All Reviews

• अशोक वासुदेव बक्षी सातारा

  आजच आपले ज्येष्ठ वनाधिकारी श्री रवींद्र वानखडे यांच्या अनुभवावर आधारित ` कुलामामाच्या देशात` हे पुस्तक वाचले वाचून आनंद झाला. सेंट्रल एक्साईज चा खाजगी नोकरीत काम करताना माझा २५ वर्षे संबंध आला. या काळात अनेक अधिकाऱ्यांशी अगदी शिपायापासून ते अपीलेट कमिशनर पर्यंत अनेक लोक पाहिले. पण आपल्या सारखा रसिक लेखक एकही पाहण्यात आला नाही. आपण अशा रुक्ष खात्यात काम करूनसुद्धा आपली रसिकता जोपासली आणि तिचा आनंद वाचकांना आपण विविध पुस्तकांद्वारे आणि दैनिकातील लेखांद्वारे दिलात या बद्दल आपले अभिनंदन आणि आभार. २०११ साली मी कुपोषणासाठी काम करणाऱ्या एका NGO ने आयोजित केलेल्या आरोग्य शिबिरासाठी १० दिवस मेळघाटात राहिलो होतो. त्याच्या आठवणी जाग्या झाल्या. मेळघाट, तिथले प्राणी, तिथली माणसे आपण अगदी आपल्या लेखणीतून जिवंत केली आहेत. पुस्तक वाचल्यावर कुलामामाबद्दल आम्हाला प्रेम वाटू लागले. पुस्तकातली रेखाटने खूपच सुंदर आहेत आणि ती लेखाच्या परिणामकारकतेत भरच घालतात. पुस्तक वाचताना जणू काही श्री वानखडे साहेब आमच्याशी गप्पा मारताहेत असेच वाटत होते. वानखडेसाहेब आपल्या लेखणीतून आमच्याशी बोलले असेच श्री वानखडे साहेबाना आपण बोलते करून हे पुस्तक प्रकाशित केल्याबद्दल आपल्याला धन्यवाद द्यावेत तेवढे थोडेच आहेत. श्री वानखडे साहेबाना सुद्धा आमचे धन्यवाद सांगा. असेच लिहीत राहा आणि वाचकांना आनंद देत राहा.

• मिहीर गोगटे, पुणे

  गेल्या आठवड्यात जर्मनीला आलो. येताना `कुलामामांना...` बरोबर घेऊन आलो. आत्ताच पुस्तक वाचून झालं. प्रस्तावने पासूनच लिखाणशैली भावली आणि गोष्टींची अनोखी मजा आली. वनसेवक / वनरक्षक व त्यांचे कार्य अतीमोलाचे असून सामन्यांना त्याची काहीच जाणीव नाही ही खरी दुखःद गोष्ट आहे. वानखेडे साहेब व त्यांनी कौतुकाने उल्लेख केलेल्या त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांच्या कर्तव्या पलीकडील वन आणि वन्यजीव प्रेमापोटी व जागरूक जबाबदारीनं केलेली व करत असलेल्या कार्यास मनापासून सलाम. सर्वच गोष्टी जरी रोचक असल्यातरी वानखेडे साहेबांची संवेदनशीलता `बानाढाप`, `हिरुबाई..` आणि `महाकाय आकांत`नी हलवून टाकलं. पुस्तक खूप आवडलं. अजून खूप लोकांपर्यंत पोचवायला हवं.

• श्री. दीपक पांडे

  `कुलामामाच्या देशात ....` उत्कंठावर्धक व्याघ्रकथा श्री. रवींद्र वानखडे यांनी स्व- अनुभवावरून सांगितलेल्या वाघांसंबंधीच्या चित्तथरारक अनुभवकथांचे हे संकलन श्री. जी. बी. देशमुख यांच्या समर्थ लेखणीतून आपल्याला जंगलसफारी घडवून आणते व आजपर्यंत वाघ न पाहिलेल्यांना `आपणसुद्धा व्याघ्र दर्शन करावे` हे कुतूहल मनात उत्पन्न करते. लेखक स्वतः अमिताभ बच्चन यांच्या चित्रपटाचे अभ्यासक असल्यामुळे अमिताभ यांच्या चित्रपटातील डायलॉग्जचा विशेष उल्लेख पुस्तकात दिसून येतो. यातील मला सर्वात जास्त आवडलेल्या दोन कथा म्हणजे `आज्ञाधारक बच्चू` आणि `खुश रहना मेरे यार... `आज्ञाधारक बच्चू` या कथेत एका प्रसंगात वाघिणीचं पिल्लू एकाच जागेवर उभं राहतं. आज्ञाधारकपणा मनाला भावतो व त्यातून मानवप्राण्याने सुद्धा बोध घ्यावा अशी ही कथा आहे. प्रत्येक कथेत मानवाने प्राण्यांकडून शिकण्यासारखे काहीतरी आहेच. `खुश रहना मेरे यार....` या कथेतील हत्तीच्या हातून चुकून झालेल्या आपल्या सवंगड्याची (माहुताची) हत्या त्याला अस्वस्थ करते आणि थोड्याच कालावधीत त्याचा सुद्धा करुण अं होतो. हे त्यांच्यातील मैत्रीचे अतूट नाते वाचकाला डोळ्यात पाणी आणल्याशिवाय राहत नाही. `कुलामामाच्या देशात` या पुस्तकातील कथेच्या दीर्घकथा करण्याच्या मोहात न अडकता मोजक्या शब्दांत मांडणी करून ह्या लघुकथा आपल्याला खिळवून धरतात. कमीत कमी शब्दांत लेखांची मांडणी ही जी. बी. देशमुख यांची हातोटी सर्व पुस्तकांतून दिसून येते. अ- अमिताभचामध्ये सुद्धा त्यांनी हे कौशल्य दाखवले आहे. श्री. रवींद्र वानखेडे यांनी त्यांची चित्तथरारक, साहसी अनुभवांची पोतडी सामान्य वाचकांना उपलब्ध करून दिली त्याबद्दल त्यांचे आणि लेखकांचे विशेष आभार ! --

• Ms.Pratiksha Kale, Asstt. Conservator of Forest .

  I would appreciate the way of writing where wildlife and humanlife are metaphorically connected throughout the book. It is equally good in making reader friendly by quoting ongoing issues,like movies. It`s a very nice book. Keen observations and inquisitiveness about wildlife and it`s behaviour; minute details of tribal culture are noteworthy. Happy to read and learn things.

• डॉ. योजना बर्डे, अमरावती.

  *सामाजिक बांधिलकी जपणारी खुमासदार लेखनशैली* जी.बी.देशमुख ह्यांचे लेख असो वा पुस्तक असो, मराठी भाषेतील नेटके उच्चार, प्रगल्भ जीवन जाणीवा, वेधक भाषा मांडणी, यांचा परिश्रमपुर्वक प्रभावी वापर लेखकाने केला आहे. भाषेचे अमोघ सौंदर्य, भाषेची सहजता व ओघ लेखकाला प्रत्येक कथानक रंगवताना इतके साधले आहे की... लेखकाने अनेक वर्षापासून आपल्या दुर्बिणी सारख्या दृष्टीने अत्यंत शिताफिने माणसं व कुला मामा (मेळघाटातील वाघ) देखील वाचले आहेत, असे जाणवते. उत्तम बोलके संवाद, हा पुस्तकाचा आत्माच असतो. एकतर प्रभावी शीर्षक, त्यामुळे आताच वाचून घ्यावं अशी तळमळ मनात असते ..ती मी पूर्णत्वाला नेतेच.... त्याचे अमिताभवरचे लेख असो, `अमरावतीचे छप्पन स्वभाव` असो, `कुलामामाच्या देशात` असो... वाचतच रहावेसे वाटते.... सामाजिक बांधिलकी अत्यंत निष्ठेने जोपासली आहे त्यांनी .कधी खुदकन हसवणारी लेखन शैली, कुठ गंभीर, कुठ तिखट मिठ लावलेली, तू असाच लिहीत रहा... आम्ही वाचक आनंद घेत राहू.. मी त्यांच्या साहित्यकृतीला मनःपूर्वक शुभेच्छा देते....

• ज्योती कस्तुरे-देगवेकर, मुंबई

  *लेखकाने अक्षरश: परकाया प्रवेश केला आहे* मला हे आवर्जुन सांगावंसं वाटतं की जी.बी.देशमुख अगदी हाडाचा लेखक - कवी आहे ! वानखडे साहेबांनी त्याला काय आणि किती वर्णन करुन सांगितलं असेल माहीत नाही पण त्याने तिथल्या परिसराचं आणि प्रसंगांचं जे वर्णन केलं आहेस नं ते वाचुन पुन्हा पुन्हा मी थक्क होत होते. ते सगळं खरोखर त्यानेच बघितलं आहे- अनुभवलं आहे असं वाटावं इतका ‘ परकाया प्रवेश ‘ त्याला जमला आहे. As a writer he is great and has a bright future यात मला काही शंका वाटत नाही. जो न देखे रवि, वो देखे कवि ‘ हे त्याने शक्य करुन दाखवलं आहेस… त्याच्या प्रतिभेला सलाम !!

• Smita Anjankar, Thane.

  Relief in Pain - Kulamamchya Deshat. Enjoyed immensely reading the book `Kulamamachya Deshat.` I was going through some personal health crisis. Reading in between, used to make me forget my pain. Thanks to G.B.Deshmukh for writing such beautiful book. It gives you so much information about forest life and can`t wait to read it further. Really enjoyed. I am suffering from a serious desease. Now getting better and better. In my critical time, it gave me so much solace. Thanks to Shri. G. B Deshmukh. ......

• प्रा. संगीता भारत थूल अमरावती.

  *मनोवेधक जंगलकथा संग्रह `कुलामामाच्या देशात`* ‘कुलामाच्या देशात’ म्हणजे नेमके कोणत्या देशात या उत्सुकतेने प्रथम कुलामामाने लक्ष वेधुन घेतले. आणि या आगळ्यावेगळ्या पुस्तकाच्या यथोचित मुखपृष्ठाने जंगल परिसराचा परिचय करुन दिला. याशिवाय लेखाकाने रसिक वाचकांसोबत केलेले हितगुज पुस्तकाचे अंतरंग खुलवून गेले. नंतर कुलामामाच्या देशातील म्हणजे मेळघाटच्या जंगलातील एक एक कथा वाचताना प्रत्येक क्षणी मनाचा थरकाप अनुभवला. वास्तविक अशा धाडसी कथासाहित्य वाचनाची मला फारशी आवड नाही. पण या चित्ताकर्षक पुस्तकाचे प्रतिभाशाली लेखक श्री.जी.बी.देशमुख साहेब (अधिक्षक, केन्द्रीय वस्तु आणि सेवाकर, उत्पाद शुल्क, अमरावती) यांच्या सोबत कार्यरत असलेला माझा भाचा अनंत मून, मला म्हणाला की, मामी, माझ्या साहेबांनी लिहिलेले हे पुस्तक खूप सुंदर पुस्तक आहे. तुम्ही वाचा, तुम्हाला आवडेल. आणि वाचनाची आवड असलेली मी या पुस्तकात रमून गेले. मेळघाट म्हणजे मनभावन निसर्गरम्य परिसर. हिरवीगार नेत्रसुखद वनराई. इतरत्र कुठेही होत नसलेले क्रुर आणि हिंस्त्र जंगली प्राण्यांचे होणारे दर्शन. कधी भयभीत करणारे सरपटणारे प्राणी, तर कधी मनमोहक रंगबेरंगी आकाशात डौलाने उडणारे विविध प्रकारचे पक्षी, सर्वत्र पसरलेले गवताचे हिरवेगार गालिचे, नितळ पाण्याने खळखळणाऱ्या नद्या, नाले, ओहोळ, त्यातुन अधुनमधुन पाणवठयाच्या मधोमध भेदरलेल्या अवस्थेत रानकुत्र्यांपासुन स्वत:चा बचाव करीत उभं असलेलं सांबर, कधी टेकडीवरुन कानावर पडणारी वाघाची कर्णकर्कश डरकाळी, तर कधी भक्ष्य मिळविणारी आणि ते चवीने खाणारी वाघिण, तसेच मागील दोन पायावर उभी राहून आपल्या भक्ष्याकडे एकटकपणे निरखून पाहणारी भयानक अस्वले आणि याहिपेक्षा मानवी मनाला भयभीत करणारी असंख्य हिंस्त्रश्वापदे कुलामामाच्या घनदाट देशात वाचकांच्या भेटिला येतात. सतत निसर्गाच्या सानिध्यात राहत असलेल्या भोळ्याभाबड्या गरीब आदिवासी कोरकु लोकांचे, त्याच्या स्वभावाचे चित्रणही वाचकाला याच देशात सापडते. वाचकहो ! सहसा कोणतेही पुस्तक म्हणजे लेखकाचे स्वानुभव कथन असते. पण या जंगलबुकचे वैशिष्ट्य असे की, यातील प्रत्येक कथेचे अनुभव एकाचे, आणि त्याचे सुत्रबध्द लेखन दुस-याचे. अशी साहित्य प्रतिभा सहज सोपी नाही. पण हे दोघेही आपआपल्या विषयात एकदम पारंगत आहेत.कथाकथन करणारे प्रभावी वक्ते म्हणजे जेष्ठ वनाधिकारी श्री. रवीन्द्र वानखडे आणि ते जसेच्या तसे आपल्या दर्जेदार लेखणीतून साकारणारे प्रतिभासंपन्न लेखक अधिक्षक पदावर कार्यरत असलेले श्री. जी.बी.देशमुख यांची ही साहित्यीक मैत्री निश्चितच वाखाणण्यासारखी म्हणावी लागेल. एकामुळे दुसरा प्रकाशित. कारण वक्ता जेवढा प्रभावी असतो तेवढाच श्रोता सुध्दा रसिक आणि सुज्ञ जाणकार असावा लागतो. उत्तम श्रोता मिळणे हे वक्त्याचे महद् भाग्य असते. आणि हे भाग्यशाली व्यक्तिमत्व म्हणजे रवींद्र वानखडे, जे देशमुख सरांमुळे प्रकाशात आले. दोघेही अप्रतिमच. मैत्रीभाव असावा तो असा. कायम असा ऋणानुबंधात गुंतलेला. या दोघांच्या एकत्र येण्याचे रसिक वाचकांना कुलामामाचा सुंदर प्राण्यांनी गजबजलेला व निसर्गसौंदर्याने सजलेला, अनमोल खजिन्याने नटलेला देश सापडला. हा सुंदर योगायोगच समजावा लागेल. एरवी हे शक्य नव्हते. वाचकांना हा खजिना मिळाला नसता. या जंगलबुकाचे लेखन करताना, सर्व धाडसी प्रसंगाची प्रत्यक्ष अनुभुती असावी म्हणुन, अगदी दिवस, रात्र, सकाळ, दुपार, संध्याकाळ आणि पहाटे सुध्दा ज्या उत्साहाने त्यांनी ही जंगल सफारी केली व त्या सर्वच भयावह आणि चित्तथरारक क्षणांचे लेखकाने हुबेहुब शब्दांकन केले, त्याला तोड नाही. हे जंगल निरुपण वाचत असताना आपण जणु त्यांच्यसोबतच आहोत असे न वाटल्यास नवलच. एक सुंदर कलाकृती जंगलसफारीच्या निमित्ताने वाचकांना समर्पित केल्याबद्दल कथानिवेदक श्री.रवीन्द्र वानखडे आणि कथालेखक श्री. जी.बी.देशमुख या दोन्ही अधिका-यांचे मन:पूर्वक सकौतुक अभिनंदन. आणि त्यांचा हा कुलामामा देशापलिकडे घरोघरी पोहचावा ही आंतरिक शुभेच्छा.

• डॉ. शरद जाधव एम.डी.(मेडिसीन) ठाणे

  *मेळघाटच्या अख्ख्या जीवनाचा ठसा मनावर उमटवणारे पुस्तक `कुलामामाच्या देशात`* वानखडे साहेबांचे अनुभव आणि देशमुखांचे कथन घेऊन निघालेले कुलामामा मेळघाटातून सह्याद्रीत पोहोचलेच. हा एक उत्तम ,अस्सल साहित्याचा ठेवा आहे.. वर्तमानपत्रात मेळघाटातील बातम्या म्हणजे भूकबळी, आदिवासी, वाघाने घेतलेले आणि वाघांचे बळी याबद्दल मनात एक पुसट चित्र तयार झाले होते. वेळोवेळी मेळघाटच्या सौंदर्याचे वाचलेले बहारदार वर्णन उत्सुकता वाढवत होतेच. खरे सांगायचे तर पश्चिम महाराष्ट्रात राहणाऱ्या आपल्यासारख्या मंडळींनी सह्याद्रीला ओलांडून कधी परशुरामाचा कोकण नीट पाहिलं नाही. ऊसशेती, भाज्या, फळे पिकविणाऱ्या देशावराच्या मंडळीना डोंगर, समुद्र, भातशेती, आंबा, काजू, पोफळी, मासेमारी करणारे कोळीबांधव यांच्या जीवनाविषयी फार जुजबी माहिती, तीही साहित्य आणि टीव्ही या माध्यमातून होते. खरे तर, कोकण बघण्यासाठी लहान गावात किंवा वाडीत राहायला पाहिजे. केवळ सहल करून खरा अनुभव येईल असे वाटत नाही. आदिम मानव आणि निसर्ग यांच्याजवळ जाण्याची ना वृत्ती ना संधी असे वाटत असताना हे पुस्तक हाती आले. भारत वाघसाठी ओळखला जातो. जंगल वाघ, शिकार, सफारी एवढ्यापुरतच मर्यादित आहे काय? दुर्बिणीतून वाघ बघणे आणि छायाचित्र टिपणे आणि त्यात कृतकृत्य होणे म्हणजे गुलहौशीपणा असे वाटायला लागले. भूगोलाच्या पुस्तकात पाहिलेली वाचलेली माणूस आणि निसर्गाची माहिती वाचतांना तिथली माणसे आणि जीवन कसे असेल याची केवळ कल्पना मनात होती. आज या पुस्तकाने ते बंद दार किलकीले केले आणि मेळघाट चा एक कवडसा आत आला आहे. कथनाच्या मध्यस्थानी असलेल्या कुलामामाचाच नव्हे तर मेळघाटच्या अख्ख्या जीवनाचा ठसा मनावर उमटला. आठवण झाली ती माडगूळकरांच्या माणदेशी माणसांची आणि मालगुडी डेज ची. व्यंकटेश माडगूळकरांनी त्यांच्या हलाखीच्या दिवसात मुंबई सकाळ मध्ये आठवड्याला एक माणदेशी माणूस उभा केला आणि पुढे त्याची पुस्तक झाली. त्यातील प्रत्येक माणूस अस्सल होता. देशमुख वानखेडे यांच्या बाबतीत असेच घडले असावे. मला तर वानखडे साहेबांच्या कारमध्ये आपण सुद्धा मागच्या सीटवर बसून ऐकतो आहोत असे पुस्तक वाचताना वाटले. मेळघाट म्हणजे केवळ आदिवासी, केवळ निसर्ग सौंदर्य केवळ वाघ आणि त्याच्या कथा नसून मनुष्य, निसर्ग, जीवन, माणसाच्या भावना, कल्पना, श्रद्धा, अंधश्रद्धा सर्वांचा एक रंगपट उभा राहिला. कधी मेळघाटात यायचे भाग्य लाभले तर या पुस्तकातील प्रत्येक माणूस, प्रत्येक जागा हुडकण्याचा माझे मन प्रयत्न करेल. फॉरेस्ट खात्याच्या खाकी वर्दीतील माणसाच्या आत एक एक संवेदनशील साहित्यिक, रसिक, जीवनाकडे तटस्थ पण हसऱ्या वृत्तीने बघणारा माणूस दिसतो. मी सोलापूरकर. वऱ्हाडात रमलेल्या चींत्तमपल्ली यांच्या गावचा, त्यांच्याच शाळेत आणि कॉलेज मध्ये शिक्षण घेतले हे बिरूद मिरविणारा. मारोतराव साहित्यात निसर्ग, जंगल घेऊन आले आणि अख्खा महाराष्ट्र विदर्भात जाण्याची स्वप्ने बघू लागला. असे वाटते की मारोतराव जर विदर्भाचे गदिमा असतील तर देशमुख-वानखडे व्यंकटेश असावेत.

• डॉ. तेजपाल अग्रवाल, कोल्हापूर

  चन्या (म्हणजे अमरावतीचे सुप्रसिद्ध डॉ. चंद्रशेखर कुळकर्णी) कुलामामाच्या देशात या पुस्तकाबद्दल तू केलेलं सविस्तर परीक्षण त्या पुस्तकाची केलेली स्तुती मीना, शरद यांचे अभिप्राय व सर्वमान्य लेखिका डॉ. किरण पाटणकर, सोलापूर हिचे रसाळ रसग्रहण ह्यामुळे हे पुस्तक घ्यायचं ठरवलं. कोल्हापुरातील मेहता पब्लिसिंग मध्ये जाऊन पुस्तक खरेदी केले. कींमत २०० रुपये, सवलतीची कींमत १७० रुपये. आल्या आल्या लेखक जी.बी.देशमुख यांचा परिचय, शेवटच्या आतील पानावर असलेला रविंद्र वानखडे वनाधिकारी यांची ओळख नि त्यानंतर शेवटचं पान वाचल्यावर लेखक जी.बी. देशमुखांचे हितगुज वाचून चन्याला व्हाट्सपवर कळवलं. त्यानंतर पहिली कथा झटक्यात वाचून काढली. एखाद्याला आवडीचं अन्न मिळावं , ते चवदार व्हावं, अशावेळी ते अन्न आधाशाप्रमाणे खाऊन संपवावं वाटत नाही ! तसंच काहीसं हे पुस्तक वाचताना झालं. मुळात मला जंगलाची आवड , त्यात हे अतिशय सुंदर पुस्तक. जे पहिली कथा वाचल्यावरच लक्षात आलं. त्यामुळे प्रत्येक कथेचा हळूहळू आनंद घेत आज हे पुस्तक वाचून झालं. एक नि एक कथा खूपच छान. एक कथा वाचली की लगेच दुसरी वाचावी असं वाटायचं पण मुद्धाम दम धरून दुसरी वाचायची. मी बरीच जंगल पालथी घातली. बऱ्याच वेळा अनेक ठिकाणी पहाटे उठून जंगल सफारी केल्या. पण वाघ काय दिसायचा नाही.किरकोळ जंगली पक्षी, प्राणी दिसायचे पण वाघ नाही. बऱ्याच वेळा इतर प्राणीसुद्धा इतरांना दिसायचे, ते मला दाखवायला बघायचे पण मला काहीच दिसायचं नाही ! शैला वैतागायची ! पण वाघ तर कुणलाच दिसला नाही ! वाघ बघितला ते पूर्वी सर्कशीत, किंवा प्राणिसंग्रहालयात पिंजऱ्यात, किंवा खुल्या प्राणिसंग्रहालयात एकतर सारखा फेऱ्या मारत असलेला किंवा सुस्तावून पडलेला ! पण ह्या कथा वाचताना मात्र प्रत्यक्ष वाघ बघत आहे, असं वाटायचं ! वनअधिकारी रवींद्र वानखडे यांचे निरिक्षण, जंगलावरील प्रेम, जंगलचे कायदे, वनांचे कायदे, जंगलातील प्राण्यांचे कायदे, येथील लोकांची गरिबी, जंगलावरील, तेथील प्राण्यांवरील प्रेम, प्राण्यांचे स्वभाव, हे सगळं प्रत्यक्ष दीर्घकाळ अनुभवलेलं. निस्पृहपणे, झोकुन देऊन, आनंदाने केलेली नोकरी आणि ह्या सर्वांच जी.बी.देशमुख यांनी कुठेही धक्का लागू देता केलेलं ओघवत वर्णन,फारच, फारच सुंदर. दोघांचंही कौतुक करावं तितकं थोडंच.प्रत्येकानं वाचावा असा हा जंगलातील गोष्टींचा खजिना.

• वा पां.जाधव, अमरावती

  मेहता पब्लिशिंग हाऊस पुणे यांनी प्रकाशित केलेले "कुलामामाचे देशात "हे पुस्तक माझ्या वाचण्यात आले. दिवसेंगणिक या पुस्तकाला वाढते समिक्षण वाचून परत वाचण्याचा मोह झाला . अमरावतीचे प्रसिध्द साहित्यीक तथा केंद्रीय उत्पादन शुल्क खात्याचे वरीष्ठ अधिकारी श्री जी. बी. देशमुख यांनी त्यांचे मित्र वन विभागाचे मुख्य वन संरक्षक श्री. रवींद्र वानखडे या वनाधिकाऱ्याने त्याच्या मेळघाटातील १७ वर्षाचे सेवाकाळात जंगलात अनुभवलेल्या चित्तथरारक घटनांवर आधारित हा वन कथासंग्रह आहे . श्री. रविंद्र वानखडे या ज्येष्ठ वन अधिकाऱ्याचे प्रत्यक्ष अनुभवाचे श्री. जी. बी. देशमुख यांनी केलेले लेखांकन वाचकाचे मानवी मनाला मेळघाटातील हिंस्त्र पशू प्राण्यांचे, पक्ष्यांचे व तेथील आदिवासींचे दैनंदिन जगणे याचे डोळ्यांसमोर जीवंत दर्शन प्रत्यक्ष साकारणारे आहे. श्री.रवींद्र वानखडे या वनाधिकाऱ्याची महत्तम सेवा अमरावती जिल्ह्यातील मेळघाटच्या जंगलात गेली . भारतीय पक्षीतज्ञ आणि वृक्ष अभ्यासक तथा प्रसिध्द साहित्यीक श्री. डाॅ. मारूती चितमपल्ली हे मेळघाट मधून वनाधिकारी म्हणून बदलून गेल्यावर श्री रवींद्र वानखडे यांनी त्याचा प्रभार घेतला होता असे कळते. मेळघाटात कोरकू व गवळी ही आदिवासी जमात मुख्यतः वसलेली आहे मात्र त्यात ‘कोरकू’ चे वास्तव्य जास्त प्रमाणात आहे. मेळघाट हा नैसर्गिक वनश्री सौंदर्याने नटलेला परिसर विस्तीर्ण पसरलेला आहे . सुंदर वनश्री मनाला प्रसन्न करणारी असली तरी हिंस्त्र पशूंचे अस्तित्वांमुळे तितकीच भयावहही आहे . विस्तीर्ण जंगलातील दऱ्या खोरे, डोंगरातील दाट वृक्षाचे सोबतीला तापी सिपना नदींचे खळखळणारे विस्तीर्ण पात्राचा मनमोहक नजारा नेत्रसुखद असला तरी हिंस्त्र पशूचे वावरामुळे तितकाच थरारकही आहे . हिंस्त्रपशु निशाचर असले तरी दिवसासुद्धा त्यांची भिती भयावह व काळीज चिरणारी आहे. वाघ,अस्वल, रानगवा, बिबटे, सांबार , रानकुत्रे इत्यादीं तत्सम जंगली पशुंचा मुक्त संचार तेथे असताना त्याभागातच कोरकू जमातीचे वास्तव्य व दैनंदिन जीवन जगताना त्यांना वाघा सारखे हिंस्त्र पशुचे दर्शन व सानिध्य हि नित्याची व सर्व साधारण बाब आहे. कोरकूचे भाषेत ‘कुला ’ म्हणजे वाघ . कोरकू लाडाने वाघाला ‘मामा’ म्हणतात. उन्हाळा संपला की पावसाळ्यात या जंगलात हिरवीगार नटलेली वनश्री ,कधी कधी गारांचा वर्षाव झाला की गावे हिम चादरीखाली झाकली जातात ,असा हा सुखद नजारा देणारा मेळघाट हा जंगल प्रदेश आहे. ‘ कुलामामाच्या देशात ‘ हा लेखक श्री जी.बी. देशमुख यांनी लिहीलेला ग्रंथ एक वनानुभवाचा कथासंग्रह आहे. या संग्रहात वाघा शिवाय रानगवे , रानकुत्रे , हत्ती यांचे अस्तित्व जाणवून त्यांचा जंगलातील विहार, जगण्यासाठी भक्ष्य शोध, वावरत असतानाचे प्रत्यक्ष अनुभव वनाधिकारी श्री रवींद्र वानखडे यांनी` याची देही याची डोळ्यां ` जीव मुठीत घेत छाती उदार करून टिपलेले प्रसंग व त्या प्रसंगातील घटनांचे वर्णन श्री. जी. बी. देशमुख यांनी कुलमामाचे देशात या अनोख्या शिर्षकी पुस्तकातून त्या २५ कथास्वरूपात शब्दबद्ध केलेले आहेत. कथासंग्रहातील अदभूत आनंद देणार्या सर्व २५ कथा वाचनीय आहेत. त्यातील लेखकाची बोलकी कथनशैली, जंगल सफारी चा थरार वाचकास खिळवून ठेवणारा व आवर्जून लक्षात राहील असाच आहे. प्रसिध्द साहित्यीक श्री जी.बी. देशमुख यांना लेखनाचा चांगला सराव आहे. विविध मोठे वृत्तपत्र आणि फेसबुक माध्यमातून नियमितपणे त्यांनी केलेलं लेखन अप्रतिमच असते यात दुमत नाही . त्यांचे वडिलांचे जीवनावर आधारित महारूद्र, पप्पूच्या पुड्या, प्राॅमिसलँड , गोष्ट महानायकाची, अ-अमिताभचा हि त्यांची साहीत्य संपदा वाचून हे लक्षात येतेच. "कुलामामाचे देशात" या ग्रंथात लेखकाने श्री. रवींद्र वानखडे यांचे वनानुभव खास वऱ्हाडी शब्दात सोपे व सरळ लेखनशैलीत मांडले आहेत. जंगलातील आदिवासींचे जगणे त्यांचे रितीरिवाज या वरही त्यांनी प्रकाश टाकला आहे त्यातून बरीच नावीन्यपूर्ण माहिती वाचकास मिळते . वाघाची शिकार पद्धत, त्याचे जंगलात नैसर्गिक जीवन ,जमीनीवर वाघांचे पंजाच्या उमटलेल्या ठशावरुन वन कर्मचाऱ्यांची वाघाची गणना करण्याची अनोख्या पद्धतीची माहिती अदभूत आहे दुसऱ्या प्राण्यानं केलेली शिकार, वाघ स्वत:हून माणसावर हल्ला करत नाही , हा समज , रानकुत्र्यांनी पाण्यात उतरलेल्या एका सांबराची शिकार करण्यासाठी रात्रभर पाळलेला संयम ,त्यातून रानकुत्र्यांच्या सवयी आणि शिकारीच्या शैलीबद्दल ग्रंथातील बरीच माहिती ज्ञानवर्धक आहे. भोलाप्रसाद या मदांध हत्तीला त्याच्या माहुताचे हत्येचा पश्चात्ताप, त्या मदांध अवस्थेतही त्याच्या डोळ्यांतून व्यक्त होणारा शोक ग्रंथ वाचतांना मानवी हदय हेलावून जाते. मेळघाटच्या जंगलाची वैशिष्ट्ये,व आदिवासींचे सान्निध्यात हिंस्त्र प्राण्याची जीवन पद्धती व त्या माहोल मध्ये वन अधिकाऱ्यांची जीवावर उदार होत जंगलातील सेवेचा थरार याची रोचक मांडणी हे या ग्रंथाचे यश आहे . पुस्तकावरील अन्वर हुसेन यांनी रेखाटलेले वनाचे नैसर्गिक रंगात व विशीष्ठ चित्रशैलीतील मुखपृष्ठ आकर्षक व मनोवेधक आहे. आतील चित्रे पण बोलकीच आहेत. लेखक श्री जी. बी. देशमुख यांचे कुलामामाचे देशात या ग्रंथाचे कौतुकास्पद समिक्षण विवीध लेखकांकडून भरभरुन तर होतच आहे परंतू लोकसत्ता सारखे महाराष्ट्रातील अग्रणी वृत्तपत्राने त्या ग्रंथाची दखल घेऊन श्री मंगल कातकर यांनी केलेले समीक्षण निश्चितच लेखकासोबतच साहित्य नगरी अमरावतीकरांसाठी अभिमानाची बाब आहे याचा उल्लेख करावाच लागेल. प्रकाशक मेहता पब्लिशिंग हाऊस पुणे यांनी प्रकाशित हे पुस्तक वाचकांनी जरूर वाचावे. मेळघाटातील थरारक जंगल सफारीचा एक अदभूत आनंद वाचकास मिळेल याची मला खात्री आहे.

• डॉ किरण पाटणकर, पेडियाट्रिशीअन, सोलापूर

  कुलामामाच्या देशात हे पुस्तक वाचताना जंगल , आरण्य, रान ही सारी नावं पोहचतात मनाच्या एका हळव्या कोपऱ्यात आणि हत्तींसारख्या महाकाय प्राण्यांपासून ते दोन पायाच्या मानवांपर्यंत असलेले तेथिल रहिवासी सारे डोळ्यासमोर येतात. त्यातील सार्वभौम राजा असतो अर्थातच वाघोबा. हा वाघ मेळघाटातील कोरकू जमातीचा जवळचा आणि लाडका `कुलामामा` .त्याचे राजस रूपडे, भेदक डोळे, अत्यंत नेटत्या पध्दतीने खाणे, दिलदार स्वभाव, आपल्यापेक्षा पिल्लांसाठी स्वतःच्या नियमांना घातलेली मुरड या गुणांमुळे हा कुलामामा अधिकच जवळचा वाटू लागतो. `कुलामामाच्या देशात` या पुस्तकातील हे सारे लिखाण म्हणजे अरेबियन नाईट्स पेक्षाही सुरस आणि चमत्कारिक वाटते.त्यातील वनातील झाडे, पशू पक्षी अगदी मासे सुध्दा `कुलामामाच्या देशात` या पुस्तकात आपल्याला भेटतात.जेष्ठ वनाधिकारी रवींद्र वानखेडे यांच्या अभ्यासपूर्ण अनुभवांना शब्दात मांडले आहे श्री.जी.बी देशमुख यांनी! यात अनुभव संपन्नता आहेच पण त्या बरोबर खुसखुशीत आणि चेह-यावर हास्य रेषा उमटवणारी भाषा देखील आहे. तिथल्या बोली भाषेचे शब्दही ओघवत्या लिखाणात शोभून दिसतात. लिखाणातून सतत जाणवते निसर्गावर मानवाचे अतिक्रमण बघून आलेली असहाय्यता आणि खिन्नता. सतत हे धन वाचवण्याची सा-यांची धडपड आणि तेही अपू-या साधन सामुग्रीनीशी! कुलामामा आपल्या मर्जीचा मालक त्यामुळे दिवसेंदिवस दर्शनासाठी ताटकळणा-याची फजिती करतानाच दुस-याच कोणाला तरी सहजतेने दर्शन देणारा कुलामामा एकदम भारी!. बिबट्याचा बेरकी स्वभाव, गवे आणि रानडुकराने पाठीला पाठ लाऊन आत्मरक्षणासाठी केलेली भिंत, रानटी कुत्र्यांचे झुंडीने केलेला हल्ला आणि जिवंत शिकारीची तोडलेले लचके, मोहाची फळे खाऊन झिंगणारी अगडबंब अस्वले हे सारे प्राणी या पुस्तकात आपल्याला भेटतात आणि स्तिमित करतात. पुस्तक वाचून झाल्यावर ये दिल मांगे मोअर अशी अवस्था होते. मनाला एकच रुखरुख वाटते की हा समृध्द ठेवा पुढील पिढ्यांसाठी आपण जपणार की नाही? जगा आणि जगू द्या हे आपण कधी शिकणार? पुस्तकाचे मुखपृष्ठ आणि छपाई सुंदर! नव्या अनुभवांची प्रतीक्षा सर्वच वाचकांना आहे हे निश्चित.

• DAINIK LOKSATTA 12-06-2022

  मेळघाटातील जंगलकथा... सुट्ट्या सुरू झाल्या की मुलांना मामाच्या गावाला जायचे वेध लागतात आणि जर का तो मामा जंगलचा राजा असेल, त्याच्या अस्तित्वाचा दबदबा असेल, तर...? अशाच रुबाबदार मामाच्या गावाची सफर घडवणारं, थरारक, रोमांचकारी, भावनिक अनुभवांत चिंब भिजवणारं पुस्तक म्हणजे ‘कुलामामाच्या देशात’ हा कथासंग्रह. यात ज्येष्ठ वनाधिकारी रवींद्र वानखेडे यांच्या मेळघाटच्या जंगलातील अनुभवकथा जी. बी. देशमुख यांच्या खुमासदार शैलीत वाचायला मिळतात. एकूण २५ कथांचा हा संग्रह आहे. जंगल, तिथल्या प्राण्यांचे जीवन, आदिवासींचं जगणं, वनक्षेत्रात काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांचं जीवावर उदार होऊन कर्तव्य पार पाडणं या सगळ्याचा रोचक, थरारक, भावनिक अनुभव वाचकांना या कथांतून येतो. प्रत्यक्ष वनाधिकाऱ्याने कथन केलेल्या वास्तव अनुभवांबद्दल विलक्षण वाचकांनाही साहजिकपणे उत्सुकता असते. कोरकू आदिवासींच्या कुलामामा म्हणजे वाघोबा. मेळघाटाच्या जंगलातला हा रुबाबदार कुलामामा काळजात धडकी भरवत असला तरी त्याच्या दर्शनाची उत्कंठा तिथले कर्मचारी, अधिकारी आणि पर्यटकांनाही लागलेली असते. कधी कुलामामाला पाहण्यासाठी, कधी संकटात सापडलेल्या कुलामामाची सुखरूप सुटका करण्यासाठी, तर कधी त्याचा माग ठेवण्यासाठी केले जाणारे प्रयास ‘डरकाळीचा थरार, ‘जीवाची पर्वा’, ‘अज्ञात पाहुणा’ यांसारख्या कथांतून वाचायला मिळतात. जंगलात राहणाऱ्या प्राण्यांचे स्वत:चे एक तत्त्वज्ञान असते. तिथे ‘सव्र्हायव्हल ऑफ दी फिटेस्ट’ हा एकच नियम असतो. दया-मायेच्या भावनेपेक्षा स्वअस्तित्वाचे भान सगळ्यात टोकदार असते. हे तत्त्वज्ञान ‘जीवाचा आकांत’, ‘मेळघाटचे दारासिंग आणि किंगकाँग’, ‘जगण्याची उमेद’ या कथांतून प्रत्ययाला येते. हत्ती आणि माहूत यांचं नातं सहसा जिव्हाळ्याचं असतं. रागाच्या भरात भोला हत्तीने केलेली माहूताची हत्या व त्यानंतरचा त्याचा पश्चात्ताप, आक्रोश, माहूताप्रति असणारं प्रेम व त्यासाठी त्याने केलेला स्वअंत याचं हृदयद्रावक वर्णन ‘खूश रहना मेरे यार’ व ‘महाकाय आकांत’ या कथांमध्ये वाचून आपलेही डोळे पाझरतात. जे लोक बेशिस्त असतात त्यांना ‘जगली’ म्हटलं जातं. पण जंगलातल्या प्राण्यांना शिस्त असते. ते वेळप्रसंगी संयम, जबाबदारीचं भान कसं दाखवतात ते ‘रानगव्यांची कवायत’ कथेत वाचायला मिळतं. आपल्याला असं वाटत असतं की वाघ उष्टी शिकार खात नाही. पण वेळ आली तर वाघीण आपल्या पिलांचे पोट भरण्यासाठी अर्धवट खाल्लेली शिकार खाऊन वेळ कशी मारून नेते ते ‘आणि वाघीण खानदान की इज्जत विसरली!’ या कथेत वाचायला मिळतं. मेळघाटात आदिवासी अवैध शिकार आणि मासेमारी करत असतात. रोगोर, एंडोसल्फॉनसारखी कीटकनाशकं टाकून किंवा डायनामाइट वापरून अवैध मासेमारी केली जाते. कीटकनाशकांमुळे क्विंटलच्या वजनाएवढे मासे मरून पडतात. असे मासे खाल्ल्याने माणसांना विविध आजार होतात. डायनामाइटचा स्फोट घडवताना बऱ्याच वेळा आदिवासींची बोटे तुटतात, हाताच्या चिंध्या होतात. जंगलात घडणाऱ्या अशा अवैध गोष्टी ‘एक थरारपट’, ‘अवैध मासेमारी’, ‘वैराटची जंगलकथा’ या कथांमधून वाचायला मिळतात. ‘हिरूबाई भाग गयी’, मेहमान रह गया’ या कथाही आपल्याला अंतर्मुख करतात. प्रत्येक प्राणी आपल्या ताकदीनुसार सावज हेरून शिकार करतो. गाय, म्हैस, बैल, रानगवा यांसारख्या वजनदार प्राण्यांची शिकार वाघ करतो. पहिली शिकार खाऊन संपल्यावरच तो दुसरी शिकार करतो. माणसासारखं तो अन्न साठवून ठेवत नाही. रानकुत्रे टोळीने सावजाचा पाठलाग करून, दमवून त्याचे लचके तोडतात. तर बिबट्या सांबर, चितळ, भेकर अशा छोट्या सावजांना लक्ष्य करतो. अस्वल, रानगवे, रानटी कुत्रे, सांबर यांची जगण्याची पद्धत, शत्रूशी लढण्याची कला आदी माहिती या कथांमधून मिळते. कथेची भाषा साधी, सोपी व प्रवाही आहे. प्रत्यक्ष जंगलातले अनुभव कथेच्या रूपात मांडलेले असूनही त्यांत कुठेही रटाळपणा जाणवत नाही. मेळघाटातले हिरवेगार दाट जंगल आणि त्यातला रुबाबदार कुलामामा अन्वर हुसेन यांनी अतिशय सुंदररीत्या मुखपृष्ठावर चितारला आहे. हुसेन यांनी प्रत्येक कथेचा आशय समर्पक चित्रांतून मांडल्यामुळे कथा वाचकांच्या काळजास भिडतात. असा हा मेळघाटातल्या जंगलाचा सचित्र रोमांचकारी अनुभव देणारा, ‘वन है तो धन है, तो जन है’ असं शेवटी सांगणारा हा कथासंग्रह नक्कीच वाचनीय आहे. – मंगल कातकर

• डाॅ. मीना शहा नातू

  कर्तव्यदक्ष अधिकारी रविंद्र वानखेडे यांनी यांची देही यांची डोळा अनुभवलेले व कथन केलेले स्वानुभव , प्रथितयश, ऊत्साही लेखक जी बी देशमुख यांनी शब्दांकित केले व आपल्याला मेळघाटासारख्या मागासलेल्या, दुर्गम, तरीही प्रसिद्ध भूमीत डोकावण्याची संधी दिली आहे. त्यांचे " कुलामामाच्या देशात " हे पुस्तक वाचले. साध्या सोप्या भाषेतील हे लिखाण आपल्याला अलगद मेळघाटात नेते. धाडसी वनरक्षकांच्या वेगळ्याच दुनियेत आपण पोचतो. तिथला थरार अनुभव करतो. आपल्या लक्षात येत की मेळघाटातील वनाचे हे संरक्षक , तिथली सामान्य माणसे, व प्राणिमात्र नेहमीच धोक्याला सामोरे जात असतात . ह्या सर्वांचेआयुष्य एकमेकांवर अवलंबून असते. ह्या सर्वांना ज्याच्यापासून धोका असतो त्या वाघोबाच्या (कुलामामाच्या) आसपास या सर्व कथा घडतात. सर्वांनाच या रुबाबदार प्राण्यांबद्दल भयमिश्रीत आदर वाटतो. बिबट्या व रानटी कुत्रे मात्र तितके आदरणीय नसतात. अस्वलाचा हल्ला भयावह असतो. कायदे तोडणारे (शिकरी, तस्कर) जंगलातही असतातच. त्यांचे उद्योगही लक्षणीय असतात. जंगलातील झाडे, झुडपे व पाणवठाही महत्वाचे असतात. तसेच महत्वाचे असते ॠतुचक्र. कर्तव्यदक्ष वनरक्षक, वन्यप्राणी व आदिवासी यांनी अनुभवातून शिकलेल्या गोष्टी वाचून एखादा गुप्त खजिनाच हाती लागल्यासारखे वाटते. या वेगळ्याच दुनियेतील नवनवीन पद्धती, माहिती व अनुभव वाचून आपल्या मनाच्या कक्षा रुंदावशतात. छान साहित्य, जरूर वाचाच . संग्रही ठेवण्याजोगे पुस्तक आहे. .. डाॅ. मीना शहा नातू.

• दैनिक हिंदुस्थान १४/३/२०२२ अमरावती

  जी.बी.देशमुखांचे "कुलामामाच्या देशात" सर्वांग सुंदर पुस्तक* चार दिवसांपूर्वीच ‘कुलामामाच्या देशात’ हे सर्वांगसुंदर पुस्तक वाचनात आले. विदर्भातील मेळघाट, तेथील जंगलवैभव हे तर सृष्टीचे एक अद्भूत लेणे. कोणत्याही ऋतुमध्ये तुम्ही मेळघाटात गेलात तरी तेथील सौंदर्य तुम्हाला मोहून टाकते. मग विचार करा एखाद्या व्यक्तीला जर इथे २४ तास १२ महिने असे काही वर्षे रहायला मिळालं तर? खरा नशीबवानच तो! आणि त्यात असा माणूस संवेदनशील उत्तम निरिक्षणशक्ती व स्मरणशक्ती असलेला असला तर? अशी व्यक्ती आहे श्री रवींद्र वानखडे… वनखात्यात वनाधिकारी म्हणून त्यांचे मेळघाटात दीर्घकाळ वास्तव्य झाले. निधडी छाती, कामावर प्रेम, चौफेर निरिक्षण, वन्य प्राण्यांची आवड, अहर्निश भटकंती या सर्वांमुळे त्यांच्याकडे विलक्षण अनुभवांचे समृद्ध गाठोडेच जमा झाले तर काही नवल नाही. ते अस्सल अनुभव तपशीलांसहित त्यानी व्यक्त केले सिद्धहस्त लेखक श्री जी. बी. देशमुख यांच्याकडे. या समृद्ध अनुभवांना शब्दरूप देऊन आपल्यापर्यंत पोहोचविण्याचे काम केले आहे देशमुख सरांनी. आपले बोट धरून ते आपल्याला अलगद त्या मेळघाटात घेऊन जातात व तिथेच खिळवून ठेवतात. त्या दाट झाडीत, विविध वृक्षांच्या सावलीत, कधी नदीओढ्यांच्या काठाने, कधी उंच डोगरांच्या कुशीत, कपारीत, आदिवासींच्या गावात तर कधी मचाणावर… रात्री… एकट्यानेच तो वाघांच्या सानिध्यातील थरार अनुभवत! तुम्ही या जंगलात केव्हा हरवता तुम्हाला समजत नाही. मग तुम्ही एक वाचक नसता तर एक रवींद्र सरांच्या जागी कथानायक असता आणि त्या अनुभवांची प्रत्यक्ष अनुभूती घेत असता. या गारूडात आपण अडकून जातो व पुस्तक संपवूनच ते खाली ठेवतो. ही किमया आहे जी बी सरांच्या प्रत्ययकारी शब्दांची! ती छोटी उपनदी खूप वळणे घेत, जशी काही आढेवेढे घेत; तापीला मिळते; कारण तिला स्वत:चे अस्तित्व जास्त वेळ टिकवायचे असते. काय भन्नाट कल्पना आहे. त्यांचे कवी मन या गद्यात आपल्याला पानोपानी भेटते. आदिवासींचे जीवन, त्यांच्या समजुती, सवयी, दिनक्रम, भाषा यांच्याशी आपला परिचय ते गोष्टीरूपांने करून देतात. जंगलातील प्राणी, त्यांच्या येण्याजाण्याच्या वाटा, गणना, त्यांचे स्वभाव,, त्यांची बलस्थाने, कमतरता, त्यांचे एकमेकांशी संबंध, मानव भेटल्यास त्यांच्या प्रतिक्रिया या किती वेगवेगळ्या असतात हे वाचून आपण चकित होतो. जंगल, तेथील डोंगर, दऱ्याखोऱ्या, झाडेझुडपे, गवत,पाण्याचे साठे, प्रवाह, पशुपक्षी, मानव वस्ती या सर्व गोष्टी एकमेकांवर किती अवलंबून आहेत; किती गुंतल्या आहेत याचा समग्र चित्रपट आपल्या डोळ्यांसमोर गोष्टीरूपात गुंगवून साक्षात उभा करण्यात लेखक यशस्वी झाले आहेत. वाचून झाल्यावर एका भारलेल्या अवस्थेत हे पुस्तक आपण हातावेगळे करतो. जंगल, प्राणी वगैरेंची याच नुसती जंत्री नसून उत्कंठा, भिती, कुतुहल,आनंद व दु:ख या भावना पण आपल्या सोबत असतात. दु:ख? होय दु:ख सुद्धा! आपल्या प्रिय व्यक्तीचा अनवधानाने आपल्या हातून शेवट झाला आहे; हे लक्षात आल्यावर एक मदांध हत्ती कसा वागतो? त्याचा राग, त्याची अगतिकता, हट्टीपणा व वेडे प्रेम हे सरांनी इतके सुंदर चितारले आहे की डोळ्यात पाणी येणार नाही असा वाचक विरळा! याशिवाय वाघांनी दिलेला चकवा आणि त्याची अनपेक्षित भेट, अस्वलाचा हल्ला, रानरेड्यासारख्या रेम्याडोक्याची तल्लखता, रानकुत्र्यांची क्रुरता, बिबट्याची भक्ष्य संपविण्याची पद्धत, त्याने मानवी वस्तीत घातलेला धुमाकूळ, हरीण सांबरांची अगतिकता या सर्व व इतर खूप गोष्टी आपल्या भेटीला छोट्या छोट्या कथारूपाने येतात. सरांची भाषा सरळ मोकळी आहे. उगीच शब्दालंकारांचा फापटपसारा नाही पण नेमकेपणाने थेट वर्णन. प्रत्यक्ष तो अनुभव तुम्हाला देणारे! आता तुम्हाला प्रश्ण पडला असेल की हे सर्व छान आहे पण पुस्तकाचे नाव हे ‘कुलामामा’च्या देशात हा काय प्रकार आहे? आदिवासींच्या कोरकू भाषेत वाघाला म्हणतात कुला… व प्रेमाने कुलामामा! वाघापासून त्यांना अहर्निश धोका असला तरी जंगलाच्या शीर्षस्थानी तोच आहे हे त्यांचे शहरी लोकांच्या आधीपासून असलेले पारंपारिक ज्ञान! त्यामुळेच त्यांनी वाघाला मामा ही उपाधी दिली असावी. तेव्हा वनाच्या या अनभिषिक्त राज्यातील कथांना ‘कुलामामाच्या देशात’ यापेक्षा अधिक चपखल काय नाव असेल? १३५ पानांचे हे छोटेखानी पुस्तक एका बैठकीतच वाचल्याशिवाय सोडवत नाही. संग्रही ठेवावे व इतरांना भेट द्यावे असे वाटणारे हे पुस्तक मेहता पब्लिशिंग हाऊस या ख्यातनाम प्रकाशक कंपनीने प्रकाशित केले आहे. छपाई व शुद्धलेखन निर्दोष आहे. आकर्षक मुखपृष्ठ व आतील चित्रसाज अन्वर हुसेन यांचा आहे. किंमत सर्वांना परवडण्याजोगी २००/-₹ आहे. माझ्याप्रमाणे सर्वच वाचकांना हे पुस्तक मोहित करेल याची मला खात्री आहे. याची पहिली आवृत्ती संपली असून दुसरी आवृत्ती सध्या उपलब्ध आहे. .........डॉ. चंद्रशेखर एन. कुळकर्णी

• DAINIK LOKSATTA 01-03-2022

  जी. बी. देशमुखांच्या वाचनीय वनकथा … सुरुवातीलाच सांगून टाकतो, ‘कुलामामाच्या देशात’ हा जेमतेम १३५ पानांचा छोटेखानी कथा (!) संग्रह वाचनीय आहे. हा कथासंग्रह म्हणजे रवींद्र वानखडे आणि जी. बी. देशमुख यांचा ‘दोस्तीनामा‘ आहे, याचाही आवर्जून उल्लेख करणं अप्रस्तुत ठरणार नाही. रवींद्र वानखडे या वनाधिकाऱ्यानं त्याच्या वनसेवेतील सांगितलेल्या अनुभवांचं केंद्रीय उत्पादन शुल्क (वस्तू आणि सेवा कर) खात्याचे अधिकारी जी. बी. देशमुख यांनी केलेलं शब्दांकन म्हणजे या कथा आहेत. यांच्या दोस्तीचा एक योगायोग असा की, या दोघांचा जन्म एकाच वर्षातला आणि एकाच महिन्यातला आहे! रवींद्र वानखडे यांची बहुसंख्य सेवा विदर्भातील अमरावती जिल्ह्यातील मेळघाटच्या जंगलात गेली. मेळघाटातले मूलवासी म्हणजे आदिवासी ‘कोरकू’ म्हणून ओळखले जातात. कोरकू भाषेत ‘कुला’ म्हणजे वाघ. कोरकू प्रेमाने वाघाला ‘मामा’ म्हणतात. थोडक्यात काय तर मेळघाट नावाच्या वाघांच्या देशातल्या या वनकथा आहेत. मेळघाटचा परिसर विस्तीर्ण पसरलेला आहे. तिथलं जंगल एकाच वेळी सुंदर, मन प्रसन्न करणारं, अफाट, अक्राळविक्राळ आणि क्वचित भयावहही आहे. या विस्तीर्ण जंगलात नजरबंदी होईल अशा दऱ्या आहेत, डोंगर आहेत आणि अर्थातच अगणित झाडं आणि पशुपक्षी आहेत. मेळघाटचं पर्जन्यमान अति आहे आणि तिथला उन्हाळाही वैदर्भीय परंपरेला शोभणारा उग्र आहे. ऐन उन्हाळ्यात ज्याला अवकाळी पाऊस म्हणतात तसा या जंगलात गारांचा वर्षाव होतो. गारांवरून आठवलं, एका वर्षी (बहुधा २००५) मेळघाटात गारा नव्हे तर चक्क बर्फवृष्टी झाली; ती किती? तर अनेक रस्ते आणि गावं हिम चादरीखाली झाकली गेली. त्याचं, काश्मिरात झालेल्या हिम वर्षावासारखं एक छायाचित्र संपादक म्हणून ‘लोकसत्ता’च्या पहिल्या पानावर पहिल्या अर्धा भागात सात कॉलम प्रकाशित केल्याचं अजूनही लक्षात आहे. थोडक्यात, निसर्गाच्या लहरीपणाचाही पदोपदी, कधी भीतिदायक तर कधी सुखद अनुभव देणारा मेळघाट हा जंगल प्रदेश आहे. सुक्ष्मात जाऊन जर मेळघाटचा आस्वाद घ्यायचा झाला तर माणसाचा एक जन्म अपुरा पडावा असा हा अफाट विस्तार आहे. ‘कुलामामाच्या देशात‘ हा एक वनानुभवाचा अस्सल दस्ताऐवज आहे. शीर्षकात जरी कुलामामाचा उल्लेख असला तरी या संग्रहातील सर्व पंचवीस कथांचा नायक वाघ नाही. रानगवे, रानकुत्रे, हत्ती हेही काही कथांत नायक म्हणून डोकावले आहे. कथासंग्रहातील सर्व कथा वाचनीय झाल्या आहेत त्या कथनशैलीमुळे. किंचित पाल्हाळीकपणाकडे झुकलेली पण, प्रासादिक कथनशैली, हे या सर्व कथांचं वैशिष्ट्य आहे. विशेष म्हणजे आत्मपर असूनही या संपूर्ण लेखनात ‘मी’ कथा आशयावर मात करत नाही, हे लेखक जी. बी. देशमुख याचं वैशिष्ट्य आवर्जून नोंदवून ठेवावं असं आहे. जी. बी. देशमुख यांना लेखनाचा चांगला सराव आहे. अमिताभ बच्चन यांच्या चित्रपटांविषयी त्यांचा दै. ‘सकाळ’च्या रविवारच्या सप्तरंग पुरवणीत प्रकाशित होणारा स्तंभ बराच वाचकप्रिय आहे. तसंही त्यांचा लेखनाचा रियाज बराच जुना आहे. याआधीही विविध नियतकालिके आणि फेसबुकवर नियमितपणे त्यांनी केलेलं लेखन वाचनात आलेलं आहे. लेखनाचा तो रियाज कसा पक्का आहे हे जी. बी. देशमुख यांच्या याही कथातून लक्षात येतं. जाता जाता हेही सांगायला हवं की, जी. बी. देशमुख यांचे वडील भीमराव हे त्या काळचे ‘स्टार’ फुटबॉलपटू होते. वडिलांचं ‘महारुद्र…’ हे जी. बी. देशमुख यांनी लिहिलेलं चरित्रही (प्रकाशक -ग्रंथाली) विलक्षण वाचनीय आहे. या पुस्तकामुळेच जी. बी. देशमुखांच्या लेखनाकडे माझं लक्ष वेधलं गेलं. जी. बी. देशमुख यांनी रवींद्र वानखडे यांचे वनानुभव रसाळ शैलीत कथन केलेले आहेत. ते करत असतांना ‘दौड लगाकर’ किंवा ’तामझाम’ असे खास वऱ्हाडी शब्दही त्यांच्या लेखनात येतात आणि त्यामुळे त्यांच्या लेखनाला बहार येते. काही कथांत त्यांनी हिंदी चित्रपटातील संवादांचाही अतिशय सहजपणे वापर केलेला आहे. अनुभवांवर आधारित कथालेखन करतांना जंगल प्रदेशातल्या रितीरिवाज आणि निसर्गाच्या नियमांबाबतही बरीच नवीन माहिती या लेखनातून मिळते. उदाहरणार्थ, प्राणी परस्परांची शिकार करत असले आणि ते पाहताना आपल्याला एखाद्या प्राण्यांची कितीही कीव आली तरी वन खात्याच्या नियमानुसार जंगलात नैसर्गिकरीत्या घडतं त्यात मानवी हस्तक्षेप वर्ज्य असतो. आणखी एक उदाहरण वाघ गणनेचं. (माध्यमात सर्रास उल्लेख येतो त्याप्रमाणे ‘वाघांची जनगणना’ नव्हे!) वाघांची गणना त्याच्या पंजाच्या उमटलेल्या ठशावरून करतात. ही पद्धत कशी विकसित झाली ती नेमकी काय आहे, ती कशी केली जाते, ठसे कसे घेतले जातात, त्याचे साचे कसे बनवले जातात, या विषयी या पुस्तकात सामान्य वाचकाला जेवढं हवं आहे तेवढ्याच विस्तारानं आलेलं आहे. दुसऱ्या प्राण्यानं केलेली शिकार वाघ खात नाही, हा पसरवला गेलेला समज कसा पूर्णपणे गैर आहे हा पुस्तकातला अनुभव वेधक आहे. शिवाय तो अनुभवकर्त्याच्या घरालगतच घडल्यामुळे त्यात थरारही आहे. वाघ स्वत:हून माणसावर हल्ला करत नाही, हा समज खराच असल्याचं अनुभव कथनही वेधक आहे. रानकुत्र्यांनी पाण्यात उतरलेल्या एका सांबराची शिकार करण्यासाठी चौदा-सोळा तासांचा दाखवलेला संयम एका कथेत येतो. त्यातून रानकुत्र्यांच्या सवयी आणि शिकारीच्या शैलीबद्दल बरीच माहिती मिळते. वन प्रदेशातील जे जे प्राणी कथानायक होऊन कथेत येतात त्या सर्वच प्राण्यांच्या सवयीबद्दल आलेले तपशील कथा सौंदर्य खुलविणारे जसे आहेत तसेच ते वाचकाच्या ज्ञानातही भर घालणारे आहेत. भोलाप्रसाद या हत्तीनं मदांध झालेल्याच्या काळात त्याच्या माहुताची हत्या केली. त्या हत्येचा त्याला पश्चात्ताप कसा झाला आणि त्या मदांध अवस्थेतही त्याच्या डोळ्यांतून व्यक्त होणारा शोक या कथासंग्रहात वाचायला मिळतो. त्या शोकाचा ‘महाकाय आकांत’ असा उल्लेख करण्यात आला आहे. त्याबद्दल वर्णन करणारी कथा मुळातूनच वाचण्यासारखी आहे. -श्री. प्रविण बर्दापूरकर

• DAINIK HINDUSTHAN - AMARAVATI

  कुलामामाच्या देशात जंगलाचं ज्ञान देणारं पुस्तक... ज्येष्ठ वनाधिकारी रविंद्र वानखेडे यांच्या मेळघाटच्या जंगलातील अनुभवकथा असणारे व जी. बी. देशमुख यांनी शब्दबद्ध केलेलं ‘कुलामामाच्या देशात’ हे नुकतंच प्रकाशित झालेलं पुस्तक असून ते थरारक, रोमांचकारी आणि वाचकांना खिळवून ठेवणारे असल्याने एका बैठकीत वाचून झाले. जंगलप्रेमी आणि अभ्यासकांना त्यातील विविध अनुभव कथांतून मोलाचे अरण्यज्ञान मिळते. जंगलच्या राजा वाघाविषयी महत्त्वपूर्ण ज्ञान मिळते. ‘रानगव्यांची कवायत’ या प्रकरणात ज्येष्ठ गविणीला प्रमुख पदाचा सन्मान दिला जातो. पाणवठ्यावर लहान बछड्यांना आधी पाणी पिऊ देणे त्यानंतर त्यांच्यापेक्षा मोठे अशा शिस्तबद्ध क्रमात पाणी पिणे यांचा अनुभव तर ‘मेळघाटचे दारासिंग आणि किंगकाँग’ या प्रकरणात पावसाळ्याच्या सुरुवातीला गव्याचं हंबरणं वाघासारखे असणे आणि नंतर किंगकाँग - दारासिंग यांची दंगल ते बघण्यासाठी प्रेक्षक म्हणून शेकडो गवे उपस्थित असणे हे सर्व रोमांचकारी आहे. तसेच हा प्रकार केवळ मनोरंजन नसून आपली वंशावळ निकोप पद्धतीने वाढली पाहिजे, हा प्रमुख हेतू यामागे असणे हे महत्त्वाचे जंगल ज्ञान त्यातून मिळते. ‘शिकार हो गया’ प्रकरणात शिकारी किती योजनाबद्ध मोहीम आखतात यांचा अनुभव येतो. ‘एक थरारपट’मध्ये शिकाऱ्यांच्या टोळीच्या शिकारीसाठी वन विभागातील अधिकारी, कर्मचारी यांना जीवाची बाजी लावून मोहीम यशस्वी करणे किती कठीण काम आहे, हे वाचायला मिळते. ‘हिरुबाई भाग गयी’ प्रकरणात अस्वलाच्या हल्ल्यात गंभीर जखमी झाल्यानंतर रविंद्र वानखेडे या अधिकाऱ्यातील ‘माणूस’ जागा झाल्यानंतर सतत तीन महिने हिरुबाईला वाचविण्यासाठी केलेली धावपळ आणि त्यातून यश मिळवणं हे खरं माणूसपण देऊन जाते. ‘खूश रहना मेरे यार’ आणि ‘महाकाय आकांत’ या थरारक प्रकरणात हत्ती आणि माहूत यांचं नातं बरेच काही देऊन जाते. नंतर भोलाचा आकांत मन हेलावून टाकतो. लेखकाच्या संवेदनशील मनाची ही यशस्वी पावती आहे. पुस्तकातील प्रत्येक प्रकरणात ती दिसून येते. जंगलाचं ज्ञान देणारं ‘कुलामामाच्या देशात’ हे अतिशय सुरेख पुस्तक आहे. माझा बालसखा ज्येष्ठ वनाधिकारी रविंद्र वानखडे याने यापुढेही आपल्या जवळपास ३५ वर्षांच्या वनसेवेतील अनुभवांवर आधारित असे अनेक पुस्तके वाचकांना द्यावी, ज्यामुळे वाचकांना निसर्ग संरक्षण आणि संरक्षण याविषयी आवड निर्माण होऊ शकेल. ‘कुलामामाच्या देशात’ या मेहता पब्लिशिंग हाऊस’ने प्रकाशित केलेल्या पुस्तकाचे मुखपृष्ठही अतिशय आकर्षक असून प्रत्येक प्रकरणातील स्केच उत्कृष्ट आहे. – प्र. सु. हिरुरकर

• अनंत moon

  मी हे सर्व लेख न्यूजपेपर मधे वाचले आहेत. पुस्तक वाचण्यालायकच असणारच. मी पण घेणार.