नायक आहे.
बर्लिनमधील ही गोष्ट. शाळेतून घरी आलेल्या ब्रूनोबरोबर आपण त्याच्या घरात प्रवेश करतो. घरची मोलकरीण मारिया सामानाची बांधाबांध करत असते. याच्या नजरेपासून लपवून ठेवलेल्या, स्वत:ला क्षुल्लक न वाटणाऱ्या गोष्टींना तिनं हात लावल्यामुळे चिडलेला ब्रूनो तक्रार करण्यासाठी आपल्या आईकडे जातो. त्याच्या बाबांना नोकरीसाठी दुसऱ्या गावाला जावं लागणार असल्यामुळे बर्लिन सोडावं लागणार असल्याचं आई त्याला सांगते. आपले बाबा काय काम करतात याची त्या लहानग्याला कल्पनाही नसते. प्रत्येक मित्राचे बाबा काय काम करतात असा विषय निघाला, की तो मित्रांना एवढंच सांगू शकत असे, की त्याच्या बाबांकडून फ्युरीला फार मोठ्या अपेक्षा आहेत आणि त्यांना खूप छान, कडक गणवेश आहे. फ्युरी त्यांच्याकडे जेवायला आल्यानंतर तो कोण हा प्रश्न त्याला पडतो. त्याची मोठी बहीण ग्रेटेल `ते हा देश चालवतात’ अशी फ्युरीची ओळख सांगते आणि एवढेही माहित नसल्याबद्दल त्याला मूर्खात काढते. फ्युरीची इच्छा असल्यामुळे, त्याचे वडील नव्या बढतीच्या कमांडंटच्या नोकरीला संमती देतात. नाइलाजांन तो आई, बाबा, बहिण ग्रेटेल ह्यांच्याबरोबर आश्विट्झ नावाच्या नव्या गावी जातो. त्याला तो कायम `आऊट विच’ असेच म्हणतो. नव्या गावी शाळा नाही, मित्र परिवार नाही, तोंडानं गाडी चालवल्यासारखा आवाज करत वरच्या मजल्यापासून खाली घसरगुंडी करत येण्याचं सुख नाही. चवड्यावर उभं राहून खिडकीतून संपूर्ण बर्लिन शहर पाहण्याची गंमत नाही. त्याच्या दृष्टीनं नव्या गावी करण्यासारखं काहीही नसतं.
खिडकीतून बाहेर पाहिल्यावर बर्लिनसारखीच रस्त्यावरची गर्दी, कॅफे, रस्त्याकडेच्या टेबलावरील मंडळी दिसतील अशी त्याची अपेक्षा असते. पण त्या अपेक्षेला पूर्णपणे तडा जातो, त्या ऐवजी त्याच्या घराच्या पुढे वीस फुटांवर एक उंच आणि लांबलचक तारेच कुंपण त्याला दिसतं. कुंपणापलीकडे हिरव्या रंगाचं नावही नसतं. असते ती संबंध मैदानात वाळूसारखी पसरलेली माती, नजर पोहोचले तिथपर्यंत बुटक्या झोपड्या, मोठ्या चौकोनी इमारती आणि असंख्या माणसं, लहान मुल, तरुण, म्हातारे, आजारी, अपंग सगळ्या प्रकारची. फक्त पुरुष. विशेष म्हणजे सगळे एकाच पोषाखातले. राखाडी रंगाचे पट्टे पट्टे असलेले पायजमे, सदरे आणि डोक्यावर राखाडी पट्टे असलेली टोपी. सारं सारं भयंकर असतं. त्याच्या मनात येतं, बाबांनी असं काय केलं, की त्याची शिक्षा म्हणून फ्युरीनं त्यांना इकडे पाठवलं?
तिथे ब्रुनोला शाळा नसते. पण इतिहास आणि भूगोल हे विषय शिकविणारे शिक्षक असतात. दोन्हीही कंटाळवाणे. शिक्षण आणि विषय. असे हे कंटाळवाणे दिवस ढकलताना, त्याची काहीतरी शोधून काढण्याची, त्याच्या मते संशोधकाची वृत्ती उफाळून येते आणि काहीतरी नवीन सापडेल ह्या आशेनं एक दिवस घराबाहेर पडून तो कुपणाच्या कडेकडेनं चालत राहतो. त्याला कुपणापलीकडे लांब एक टिंब दिसतं. नंतर एक ठिपका. त्याच ठिपक्याचा एक गोळा होतो आणि थोड्याच वेळात एक आकृती. तो एक मुलगा असतो.
भादरलेल्या डोक्याचा, दु:खी डोळ्यांचा, राखाडी रंगाचा चट्टेरी पट्टेरी सदरा पायजमा आणि टोपी घातलेला हाच इम्युल. त्याच्यामुळे कुंपणापलीकडच्या जगाबद्दलचं ब्रूनोचं कुतूहल पराकोटीला जातं. ब्रूनोला एक मित्र मिळतो. कुंपणापलीकडे तो आणि अलीकडे ब्रूनो.
पुढे ब्रूनो रोज त्याला भेटतो. त्याच्याशी गप्पागोष्टी करतो. कायमच भुकेनं वखवखलेल्या इम्यूलला ब्रेड, केक, चॉकलेट असं काहाबाही देत राहतो. इम्यूल त्याला आपली कहाणी ऐकवतो. त्याच्या कुटुंबाला घर सोडणं कसं भाग पडलं, बिन दाराच्या आगगाडीनं कमालीची दुर्गंधी सहन करत त्यांनी कसा प्रवास केला आणि अखेर त्यांना कुंपणापलीकडे कसे आणले गेले ही सारी हकिकत इम्यूल त्याला ऐकवतो.
ब्रूनो आणि इम्यूल दोघं एकाच वयाचे, एकाच दिवशी जन्माला आलेले. दोघेही मित्र होतात. ज्यू मित्र त्याची कर्मकहाणी ऐकवतो आणि जर्मन मित्र ती भरल्या मनानं ऐकतो. बर्लिनला परत जाण्याआधी मित्राचा निरोप घ्यावा म्हणून ब्रूनो नेहमीच्या भेटीच्या ठिकाणी जातो आणि इम्यूलचे बाबा हरवल्याची धक्कादायक बातमी त्याला समजते. इम्यूलचे घर कसं आहे ते पाहण्याची आणि मैत्रीची आठवण राहण्यासाठी त्याच्याबरोबर फूटबॉल खेळण्याची त्याला तीव्र इच्छा होते. त्यातच हरवलेल्या बाबांच्या तपासात मदत करण्याची इम्यूल त्याला विनंती करतो. ब्रूनो कुंपणापलीकडे जाण्याचं ठरवतो. त्याच्या बाबांना शोधायचं. त्याचं घर पहायचं आणि त्याच्याशी फूटबॉल खेळायचा या अनावर ओढीनं कुंपणापलीकडचा ब्रूनो कुंपणापलीकडे जातो. त्याच्या मते काही तासांचाच तर प्रश्न असतो.
दोघं मिळून इम्यूलच्या बाबांना शोधत हिंडतात. पाऊस कोसळण्याच्या बेतात असतो. अंधारुन आलेलं असतं. ब्रूनोला घरी जाण्याची ओढ लागते. रोस्टेड बीफची आठवण येताच पोटातली भूक आणखीनच भडकते. अचानक सैनिक शिट्ट्या वाजवतात आणि कॅम्पला वेढा घालून उभे राहतात. कवायतीसाठी म्हणून पट्ट्यापट्ट्यांचा पायजमा घातलेले सगळे लोक तिथे जमा होतात. ब्रूनो आणि इम्यूल त्या घोळक्याच्या मध्यभागी सापडतात आणि शिस्तीत चालण्याऐवजी लोंढ्याबरोबर ढकलले जातात. चालता चालता त्यांचे पाय पायऱ्यांना लागतात आणि सगळेजण एका मोठ्या दालनात गोळा होतात. बाहेरचं दार एकदम बंद होतं आणि बाहेरची लोखंडी कडी जोरात आपटल्याचा आवाज येतो. ब्रूनोला घराची तीव्रतेने आठवण येते आणि तो इम्यूलचा, आपल्या आयुष्यभराच्या मित्राचा हात घट्ट धरुन ठेवतो. कधीच न सोडण्यासाठी.
ब्रूनोचं काय झालं ते कोणालाच समजत नाही. सापडले ते कुंपणाच्या अलीकडे पडलेले त्याचे कपडे आणि बुट. या कादंबरीत १९४२ चं महायुध्द, हिटलर, नाझी छळछावणी, गॅस चेंबर्स अशा गोष्टींचा उल्लेखही नाही. ब्रूनोच्या बालबुध्दीला आकलन होईल ते जसंच्या तसं सांगूनही, ह्या साऱ्या गोष्टी पुस्तकात सतत जाणवत राहतात. हेच लेखकाचं यश आहे.
-सौ. मीरा बा. शाळीग्राम