- पूर्वा बडवे,पुणे.
अफगाणिस्तान तालिबान राजवटीच्या कब्जात गेल्यानंतर तिथल्या सामान्य माणसांचे जे काही हाल झाले त्याच जिवंत चित्रण डेबोरा एलिस या लेखिकेने या पुस्तकांतून केलेले आहे.
अकरा वर्षांची परवाना जिने जन्माला आल्यापासून आकाशात जमिनीवर फक्त बॉम्बच पाहिले होते.तालिबान्यांनी काबुलवर कब्जा मिळवल्यावर पहिल्यांदा स्त्रियांना घरात कोंडून घातलं.शाळांमधून मुलींची हकालपट्टी केली,स्त्रियांना नोकऱ्यांवरून हाकललं गेलं, पुरुष सोबत नसताना बाईचं पाऊल रस्त्यावर पडलं की लाथाबुक्क्यांनी चिरडून तालिबानी सैनिकांच्या बंदुकीसमोर मरणाला सामोरं जाणं होतं.सक्तीचा ड्रेसकोड लादला गेला.पुस्तकांच्या होळया केल्या.
एकंदर रोजच पडणारे बॉम्ब , जीव वाचवण्यासाठी घर सोडून एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी होणारी वाताहत, कित्येक आगीचे लोळ, पाय गमावलेले कितीतरी लोक, भुकेल्या माणसांची फरपड ,कित्येक महिनो न महिने प्रकाशाचा स्पर्श न झालेल्या अंधाऱ्या ,शिळ्या ,ओलसर हवेत गुदमरून जगणाऱ्या स्त्रिया ,सुन्न करून टाकणारं तालिबानी क्रूर पशुत्व असं खूप काही लेखिकेने परवानाच्या नजरेतून या पुस्तकात मांडले आहे.
`द ब्रेडविनर` या पुस्तकातून भेटलेल्या परवानाचा `परवाना` हा दुसरा भाग आहे.
`द ब्रेडविनर` मध्ये बॉम्बस्फोटात पाय गमावल्याने खुरडत खुरडत कुटुंबाला घास भरवणाऱ्या परवानाच्या वडिलांना जेव्हा तालिबान्यांनी तुरुंगात फेकलं ,तेव्हा वय लहान असल्याने आणि स्त्रियांना घराबाहेर पडण्यास बंदी असल्याने केस भुंडे करून,पुरुषी कपडे घालून तालिबान्यांनी नजर चुकवत कबुलच्या बाजारात फेरीवाल्याचं काम करून स्वतःच्या कुटुंबाला जिवंत ठेवणारी ही अफगाण मुलगी परवाना. तिचं धैर्य ,चिकाटी, निष्ठा , प्रेम, माणुसकी कितीतरी अंगांनी ही परवाना तिच्यासोबत त्या काळचं अख्खं आगीत होरपळलेलं अफगाणिस्तान आपल्यापुढे जिवंत उभं करते.ही संघर्षकथा खरोखरचं वाचकाला प्रचंड सुन्न करते,हादरवून सोडते.
या दोन्ही पुस्तकात परवाना सोबत आपण तो काळ आणि तिथलं भयाण वास्तव पाहतो. तर तिसऱ्या भागात `शौझिया` मधे शौझिया ही परवानाची मैत्रीण.दोघी सोबत राहून काबुल मध्ये मुलाच्या वेशात चहा विकून आणि नंतर काही कामे करून एकमेकांना सोबत करत रोजचा संघर्ष करत असतात.वाटा वेगळ्या होतात तरी जगण्याचा संघर्ष प्रत्येक अफगाणिस्तान मधल्या व्यक्तीला तितकाच थरारक आणि अटळचं होता. शौझियाचा प्रवास थोडा वेगळा असला तरी तिच्या स्वभावानुसार तिची झालेली हेळसांड आणि त्यातून आजूबाजूच्या घडामोडी यातून निर्वासितांच्या जगण्यातली धडपड , लाचारी, भूक, उदासीनता, हे चित्र ही वाचकाला खूप अस्वस्थ करून सोडते.या तिन्ही कादंबऱ्या आपल्याला त्या विखारी युद्धाचा क्रूर चेहरा दाखवतात.
जगभरात सत्तासंघर्षात भरडल्या जाणाऱ्या अबोध निरागस मुलांची होणारी वाताहत मुलांची वाताहत हाच लेखिकेच्या लेखनाचा केंद्रबिंदू आहे.त्या टोरान्टोच्या रुग्णालयांमध्ये मनोरुग्णांसाठी `कौन्सिलर ` म्हणून काम करणाऱ्या ओन्टारिओच्या ख्यातनाम लेखिका आहेत. स्त्री-मुक्तीवादी कार्यकर्ती आणि शांतता मोहिमेअंतर्गत त्यांनी जगभरातल्या देशांत काम केलं आहे.अफगाण निर्वासितांसाठी रशिया आणि पाकिस्तानात उभारलेल्या छावण्यांमध्ये त्यांनी स्वयंसेवक म्हणून दीर्घकाळ काम केलं. त्यावेळी त्या मुलीची बहीण आणि आई यांच्याकडून ऐकलेली ही थरारक सत्यकथा त्यांनी `द ब्रेडविनर ` मध्ये शब्दबद्ध केली.लेखिकेच्या सगळ्याच पुस्तकांना देशविदेशांतून पुरस्कार मिळाले आहेत पण `ब्रेडविनर` ही ट्रायॉलॉजी खूप गाजली.
आजही अफगाणिस्तानच्या सीमेवर पसरलेल्या पाकिस्तान, रशिया, आणि इराणमधल्या निर्वासितांच्या शिबिरांमध्ये,या देशांमधल्या गलिच्छ झोपडपट्ट्यांमध्ये लाखो अफगाणी माणसं किडेमुंग्यांसारखी जिवंत आहेत.कित्येकांच आयुष्य शिबिरांमध्ये कोंडून जगण्यात संपलं. कित्येकांच्या हत्या झाल्या तर कित्येकांचे हातपाय तोडले गेले, डोळे फोडले गेले. विध्वंसाच्या राखेतून पुन्हा उभारण्यासाठी या दुर्दैवी देशाला जगभरातल्या मदतीची गरज आहे.लेखिकेला रॉयल्टी म्हणून मिळालेली सर्व रक्कम अफगाणिस्तानातून पाकिस्तानात स्थलांतरित झालेल्या आणि निर्वासितांचं आयुष्य जगणाऱ्या मुलींच्या शिक्षणासाठी वापरली जाते.
-©पूर्वा बडवे,पुणे.
- Vaishnavi Potdukhe
I have found the book to be fascinating and stimulating at the same time. Hardly have I ever read books of such caliber of writing.
Your books are an excellent piece of writing even though originally written by Deborah Ellis. The choice of words and way of expression is just अप्रतिम.
Again, I would just like to express my deepest thanks that because of you such amazing work could reach millions of people. From the time when I was 12 years old, I`ve read these three books innumerable number of times and yet I find myself crying at certain events. I am sure just the way it has changed my life for the better, it has for others as well.
- DAINIK PRABHAT 01-04-2007
अफगाण युद्धात हरवलेलं लहानपण...
विस्तीर्ण वाळवंटाचा आणि खळाळत्या नद्यांचा, भाजीपाला, शेतीमुळे समृद्ध आणि संपन्न अफगाणिस्तान हा मध्य आशियातला चिमुकला देश. या देशावर आक्रमण करणाऱ्या घुसखोरांच्या टोळ्यांनी अफगाणिस्तानातली सारी समृद्धी निर्दयपणे पायाखाली तुडवली आणि तिथूनच या देशाचा इतिहास रक्तलांछित झाला. आज सतत युद्धाच्या छायेत असलेला देश अशीच अफगाणिस्तानातच ओळख झाली. तालिबान्यांनी या देशाचे लचके तोडलेच; पण अमेरिकेच्या हल्ल्यानंतर या देशाचा मोठा विध्वंस झाला. लाखो माणसं बेघर झाली, काही कायमची जायबंदी झाली. रक्ताची माणसं कायमची तुटली. तालिबान्यांच्या अत्याचारामुळे अफगाणिस्तानातल्या मुलींच्या चेहऱ्यावर न कळत्या वयात बुरखा आला आणि मुलींचं शिक्षणही बंद झालं.
या सगळ्या युद्धजन्य परिस्थितीत सर्वाधिक नुकसान झालं ते लहान मुलांचं. आधी तालिबान्यांनी, नंतर अमेरिकेच्या विमानांनी आणि रणगाड्यांनी लाखो मुलांना पोरकं केलं. त्यांचं लहानपण हिरावून घेतलं. त्यांचे हात-पाय तोडले, कित्येकांचे जीवही घेतले. तीव्र नैराश्येच्या गर्तेत कित्येकांच्या भावना बोथट झाल्या आहेत. अजूनही कित्येक मुलं युद्धामुळे दुरावलेले आले अब्बू-अम्मी परत भेटतील, या आशेवर आहेत. खायला अन्न आणि प्यायला कुजलेलं मांस, गवत इतकंच नव्हे, कागद हीही कित्येक भरकटलेल्या मुलांच्या मेजवानीची साधनं आहेत. या भयाण परिस्थितीत जगणाऱ्या चिमुरड्याचं अत्यंत हृद्य असं दु:ख डेबोरा एलिस या अमेरिकन लेखिकेने आपल्या ‘द ब्रेडविनर’, ‘परवानाज् जर्नी’ आणि ‘मड सिटी’ या तीन पुस्तकांमधून मांडलं आहे. अफगाणिस्तानमधल्या परवान्याची कहाणी सांगणारं ‘परवानाज् जर्नी’ हे पुस्तक जेन अॅडॅम्स पीस अॅवॉर्डचं मानकरी ठरलं. या तीनही पुस्तकांचा ओघवता अनुवाद केला आहे अपर्णा वेलणकर यांनी. या पुस्तकांमधून वाचकांना भेटणाऱ्या परवाना आणि शौझिया या दोघी मैत्रिणींच्या आयुष्याबद्दल वाचताना आपल्या मनाला त्याचे चटके बसतात. अफगाण युद्धात बेचिराख झालेली आपली आयुष्यं सावरण्याचा आणि आपली स्वप्नं कधीतरी पूर्ण होतील, याची वाट बघणाऱ्या या दोन चिमुरड्या मुली. आपल्या साध्यासुध्या, मध्यमवर्गीय कुटुंबातल्या सुरक्षित वातावरणात राहत असताना मोठेपणी फ्रान्समध्ये जाऊन लव्हेंडर फुलांच्या बागेत बागडण्याचं स्वप्न दोघीही रंगवत असतात. तिथल्या आयफेल टॉवरवर एकमेकींना भेटायचंही त्या ठरवत असतात, पण एका धमाक्यात या दोन मैत्रिणींची ताटातूट होते आणि त्यांची घरं बेचिराख होतात. दोन मैत्रिणींनी रंगवलेलं सुंदर स्वप्न तिथंच तुटतं.
तालिबान्यांच्या भीतीपोटी या दोघीही मुली मुलाच्या वेशात वावरत असतात. आपले सुंदर, लांबसडक केसही त्या कापून टाकतात. शौझिया पाकिस्तानातल्या निर्वासितांच्या छावणीत पळून जाते, तर परवाना अफगाणिस्तानातच नरक यातना सोसते. आयुष्याची एवढी वाताहात होऊनही या दोघींचा एकमेकींशी संवाद संपत नाही. आपल्या आयुष्यात घडणाऱ्या घटनांचा, नवीन घडमोडींचा उल्लेख त्या एकमेकींना लिहिलेल्या पत्रात करत राहतात. पत्रं लिहूनही ती एकमेकींना पोहोचवण्यासाठीची सोय तरी युद्धात कुठे राहिलेली असते! मग जवळच्याच पिशवीत या मुली ही पत्रे ठेवत असतात आणि एकमेकींना भेटल्यावर ती देणार असतात. शौझियाला पाकिस्तानात येणारे अनुभव, तर परवानाला अफगाणिस्तानात अम्मीला शोधताना क्षणोक्षणी द्यावी लागणारी झुंज आपल्याला व्यथित करून जाते. अतिशय सोप्या आणि ओघवत्या भाषेत अनुवाद केलेली ही पुस्तकं वाचताना आपणही परवाना आणि शौझियाबरोबर प्रवास करतो आणि कधीतरी डोळ्यांत टचकन पाणी उभं राहतं.
-वर्षा आठवले
- MAHARASHTRA TIMES 21-01-2007
छळछावण्यातल्या जिवंत कहाण्या...
तालिबानी राजवटीच्या छळकहाण्या लोकांना माहीत होत्या. तिथल्या हुकूमशहांची जुलमी राजवट आणि अमेरिकन सैन्याकडून होणारे बॉम्बहल्ले यामुळे उद्ध्वस्त झालेल्या जगाची माहितीही मिळाली. याच अंधेर नगरीत मुलींच्या वाट्याला आलेले अत्याचार आणि त्यांचं दु:ख प्रथमच या पुस्तकांच्या निमित्ताने लोकांसमोर आलं. केस कापून, मुलांचे कपडे घालून आपल्या कुटुंबाला जगवण्याची धडपड करणाऱ्या अफगाणी मुलीची कहाणी डेबोरो एलीस या लेखिकेने शब्दबद्ध केली. तिच ‘द ब्रेडविनर’ म्हणून मराठी वाचकांसमोर आली. त्या पुस्तकाला वाचकांचं प्रेम लाभलं.
‘द ब्रेडविनर’ पुस्तकात उल्लेख झालेल्या परवाना आणि शौझियाची कहाणीही तितकीच चटका लावणारी आहे. त्यांच्याही कहाणीला मराठी शब्दरूप देण्यात आलं आहे. शौझिया आणि परवाना दोघीही मैत्रीणीच. पण त्यांची कहाणी समांतर रेषेत घडते आणि दोन वेगवेगळ्या पुस्तकांतून वाचायला मिळते. शौझियाच्या आयुष्यातलं दु:ख कमी की परवानाच्या असा विचारही आपल्या मनाला करवत नाही. दोन्ही मुलींच्या आयुष्यात आलेले अनुभव चार भिंतीत आयुष्य काढणाऱ्या आपल्यासारख्यांचा थरकाप उडवते.
‘परवाना’ हा ‘द ब्रेडविनर’चा दुसरा भाग. परवानाची आई भावंडांपासून ताटातूट झाली आहे. अब्बू खंगून-,खंगून मेले. मृत्युच्या या तांडवाने ती अधिक खंबीर झाली आहे. तिला आपल्या आईला शोधायचं आहे. पण त्यासाठी जगायला हवं. पोटाची आग भागवण्यासाठी काहीही करायला हवं. उद्ध्वस्त शहरात आपल्याला काही काम मिळणार नाही, हे माहीत असतानाही ती चिकाटीने काम मिळवत राहते. एका कुटुंबात तिला सहारा मिळतो. पण आजूबाजूच्या अराजकामुळे ही माणसं आपल्यातलं माणूसपणही विसरतात. त्याचे चटके या मुलांना बसले. ते वाचून आपणही अस्वस्थ होतो.
परवानाच्या आयुष्यात घडलेल्या घटना आपल्या विचारांच्या पलीकडच्या आहेत. तिला घाण आणि अस्वच्छतेचा तिटकारा आहे. पण तिच्या आसपास बॉम्बस्फोटने छिन्नविछिन्न झालेले देह पडलेले असतात. त्यातही ती स्वच्छता राखयाचं काम करत राहते. पण त्याहीपेक्षा लक्षात राहते ती तिच्या आईला भेटण्याची धडपड. परवानाला तिची आई भेटते. लौकिकार्थाने तिथे तिची कहाणी संपते, तरीही तिच्या भयानक प्रवासातले अनुभव आपल्याला सुन्न करतात.
दुसरं पुस्तक ‘शौझिया’, शौझियाच्या आयुष्यातही परवाना सारखीच फरफट झालेली पण तिचे भोग अधिक तीव्र असतात. त्यामुळे परवानासारखं हिच्या आयुष्यात चांगलं घडावं असं आपण मनोमन म्हणत राहतो. पण तसं घडत नाही. शौझिया एका छावणीत थांबलेली. फ्रान्समधल्या लॅव्हेंडरच्या जांभळ्या फुलांच्या शेतात जाण्याचं स्वप्न पाहणारी. त्याच स्वप्नात राहून सत्याचा सामना करायला तयार असलेली शौझिया परिस्थितीशी जुळवून घ्यायला मुळीच तयार नाही. वीरा मौसीच्या कणखर नजरेतून दूर कुठेतरी पळून जाऊ, असं शौझियाचं स्वप्न आहे. आणि ती पळतेय, याच प्रयत्नात तिच्या वाट्याला येतो तो तुरुंगवास आणि अनेक दुष्ट अनुभव. म्हणूनच शौझियासारखी अनेक मुलं परिस्थितीमुळे लहानपणीच परिपक्व झाल्याचं दिसतं. शौझियाच्या वाट्याला जांभळ्या फुलांचं शेत येत नाही. पण आपण, ती कुठे तरी सुखी असेल, अशा विचारात हे पुस्तक संपवतो. दोनही अनुवादित पुस्तकांची शैली ओघवती आहे. पुस्तकाच्या विक्रीतून मिळालेलं ठराविक उत्पन्न अशाच मुलांच्या मदतीसाठी वापरलं जातंय.
-अर्पणा पाटील
- PRAVHNA ANUBHAV MASIK , MARCH 2007
अफगाण युद्धाने कुस्करलेल्या कळ्यांची कहाणी...
अफगाणिस्तान हा सतत युद्धाच्या छायेत असलेला देश. तालिबान्यांनी या देशाचे लचके तोडलेच, पण अमेरिकेच्या हल्ल्यानंतर या देशाचा मोठा विद्ध्वंस झाला. लाखो माणसं बेघर झाली, कायमची जायबंदी झाली. हवाई हल्ल्यांमध्ये घरं बेचिराख झाली. रक्ताची माणसं कायमची तुटली. तालिबान्यांच्या अत्याचारामुळे अफगणिस्तानातल्या मुलींच्या चेहऱ्यावर न कळत्या वयात बुरखा आला,, मुलींचं शिक्षण बंद झालं. कधीकाळी सफरचंदांच्या सुंदर बागा परसात असलेल्या, शेतीवाडीने समृद्ध असलेल्या अफगाण माणसावर दुसऱ्याच्या मदतीने, दुसऱ्याच्या तुकड्यावर जगण्याची वेळ आली.
या सर्वांमध्ये जास्त होरपळली ती लहान मुलं. तालिबान्यांनी, अमेरिकेच्या विमानांनी आणि रणगाड्यांनी लाखो मुलांना पोरकं केलं. त्यांचे हात-पाय तोडले. कित्येकांचे जीवही घेतले. तीव्र नैराश्याच्या गर्तेत कित्येकांच्या भावना बोथट झाल्या आहेत. अजूनही कित्येक मुलं आपले युद्धामुळे दुरावलेले अब्बू-अम्मी परत भेटतील, या आशेवर आहेत. खायला अन्न आणि प्यायला पाणी मिळण्याची मारामार आहे. कुजलेलं मांस, गवत इतकंच नव्हे तर कागदही कित्येक भरकटलेल्या लहान मुलांच्या ‘मेजवानी’ साधनं झाली आहेत. या परिस्थितीत जगणाऱ्या चिमुरड्यांचं अत्यंत हृद्य असं दु:ख डेबोरा एलिस या अमेरिकन लेखिकेने आपल्या ‘द ब्रेडविनर’, ‘परवानाज् जर्नी’ आणि ‘मड सिटी’ या तीन पुस्तकांमधून मांडलं आहे. अफगाणिस्तानमधल्या परवानाची कहाणी सांगणारं परवानाज् जर्नी हे पुस्तक जेन अॅडॅम्स पीस अॅवॉर्डचं मानकरी ठरलं. या तीनीही पुस्तकांचा अनुवाद अपर्णा वेलणकर यांनी केला आहे.
‘परवाना’ व ‘शौझिया’ या पुस्तकांमधून वाचकांना भेटलेल्या परवाना आणि शौझिया या तेरा वर्षांच्या दोघी मैत्रिणी वाचकांच्या जिवाला चटके लावून जातात. अफगाण युद्धात बेचिराख झालेली आयुष्यं सावरण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या या दोन चिमुरड्या मुली आहेत. त्यांची कहाणी वाचून आपण थक्क होतो. आपल्या मध्यमवर्गीय कुटुंबात सुरक्षित असलेल्या या दोघी मैत्रिणी मोठेपणी फ्रान्समध्ये जाऊन लॅव्हेंडर फुलांच्या बागेत बागडण्याचं स्वप्न रंगवत असतात, आयफेल टॉवरवर एकमेकींना भेटायचं ठरवत असतात. पण त्यांची ही स्वप्नं धूळीला मिळतात. एक धमाका होतो आणि या दोन मैत्रिणींची ताटातूट होते. त्यांची घरं बेचिराख होता. घरदार उद्ध्वस्त होतं. निळ्या फुलांच्या बागेत बागडण्याचं त्यांचं स्वप्न स्वप्नचं राहून जातं. तालिबान्यांच्या भीतीपोटी या दोघीही मैत्रिणी मुलाच्या वेशात वावरत असतात. लांबसडक केस कापून टाकतात. शौझिया पाकिस्तानातल्या निर्वासितांच्या छावणीत पळून जाते तर परवाना अफगाणिस्तानातच नरकयातना सोसते. पण या दोघींचा एकमेकांशी संवाद संपत नाही. आयुष्यात आलेल्या नवीन संकटांचा, नवीन घडामोडींचा उल्लेख त्या एकमेकींना लिहिलेल्या पत्रात करतात. ही पत्रं पोहोचवायला पोस्टमन कुठे असतो? जवळच्याच पिशवीत या मुली एकमेकींना लिहिलेली पत्रं जपून ठेवत असतात, एकमेकीला भेटल्यावर ती देणार असतात.
शौझियाला पाकिस्तानात भटकताना आलेले अनुभव, तिला भेटलेली अन्नासाठी भांडणारी तिच्या देशातली निर्वासित मुलं मनाला चटका लावून जातात, तर परवानाला अफगाणिस्तानात अम्मीला शोधताना क्षणेक्षणी द्यावी लागणारी झुंज आपल्याला व्यथित करून जाते. हाय अल्ला, काय वेळ आणलीस तू या देशावर? एक छोटी मुलगी कळवळून मेली इथं; तिची अम्मीसुद्धा असू नये तिच्याबरोबर? हे परवानाच्या आईचे शब्द काळीज चिरून जातात. अतिशय सहज सोप्या भाषेत अनुवाद केलेली ही पुस्तकं वाचताना परवाना आणि शौझियाबरोबर आपणच प्रवास करतो आहोत असं वाटून जातं. चंद्रमोहन कुलकर्णी यांच्या मुखपृष्ठांमुळे अफगाणिस्तानातली भीषणता लक्षात येते. प्रत्येकाने विकत घेऊन वाचावं असे हे पुस्तक आहे.
- CHATRA PRABODHAN MASIK MARCH
वाचलेच पाहिजे असे काही...
डेबोरा एलिस यांनी अफगाण निर्वासितांसाठी पाकिस्तानात उभारलेल्या छावण्यांमध्ये स्वयंसेवक म्हणून काम केलं. तेथील स्त्रियांच्या मुलाखती घेताना युद्धग्रस्त अफगाणिस्तानातलं जीवन त्यांच्यासमोर उलगडत गेलं. तिथेच तालिबानी राजवटीचा अमानुष छळ सोसून जगणाऱ्या एका छोट्या मुलीच्या अतुलनीय धैर्याची विलक्षण कथा त्यांना ऐकायला मिळाली. केस भुंडे करून, पुरुषी कपडे घालून तालिबान्यांची नजर चुकवून काबुलच्या बाजारात फेरवाल्याचं काम करत, घर चालवणाऱ्या एका अफगाण मुलीची ही संघर्षकथा– त्यातून जन्माला आल्या तीन कादंबऱ्या, पहिली ‘द ब्रेड विनर!’ तिचा परिचय आपण पूर्वीच करून घेतला आहे. परवानाच्या आयुष्याची पुढची कहाणी सांगणारं ‘परवानाज जर्नी’ हे दुसरं पुस्तक– त्याचा ‘परवाना’ हा अपर्णा वेलणकर यांनी केलेला अनुवाद!
१९९६ च्या सप्टेंबरमध्ये तालिबान्यांनी काबूलवर कब्जा केला. व्यक्तिस्वातंत्र्याचा गळा घोटणारी दडपशाही राजवट देशावर लादली. स्त्रिया-मुलींची मुस्कटदाबी करून त्यांना चार भिंतीत कोंडलं, मुलींना शिकण्याची बंदी झाली. एवढंच काय, पुरुष बरोबर नसताना स्त्रियांना रस्त्यावरून फिरण्याची बंदी झाली. पुस्तकांच्या होळ्या, टी.व्ही. सेट, संगीत, वृत्तपत्र यांना बंदी आली.
परवाना ही एका सुसंस्कृत घरात जन्मलेली मुलगी; पण युद्धानं त्यांचं अवघं कौटुंबिक जीवन उद्ध्वस्त केलेलं. परवानाची आई आणि मोठी बहीण– नूरियाचा विवाह करण्यासाठी लपतछपत दक्षिण अफगाणिस्तानात जातात; पण तेथेही तालिबान्यांची आक्रमणं होतात. निर्वासित छावणीत तरी त्या भेटतील या आशेने परवाना व तिचे अब्बू यांची शोधभ्रंमती सुरू होते. तिथे सुरू होते परवानाच्या आयुष्याची उत्तरार्धातील कथा!
कादंबरीची सुरुवात होते ती या भ्रमंतीत होणाऱ्या परवानाच्या अब्बूंच्या मृत्यूने! तालिबान्यांची नजर पडू नये म्हणून परवाना मुलाच्या वेशात. आता ती तेरा वर्षांची झालीय, हे सोंग तरी किती दिवस टिकणार! वडिलांच्या मृत्यूनंतर एका कुटुंबात आधार मिळतो; पण तिथेही दगाफटका होणार अशी शंका आल्यावर परवाना रातोरात पळते. जवळ एक कपड्याचं बोचकं आणि एका पुरचुंडीत शिळ्या नानचे तुकडे, अब्बूंची जुनी वही आणि पेन!
ही आता परवानाची डायरी. त्यात ती आपल्या जिवलग मैत्रिणीला उद्देशून पत्र लिहिते. भीषण परिस्थितीवर मात करण्यासाठी सुंदर स्वप्न पाहते. उजाड माळरानावर भटकताना स्वत:ची स्वत:लाच सोबत व्हावी म्हणून मोठमोठ्याने पाढे म्हणते. वाटेत लागतं, एक युद्धात बेचिराख झालेलं सुनसान गाव आणि तिथेच झालेलं सुनसान गाव आणि तिथेच भेटतं एक छोटं बाळ. कसाबसा जीव तगून असलेलं. परवानाच्या मनात अजून माणुसकी जागी आहे. ती त्या बाळाला जवळ करते. आईच्या मायेने ही तेरा वर्षांची मुलगी त्याला झऱ्यावर न्हाऊ माखू घालते. त्याचे घाणीने भरणारे लंगोट बदलत राहते. त्या भग्न गावात शिळंपाकं जे अन्न मिळतं त्यावर आपला जीव जगवते. बाळाचं ‘हसन’ नाव ठरवून टाकते. तालिबान्यांच्या अस्तित्वाची जवळपास चाहूल लागल्यावर पुन्हा एकदा पळते. तीन डोंगर ओलांडते, हसनचं ओझं पाठीवर घेऊन. वजनाचा भार कमी करण्यासाठी तिने आतापर्यंत जपून ठेवलेले अब्बूचे ग्रंथ जड हातांनी ती पुरून टाकते. यापुढच्या प्रवासात एका गुहेत तिला भेटतो. असीफ– वयानं लहान भावाएवढा; पण मग्रूर, परिस्थितीने कडवट बनलेला. एक पाय तुटलेला. आता असीफ आणि हसन दोघांची जबाबदारी परवानावर. आपल्या डायरीत शौझियाशी केलेल्या संवादात ती म्हणते– ‘कधीकाळी रोज केक आईस्क्रीम खाणारी ती मुलगी म्हणजे मीच होते का?
आता माझ्या आयुष्यात दगड, धोंडे, माती, घाण, उद्धट मुलगा, सारखं किरकिरणारं एक बाळ एवढंच तर आहे.
आणि हो! अम्मीला शोधायचंय, ती कुठे असेल?’
अशी ही नक्की कुठे जायचं हे माहीत नसलेली शोधयात्रा!
स्त्रीसुलभ भावनेने त्या गुहेतही परवाना घर थाटतेय.
तिथे खजिना असेल या आशेने ते गुहेत खणतात. आश्चर्य म्हणजे एक खजिन्याचा पेटारा त्यांना मिळतोही. आशेने ते तो उघडतात, तर आत शिगोशिग काडतुसं भरलेली...
पुन्हा भ्रमंती. झऱ्याच्या काठाने पुढेपुढे जाणं, खराब पाणी पिण्याने पोटाच्या आजाराने बेजार अशी ही तीन मुलं तरीही एकत्र पुढे पुढे जात राहतात.
परवाना डायरीत पत्र लिहिताना– हिरवं हिरवं गवत असलेल्या, रंगीबेरंगी फुलांनी भरलेल्या ग्रीन व्हॅलीचं स्वप्न पाहातेय, पण प्रत्यक्षात मात्र युद्धात उद्ध्वस्त झालेली सुनसान गावं, सुरूंग रुजवलेली शेतं!... अशाच एका गावात त्यांना भेटते लैला– तिचं डोंगरकुशीतलं घर, तिची आसन्नमरण दादी, लोभस लैलालाही कुणीतरी बोलायला हवंय. आता ते तिघांचे चौघे होतात. त्यातल्या त्यात आनंदाने त्या उजाड घरात राहतात, दादीची काळजी घेतात; पण एक दिवस बॉम्बहल्ल्यात त्यांचं हे तात्पुरतं घरही उद्ध्वस्त होतं. त्यात दादीचा अंत. आता पुन्हा चार मुलांची भ्रंमती सुरू. मनात वेडी आशा, अम्मी भेटेलही कदाचित!
असं करता करता ही मुलं निर्वासित छावणीत पोहोचतात आणि अपघातानेच परवानाची अम्मीशी भेट होते.
मदतीसाठी आलेली अन्नाची पुडकी सुरुंग पुरलेल्या शेतात पडतात, ती उचलण्यासाठी गेलेली लैला त्या मृत्यूच्या सापळ्यात अडकते.
कादंबरीची सुरुवात परवानाच्या अब्बूच्या मृत्यूने होते व शेवट लैलाच्या मृत्यूने.
अम्मी, नूरिया, हसन, असीफ यांचं एक कुटुंब बनतं.
पुस्तकाच्या शेवटी डायरीत शौझियाला उद्देशून लिहिलेल्या पत्रात परवाना लिहिते
‘आज मी या शिबिरात आहे. पण इथून मी कुठे जाईन माहीत नाही.
पुढं आमचं काय होईल? एखादा बॉम्ब पडून आम्ही सगळेच मरून जाऊ की तालिबान येऊन आमचे हातपाय तोडून सगळ्यांना मारून टाकतील?
मला विचारच नाही करता येत; पण आज तरी मी बरी आहे.’
अशी ही कादंबरी, उद्ध्वस्त अफगाणिस्तानात स्वत: जगण्यासाठी आणि जगवण्यासाठी धडपडणाऱ्या एका कुमारवयीन मुलीची कथा.
कादंबरीतील अनेक प्रसंग वाचताना श्वास रोखला जातो. परवानाला ‘हसन’ भेटतो तेव्हा तो छोटं बाळ असतो. हळूहळू तो चालायला लागतो. एकदा चालत चालत सुरूंग पेरलेल्या शेताजवळ त्याचं जाणं आणि त्यातून सुखरूप बाहेर येणं. बॉम्बहल्ल्यात मुलांच्या डोळ्यांदेखत दादीचा होणारा मृत्यू, तिला वाचवण्यासाठी लैलांची धडपड यासारखे प्रसंग विलक्षण करुण आहेत.
युद्धाच्या वणव्यात होरपळत असतानाही परवाना सुंदर स्वप्न पाहते आहे. हसनच्या संगोपनातून तिच्यातील स्त्रीमनाची वात्सल्य भावना दिसते. वडिलांनी केलेले सुसंस्कार तिच्या मनात सतत जागे आहेत. पोटाची आग विझवण्यासाठी चोरी करतानाही तिचं मन कचरतं. कधी ती लैलाची प्रेमळ मोठी बहीण बनते, लहानग्या हसनची आई बनते, पायतुटक्या असीफची मानसिकता समजून घेत त्याला सामावून घेते. तिचं हे रूप म्हणजे अफगाणिस्तानातील भयाण उद्ध्वस्ततेत तगून राहिलेलं आशेचं, वास्तवाला भिडूनही भावनेची ओल धरून असलेलं स्त्रित्वाचं चिवट रोपटंच!
डेबोरा एलिस यांच्या कादंबरीत्रयीतील तिसरे पुस्तक म्हणजे ‘मड सिटी’ आणि त्याचा मराठी अनुवाद ‘शौझिया’.
परवानाची जिवलग मैत्रीण शौझिया अफगाणिस्तानातून पळून आलीय पाकिस्तानात. तिथल्या निर्वासितांच्या कॅम्पमध्ये अक्षरश: नरकवासातलं जीवन जगतेय. ना पोटभर अन्न, ना पाणी, ना स्वच्छता... या बजबजपुरीतून तिला बाहेर पडायचं आहे. तिच्याजवळ आहे फ्रान्समधील जांभळ्या फुलांनी बहरलेल्या शेताचं चित्र– तिथे जाणं हे तिचं स्वप्न आहे.
निर्वासितांच्या छावणीतून पळून शौझिया मुलाच्या वेशात पेशावरच्या रस्त्यांवर पोहोचते. तिच्या सोबत आहे तिचा कुत्रा जास्पर. मग सुरू होतो तिचा रोजच्या घासभर अन्नासाठी झगडा आणि रात्री डोकं टेकण्यापुरती सुरक्षित जागा मिळावी म्हणून अखंड धडपड. काम मिळावं म्हणून ती दुकानांच्या दारोदारी फिरते. मिळेल ते काम करण्याचा ती धडाका लावते. रस्त्यावर मिळालेल्या आडोशाच्या जागेत कुत्र्यासह राहते. या भटकंतीत तिला भेटतात कचरा गोळा करणारी मुलं. सर्वांचीच फक्त जगण्यासाठीची धडपड. कुठल्याही नीतिमत्तेच्या कल्पना नाहीत. जमेल तर कष्ट करून, अन्यथा ओरबाडून कसंही करून अन्न मिळवायचं अशातच एका चर्चच्या जवळ असलेल्या ‘चिफ बर्गर’ नावाच्या दुकानात नेहमी येणाऱ्या एका सज्जन इंग्लिश जोडप्याशी शौझियाची ओळख होते ती जास्परमुळे. त्यांची मुलं जास्परच्या प्रेमात पडतात. येताजाता तिला खाऊ देतात. शौझियाच्या इंग्रजी बोलण्यामुळे त्यांना ती सुसंस्कृत घरातील निर्वासित मुलगी आहे, हे कळतं. एक दिवस खोट्या चोरीच्या आरोपाखाली शौझियाला तुरुंगात टाकलं जातं. आता तिथे दुसरा नरकवास सुरू होतो. तेथून बाहेर कसं पडणार, या चिंतेत शौझिया असतानाच, जास्पर त्या ब्रिटिश गृहस्थांना– टॉमला घेऊन येतो. आणि त्या तुरुंगातून सुटका होऊन शौझिया एका स्वर्गवत् सुखवस्तू, प्रेमळ घरात येऊन पडते. पोटभर सुग्रास अन्न, छान कपडे, मुलायम बिछाना– शौझियाने हे सर्व कधीकाळी अनुभवलेलं पण आता तिच्यासाठी दुरापास्त असणारं. शौझिया आता त्या कुटुंबातील एक होऊन जाते. आपल्याजवळचं सुख, प्रेम टॉमचे कुटुंबिय तिच्याबरोबर ‘शेअर’ करतात. इथेच शौझिया निरागसतेने एक अक्षम्य चूक करते.
एकदा टॉमच्या कुटुंबातील सर्व मंडळी शौझियावर विश्वासाने घर टाकून बाहेर जातात; तेव्हा घराबाहेर जमलेल्या निर्वासित भिकाऱ्यांच्या मोठ्या घोळक्याला शौझिया घरात घेते. भरपूर खाऊ पिऊ घालते, कपडे देते, आंघोळीला पाणी देते. अनेक दिवस या सर्वांपासून वंचित असलेले ते भिकारी घरावर अक्षरश: तुटून पडतात. घराचा अक्षरश: उकिरडा बनतो. टॉम व त्याचे कुटुंबिय घरी आल्यावर या सगळ्या गोंधळामुळे अवाक होतात.
शौझियाला वाटतं आपल्याला जसं या लोकांनी घरात सामावून घेतलं तसं या सर्व भिकाऱ्यांनाही ते घरात सामावून घेतील. पण हे कसं शक्य होतं?
परिणामत: शौझियाचीच रवानगी पुन्हा निर्वासित कॅम्पमध्ये होते. शौझियाच्या मनातील असुरक्षिततेची भावना या सुखाच्या दिवसातही गेलेली नाही म्हणून रोज थोडंथोडं अन्न चोरून तिने आपल्या बिछान्याखाली लपवलेलं असतं. त्याला मुंग्या लागून तिची चोरी उघडकीला येते, तो प्रसंग अत्यंत कठीण आहे.
निर्वासित कॅम्पमध्ये असलेल्या वीरा-मौसीशी शौझियाचं नातं गुंतागुंतीचं. ती शौझियाला सतत वास्तवाची जाणीव करून देते, म्हणून एका प्रकारचा द्वेष शौझियाच्या मनात आहे. तिच्या मनातलं फ्रान्सला जाण्याचं स्वप्न ते कसं पुरं करायचं याचा मार्ग तिच्या नजरेसमोर नाही. कादंबरीच्या शेवटी वीरामौसी काही नर्सेससमवेत आपल्या देशबांधवांच्या सेवेसाठी पुन्हा काबूलला निघालेली. तालिबानच्या राजवटीत स्त्रियांनी एकटं फिरणं म्हणजे मृत्यूला निमंत्रण. बरोबर एखादा लहान मुलगा तरी हवाच– पुरुष म्हणून.
त्यांना निरोप देण्याच्या क्षणी शौझियाला वीरा मौसीचं मोठेपण जाणवतं. आपण मुलगा म्हणून त्यांच्याबरोबर गेलो तर त्यांचं जाणं थोडंसं सुकर होईल, या उत्स्फूर्त अंत:प्रेरणेने शौझिया त्यांच्यासमवेत निघते– पुन्हा एकदा उलटा प्रवास काबूलच्या दिशेने– मनातला माणुसकीचा ओलावा शेवटी स्वप्नापेक्षा मोठा ठरतो.
संपूर्ण कादंबरीभर स्वत:चं बेचिराख आयुष्य सावरण्यासाठी एकाकी लढा देणाऱ्या, काहीशा उद्धट, हट्टी, कणखर शौझियाचं शेवटचं दर्शन खूप हेलावून टाकणारं आहे. युद्धाने बेचिराख झालेलं काबूल, त्यातून धडपडत जगू पाहणारी परवाना, शौझिया सारखी मुलं– त्यांच्या या कथा वाचताना वास्तवाची एक विदाक जाणीव होते. जीवनाचं हे भेदक दर्शन घडवणाऱ्या या तीन कादंबऱ्या मराठीत अनुवादित करून लेखिका अपर्णा वेलणकर यांनी सहज ओघवत्या अकृत्रिम भाषेतील अनुवादाचा एक आदर्शच आपल्यासमोर ठेवला आहे.
-शैलजा देशमुख
- DAINIK LOKSATTA 22-04-2007
म्हणे युद्धस्य कथा रम्या:!...
शौझियाची कहाणी सांगणारी डेबोरा एलिसची कादंबरी आहे, मड सिटी. तिचा अनुवाद शौझिया या नावाने प्रसिद्ध करण्यात आला आहे. शौझियाची गोष्ट आणखी पुढे जाते. शौझिया अफगाणिस्तानातून बाहेर पडून पाकिस्तानात पेशावरमधल्या एका निर्वासितांच्या छावणीत पोहोचली आहे. एवढंच नाही तर तिथं कंटाळली आहे. तिला खूप पैसे मिळवायचे आहेत आणि बोटीत बसून फ्रान्सला जायचं आहे. निर्वासितांच्या त्या कॅम्पमध्ये जिथं मुलांना, हिरवा रंग कसा दिसतो हे सुद्धा माहित नाही अशा ठिकाणी तिला अजिबात थांबायचं नाही. वीरा मौसीच्या विरोधाला न जुमानता शौझिया एक दिवस खरोखरच रात्री मुलाच्या वेषात बाहेर पडते आणि पेशावर शहरात येऊन पोहोचते. रस्त्यावर राहायला लागते. तिथं तिला भेटते बुरखा घालून भीक मागणारी, आपलं कुटुंब जगवणारी अफगाण स्त्री. एके काळी एका मोठ्या कंपनीत मॅनेजर असलेली, अमेरिकन युनिव्हर्सिटीत शिकलेली.
भीक मागण्यापेक्षा शौझिया काम शोधत फिरते. बरोबर सोबतीला अफगाणिस्तातून आलेला तिचा कुत्रा जास्फर. काही दिवसांनी शहरात कचरा वेचणाऱ्या मुलांशी तिची दोस्ती होते. शौझिया आणि जस्फर यांच्या माध्यमातून पेशावरमधलं बकाल जग आपल्यापुढे येत राहतं. तुरुंगाची वारी केलेली शौझिया एका सुखी, प्रेमळ ब्रिटिश कुटुंबात पोहोचते तेव्हा तिची वणवण संपली असं वाटायला लागतं. पण तसं होत नाही. शौझिया पुन्हा एकदा वीरा मौसीच्या निर्वासितांच्या छावणीत पोहोचते. तिथल्या जगण्यातही फ्रान्सला जाऊन आयफेल टॉवरवर परवानाची भेट घेण्याचं तिचं स्वप्नं मात्र तेवढंच ताजं, टवटवीत राहतं.
डेबोरा एलिसची ही ट्रायोलॉजी मुख्यत: बोट ठेवते ती अफगाणिस्तानमधल्या युद्धामुळे लहान मुलं आणि स्त्रिया यांच्यावर ओढवलेली दारुण परिस्थितीवर संपन्न इंग्लिश कुटुंबात आश्रय मिळाल्यानंतरही भरपूर खायला मिळत असतानाही, मिळेल तितकं अन्न खावं, शक्य तितकं उद्यासाठी लपवून ठेवणाऱ्या शौझियाबद्दल करुणा वाटत राहते ती त्यामुळेच.
कोण युद्ध करत आहे, कशासाठी करत आहे, त्याच्याशी आपला काय संबंध, याची कसलीही कल्पना नसलेली ही लहान मुलं त्यांच्यावर ओढवलेल्या परिस्थितीत भरडत जातात. त्यातून वा काढण्याचा, शक्य तेवढ्या आनंदात जगण्याचा, स्वप्नं बघण्याचा प्रयत्न करत राहतात. या सगळ्या वातावरणात त्यांचं बालपण करपून जातं आहे, शिक्षण, निवारा, स्वास्थ्य या मानवी गरजांना ते मुकत आहेत आणि त्यामुळे त्यांचं भवितव्यही आजच संपलेलं आहे.
आपल्या समोर घडलेल्या अफगाणिस्तान युद्धाचं हे वास्तव.
थोड्याफार फरकाने प्रत्येक युद्धात असंच घडत असणार.
आणि तरीही म्हणे युद्धस्य कथा रम्या:!
- DAINIK SAKAL 25-02-2011
संघर्ष शौझियाचा…
घर, आपली माणस, आपला देश गमावलेल्या निर्वासितांचे आयुष्य किती भायावह असू शकते,याचे मूर्तिमंत उदाहरण म्हणजे ‘शौझिया’ हे पुस्तक. अफगाणिस्तानातील शौझिया नावाच्या निर्वासित मुलीच्या अनुभवांचे चित्रण या पुस्तकात आहे. अफगाणिस्तानाचा इतिहास पाहता या देशावर निरनिराळ्या घुसखोरांच्या टोळ्यांनी आक्रमण केले. त्यामध्ये देशातील सारी समृद्धी लयास पावली. रशियाचा पाठिंबा असलेल्या सरकारच्या विरोधात अमेरिकेचा लढा सुरू झाला आणि युद्धाचा आगडोंब उसळला. याअंतर्गत रणकंदनातूनच ‘तालीबान’ उभे राहिले. तालिबानांच्या अत्याचाराने आणि जाचाने कंटाळून कितीतरी अफगाण नागरिकांनी देशातून पळ काढला. लाखो लोक देशाबाहेर पडल्यानंतर निर्वासित झाले. सीमेवरील पाकिस्तान, रशिया आणि इराणमधल्या निर्वासितांच्या छावण्यांमध्ये अफगाणी लोक अक्षरश: किड्यामुंगीसारखे जीवन जगू लागले.
अफगाण निर्वासितांसाठी पाकिस्तानात छावण्या दभारल्या होत्या. या छावण्यामध्ये डबोरा एलिस या लेखिकेने स्वयंसेवक म्हणून काम केले. तेथील स्त्रियांच्या जीवनाचे जवळून निरिक्षण केले. थेथील स्त्रियांचे भयावह जीवन, त्यांच्या हालअपेष्टा एलिस यांच्या समोर आल्या. या अनुभवातूनच त्यांनी ‘द ब्रेडविनर’ आणि ‘मड सिटी’ ही पुस्तके लिहिली. यातील ‘मड सिटी’चाच मराठी अनुवाद म्हणजे ‘शौझिया’. हा अनुवाद केला आहे अपर्णा वेलणकर यांनी.
शौझिया अफगाणिस्तानातून पळून येऊन पाकिस्तानच्या सीमेवरील निर्वासिताच्या छावणीत राहते. तेथे पडेल ते काम करते. तेथील अनाथ मुलांना गोष्टी सांगते. त्या बदल्यात तिला दोन वेळचे खायला आणि झोपायला एक कोपरा मिळतो, पण तिला असे जीवन नको आहे. तिला फ्रान्समधील सुंदर फुलांचे शेत बघायचे आहे. त्या आशेने ती छावणीमधून पळून पाकिस्तानातील पेशावर शहरात येते. मुलगी म्हणून कोणी ओळखू नये यासाठी स्वत:चे केस कापून, मुलांसारखे कपडे घालून तिथल्या रणरणत्या उन्हात चटके सोसत आपल्या कुत्र्यासोबत भटकते. रोजच्या घासभर अन्नासाठी, रात्री झोपण्यासाठी थोडीशी सुरक्षित जागा मिळावी यासाठी अखंड धडपड करते. तिला भीक मागायची नसते, काम करून पैसे कमवायचे असतात. पण दारिद्र्याने ग्रासलेल्या त्या शहरात कामे कमी आणि गरजू जास्त असल्यामुळे रोज काम मिळेलच, याची खात्री नाही. त्यातच रोजचे अन्न म्हणून पाव खाऊन ती उरलेले पैसे फ्रान्सला जाण्यासाठी जमा करते.
धुळीला मिळालेले आयुष्य सावरून शौझियाला पुन्हा उभे राहायचे आहे. या प्रवासात तिला आलेले अनुभव अक्षरश: मन पिळवटून टाकणारे आहेत. जगण्याची कुठलीही आशा नसताना, चोहीकडे अंधारच अंधार पसरलेल्या आयुष्यात चांगले काही घडेल, अशी दुर्दम्य इच्छा असणारी शौझिया म्हणजे शूरपणाचे आणि दुर्दम्य आशावादाचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. किशोरवयीन अफगाण मुलीचा हा लढा वाचताना डोळ्यात अक्षरश: पाणी उभे राहते. शौझिया आणि तिचा कुत्रा जास्पर यांच्यातील निरपेक्ष नाते, माणसाच्या स्वार्थीपणाच्या भाऊगर्दीत हरवलेल्या माणुसकीला लाजवणारे आहे. शौझियाला खरे तर काही नको आहे. स्वाभिमानाने पैसे मिळवून हृदयात जपलेले स्वप्न तिला पूर्ण करायचे आहे, पण तिच्या आयुष्यात आलेल्या निर्वासितांच्या जगण्यामुळे तिला हे शक्य होत नाही, पण तिची दुर्दम्य इच्छशक्ती तिला स्वस्थ बसू देत नाही. सत्तासंघर्षातून, स्वत:चे वर्चस्व राहावे म्हणून अमेरिका, पाकिस्तान या देशांबरोबरच तालिबान्यांनीही अफगाणी जनतेला वेठीस धरले. त्यांच्या संघर्षात अनाथ झाला तो अफगाणी माणूस. त्यांचे एक प्रातिनिधिक रूप म्हणजे शौझिया. शौझियाच्या हिमतीला सलाम करण्यासाठी हे पुस्तक वाचायला हवे.
- रमा सुरेंद्र