All Reviews

• Jayashree Deshmukh

  आज मी प्रसिद्ध लेखक विश्वास पाटील यांच्या" नागकेशर " या कादंबरीचा परिचय करून देणार आहे. २०१९ मध्ये या कादंबरीची प्रथम आवृत्ती प्रसिद्ध झाली आहे.मूल्य ४५० रुपये.या आधी मी त्यांची " झाडा झडती" आणि "पांगिरा" ही दोन पुस्तके वाचलेली आहेत . धरणानंतर निर्माण झालेले प्रश्न आणि कारखानदारी मुळे निर्माण झालेले सामाजिक ,राजकीय स्थित्यंतर असा या दोन कादंबऱ्या च मुख्य विषय आहे. आज आपण" नागकेशर "या कादंबरी विषयी बोलूयात. तर आधी नागकेशर म्हणजे काय? नागकेशर ही एक प्रकार ची वेल वर्गीय वनस्पती असून ती जर उसाच्या फडात शिरली तर अख्खा उसाचा फड नष्ट करून टाकते. कादंबरीचे शीर्षक स्तुत्य आहे.कारण संपूर्ण कादंबरी ही उसाचा कारखाना, त्याअनुषंगाने येणारे राजकारण ,कौटुंबिक कलह ,खून अमाप पैसा,ढासळलेली नीतिमत्ता....आणि अखेर उध्वस्त....झालेली अनेक आयुष्य. ...या भोवती फिरते. लेखक हे एक प्रशासकीय अधिकारी म्हणून कार्यरत होते. त्यांना सर्व राजकीय तसेच सामाजिक ,कौटुंबिक प्रश्नांची सर्वांगीण जाणीव आहे.त्यामुळेच कादंबरीत ती आपल्याला प्रत्ययास येते. कथेविषयी थोडक्यात.... डोंगरे देशमुख हे "गजरा " कारखान्याचे संस्थापक ,चेअरमनअसतात.त्यांना एक मुलगा असतो. प्रिन्स त्याचे नाव. त्याची पत्नी शलाका..एखाद्या चित्रपटात शोभावे असे वर्णन आहे ..... तर या बापूराव देशमुख यांना एक भाऊ असतो..नाना.त्यांचा मुलगा बाजीराव, सून नेत्रा देवी ,,नातू सुपर प्रिन्स... कारखान्यावर वर्चस्व राहावे.जिल्हा ,तालुका पातळीवरील राजकारण,घरातील भाव भावकीचे मतभेद.टोकाचा संघर्ष.संपत्तीचा हव्यास...या सर्व गोष्टींचा.शेवटी कडेलोट होतो.तीव्र इर्षा विनाशाकडे घेऊन जाते..आणि बाजीराव चा फारसा सहभाग इच्छा नसताना इतरांच्या महत्वाकांक्षी स्वभावामुळे मृत्यू होतो. एक कुटुंब उध्वस्त होते.. ही थोडक्यात कथा.आता कथेची जमेची बाजू ही आहे.की कथा अतिशय वेगवान आहे. कुठंही कंटाळवाणी होत नाही.एखादा चित्रपट पाहतो असे वाटते.(मसाला) ३९६ पानाची ही कादंबरी वाचकास नक्कीच खिळवून ठेवते.वाक्य रचना रंजक आहे. तीव्र इर्षा .सत्तासंघर्ष,. संवादातून आणि पात्रांच्या भूमिकेने खूप परिणामकारक रीतीने व्यक्त होते. कादंबरी शेवटपर्यंत कुतूहल टिकवण्यात यशस्वी होते. अनेक धक्कादायक वळण कादंबरीत येत राहतात.चित्रपट पाहत आहोत असे मात्र वाटत राहते. ही एक मनोरंजक, वेगवान घडामोडींनी युक्त ,गावपातळीवरील राजकारणाचा सत्तासंघर्ष दाखवणारी कथा आहे.एक वेगळा बाज आहे. एक वेगळा अनुभव, वाचनाचा प्रयोग म्हणून नक्की वाचून बघावी ..

• डॉ. सदानंद देशमुख

  आपली ‘नागकेशर’ ही कादंबरी नुकतीच वाचली. आपल्या इतर कादंबऱ्याप्रमाणेच ती आवडली. यापूर्वी आपल्या पानिपत, पांगिरा, झाडाझडती, चंद्रमुखी, संभाजी, महानायक या कादंबऱ्या मी वाचल्या आहेत. झाडाझडती आणि पांगिरा या आपल्या कादंबरीत सामान्य जनमाणसांचे प्रभावी चित्रण आले आहे. विशेषत: पांगिरा आणि झाडाझडतीमधील शेतकऱ्यांचा संघर्ष खूपच प्रत्ययकारी रीतीने आला आहे. ‘नागकेशर’मधून आपण दोन पिढ्यातील राजकीय संघर्षाचे प्रभावी चित्रण केले आहे. दोन कुटुंबातील राजकीय संघर्ष असेही त्याला म्हणता येईल. महाभारतात जसा कौरव आणि पांडव यांचा संघर्ष आला आहे. त्याचप्रमाणे हा दोन चुलतभाऊ आणि त्यांच्या बायकांमधील संघर्ष आलेला दिसून येतो. बापुराव डोंगरे देशमुख आणि बबननाना हे दोन भाऊ... आधी शिक्षक असणारे बापुराव डोंगरे. आपल्या बुद्धिमत्तेच्या बळावर राजकारणात जम बसवतात, सहकार क्षेत्र आणि साखर कारखानदारीच्या माध्यमातून ते खूप श्रीमंत होतात. ते आपल्या मुलाला बाजीरावला त्यांचा राजकीय वारस म्हणून निवडतील, असं बबननानाला वाटत असते. कादंबरी पुढे नेत असताना या दोन कुटुंबातील संघर्षाचे आणि त्यातून उद्भवलेल्या कट-कारस्थानाचे खूप प्रभावी चित्रण केले आहे. नाट्यमय घटनांचा क्रम सीमित करणारा आहे. बापुरावांचा मुलगा प्रिन्स याच्या लग्नाचे वातावरण खूप सुरेख आहे. त्यांचा सरंजामी थाट पानापानावर प्रभावी शब्दात वर्णन केलं आहे. प्रिन्ससाठी बापुरावांनी बडोदा येथील श्रीमंताची लेक पसंत केलेली असते. मात्र लग्नघडी जवळ येत असताना प्रिन्स मात्र रमेश दिवसेची बायको शलाका हिच्या प्रेमात पडतो. तिच्या व्यक्तिमत्त्वावर आणि रूप सौंदर्यावर भाळतो. खरं म्हणजे शलाकाला रमेश दिवसेपासून एक मुलगा झालेला आहे. मात्र नवऱ्याची मारझोड आणि छळवाद याला कंटाळून ती न्याय मागण्यासाठी प्रिन्सकडे जात असते. इथे मात्र तिच्या नशिबात वेगळेच ताट मांडून ठेवलेले असते. प्रिन्स आपल्या नियोजित वधुला टाळून शलाकाशी लग्न करायचा हट्ट धरतो आणि तडीस नेतो. त्यामुळे बापुराव हबकून जातात आणि मुलाच्या हट्टापुढे हार पत्करतात. हा नव्या आणि जुन्या पिढीतील वैचारिक संघर्ष या कादंबरीत आपण फारच ठळकपणे अधोरेखित केला आहे. तो बापुरावसाठी जसा धक्कादायक आहे. तसाच तो वाचकांनाही धक्का देतो. बाप-मुलातील भावा-भावातील असे संघर्ष आपल्याला सर्वांना दिसून येतात. या निमित्ताने मराठा समाजाची मानसिकता, त्यांचे सत्ता संघर्ष आणि स्वभावदर्शन अणि भावबंदकी हा सगळाच भाग ग्रेट वाटतो. विशेषत: भाऊ भावाचा वैरी’ या उक्तीप्रमाणे बबननाना बापुरावला जयश्री प्रकरणात प्रवृत्त करतात आणि बदनाम करण्याचा प्रयत्न करतात. तो वैरभावाचा कहर वाटतो. या एकाच प्रसंगातून दोन गोष्टी लेखक म्हणून आपण साध्य केल्या आहेत. एक म्हणजे बापुरावाच्या मनावर खोलवर परिणाम होतो आणि जन्मभर ते अपराधभावाने त्रस्त होतात. तर बबननाना मात्र सूडभावना, सूडकथा साध्य झाली म्हणून आसुरी आनंद घेतो. बापुरावाच्या आयुष्यातील जसे जयश्री प्रकरण आहे तसेच त्याचा पोरगा प्रिन्स याच्या आयुष्यातील शलाका प्रकरण आहे. दुसऱ्याची बायको आणि एक मुलगा असलेल्या बाईशी त्याने लग्न करणे ही बाब त्याच्यासाठी सामाजिकदृष्ट्या जन्मभरासाठी कमीपणा आणणारी आहे व तिचा लाभ बरोबर घेण्याचा प्रयत्न बबननाना त्यांची बायको चंचलादेवी, मुलगा बाजीराव आणि सून नेत्रादेवी मोठ्या शिताफीने आणि कटकारस्थाने रचून घेत राहतात. या युद्धावर आधारित कादंबरीचा व्यापक पट पुढे पुढे उलगडत जातो. तो भाग खूप छानपणे आणि प्रत्ययकारी रीतीने आपण मांडला आहे. या निमित्ताने महाराष्ट्रातील राजकारणातील व्यक्तीचे, निवडणुकातील लटपटी-खटपटीचे प्रसार व प्रचार तंत्राचे वास्तववादी चित्रण करण्याची संधी आपल्याला घेता आली. बापुरावाची पत्नी सुजाता देवी आणि मुलगी संध्या यांचे व्यक्तिचित्रण खास झाले आहे. संध्या आपल्या बापाच्या कृतीने तर सुजातादेवी नवऱ्याच्या कृतीने घायाळ झालेल्या अबला स्त्रिया आहे. त्यातही आपल्या पतीची आणि मुलांची, संसाराची काळजी घेणारी घरंदाज मराठा स्त्री म्हणून सुजाता देवीची व्यक्तिरेखा कायमची लक्षात राहते. प्रिन्स आणि त्याची पत्नी शलाका आपल्या जीवनात दोन पातळीवर संघर्षाला तोंड देताना समर्थपणे उभे राहतात. एकीकडे बबननाना, चंचलादेवी, बाजीराव आणि त्याची महत्त्वाकांक्षी पत्नी नेत्रादेवी यांच्याशी त्यांचा राजकीय वर्चस्वाचा आणि कारखानदारीतून झालेला सत्तासंघर्ष आहे. तो त्यांच्याशी त्या-त्या पातळीवर लढा देऊन ते यशस्वी होण्यासाठी प्रयत्न करतात. तर दुसऱ्या बाजूला शलाकाचा पहिला पती रमेश दिवसे आणि तिचा पहिल्या नवऱ्यापासून झालेला मुलगा अभिषेक यांच्याशीही त्यांचा संघर्ष हा होत राहतो. मात्र या प्रकरणात दोघेही पती-पत्नी एकमेकांना समजून घेऊन सहानुभूतिपूर्वक आणि आस्थेने त्यांच्याशी वर्तन करून ममताळू वृत्तीने या संघर्षात यशस्वी होतात. विशेषत: प्रिन्सने आपल्या पत्नीच्या प्रेमासाठी तिचा पहिल्या नवऱ्यापासून झालेल्या मुलाला स्वीकारणे हे खूपच थोर वाटते. ही बाब असंभवनीय म्हणून अपवादात्मक वाटते. एकीकडे प्रिन्स आणि शलाका अभिषेकवर प्रेम करत असतात. तो मात्र त्यांचा तिरस्कारच करतो. रमेश दिवसे बाजीरावाच्या कंपूत सामील होऊन निवडणुकीत उभा राहतो. ते मात्र त्याचा प्यादा म्हणून बळीचा बकरा म्हणून उपयोग करत असतात. अभिषेकलाही आपल्या आईची आणि तिच्या पतीची माया कळत नाही तो विशिष्ट हेतूने त्यांच्याशी वागत राहतो. आपल्या बापाशी झालेल्या संवादातून त्याची वृत्ती-प्रवृत्ती ठळकपणे झळकते. तो म्हणतो, ‘तुमच्यासारखा उगीच भेजाला त्रास देत मी खोल पाण्यात उडी घेत नाही. कोणी कोणाला फसवलं, कोणाला जीव लावला, कोणाला कोणी वाचवलं किंवा नाचवलं. या साऱ्या गोष्टी उडत. मला मात्र आपल्या सुपरप्रिन्स दादा भारी लकी वाटतो. किती भाग्यवान ज्याला बाजीरावसारखा बाप आणि नेत्रादेवीसारखी आई मिळाली. तेच बघा माझं लाइफ किती बेकार. माझ्या नशिबाला तुमच्यासारखा खत्रूड बाप मिळाला. उगाच मी तुमच्या पोटी जन्माला आलो. त्या ऐवजी मी बाजीराव शकुंतला आणि नेत्रादेवीच्या पोटी जन्माला आलो असतो, तर किती मजा आली असती.’ अभिषेकच्या बोलण्यातून आजच्या तरुण पिढीचीच भावना प्रतिनिधिक स्वरूपात व्यक्त होताना दिसते व ती वास्तव वाटते. कारण आजच्या पिढीच्या संदर्भात मायकलच्या वाटेला आलेलं ते कटू सत्य वाटते. बाजीराव आणि नेत्रादेवीचा पोरगा सुपरप्रिन्ससुद्धा त्याच वाटेचा प्रवासी आहे. कादंबरीतील लहान-मोठी असंख्य पात्रे, त्यांची स्वभावचित्रे खास झाली आहेत. आपापल्या ताणतणावात जगणाऱ्या बायका-माणसांची त्या-त्या प्रसंगातील. भावावस्था प्रत्ययकारी रीतीने व्यक्त झाली आहे. रमेशची हत्या आणि बाजीरावची आत्महत्या हा कादंबरीतील महत्त्वाचा भाग वाटतो. आपली निवेदन शैली, संवाद, भाषेचा डौल, शिव्या, म्हणी वाक्प्रचार आणि सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे गतिमान असे कथासूत्र आणि प्रवाही निवेदन शैली. यामुळे ही कादंबरी एक प्रदीर्घ असा चित्रपट पाहण्याची अनुभूती देते. कादंबरीचा प्रिन्स, शलाका, आणि अभिषेक यांच्यावर बेतलेला शेवटही समर्पक वाटते. संपूर्ण कादंबरीला असलेली सूडकथेची, कटकारस्थानाची अशी तीव्र धार त्यामुळे मधुर वाटते. कादंबरीभर असलेला विशिष्ट प्रकारचा ताण आणि तीव्र बोचरेपणा यात सुखद झुळूक अनुभवायला यावी असा हा शेवट प्रभावी वाटतो. आला आला रूखवत, त्यात होते लसूण अन रामरावाची बाईल चालली शामरावाच्या मोटारीत बसून अशा उखाणेवजा ओळी कथाशयाच्या अंगाने समर्पक वाटतात आणि लक्षात राहतात. एक दीर्घ चित्रपट कथा वाचल्याचा अनुभव आपली ‘नागकेशर’ देते आणि कायमची लक्षात राहते.

• Rahul Patwardhan

  विश्वास पाटील याचे लेखणीतून उतरलेली सत्तासंघर्ष कुटुंबातही कसे थैमान घालतो या ज्वलंत व जळजळीत विषयावरील कादंबरी. काल्पनिक पात्रे सत्ताधीश,जेते,योद्धे आदींच्या लढाया, डावपेच, मोहिमा करत नाहीत.ती सत्ता, प्रतिष्ठा, पैसा, प्रभाव कसही करून काबीज करण्याच्या जीवघेण्या स्पर्धेतील प्यादी आहेत. भले वजीर,हत्ती,घोडे,उंट नसतीलही; पण तोच झगडा करतात.तसेच वागतात.तसाच खुनशीपणा करतात.तशीच लालसा बाळगतात.तसेच छुपे डावपेच आखतात. तशीच उघड ईर्षा करत मत्सराचे फुत्कार सोडत एकत्र रहातात.तशीच बेपर्वाई दाखवत जीवन जगतात.आणि तितक्याच कोडगेपणे परिणामांना सामोरे जातात. मानवी जीवनातील खेळते प्रवाह व सुप्त अंतःप्रेरणा शेवटी एकच आहेत हे सूत्र मनावर बिंबवतात. काम,क्रोध,मद,मोह इत्यादि षड्रिपू यांनी प्रत्येकाचा भावनिक पिंड बनलेला आहे. कोणी बाह्यजगाने बहाल केलेली पद व सत्ता ही कवचकुंडलांचे आड या तमोगुणांना झाकतो. कोणी यांची ढाल वापरून आपली लालसा व कामना पूर्ण करतो.कुणी या कवचांनी लादलेली जबाबदारी गुंडाळतो व लोक,नोकरवर्ग, कामगार,शेतकरी,मतदार यांना दारीही उभा करत नाही. आणि आपली स्वप्ने व हाव यांचे दावणीला बांधतो. माणस शहरी असोत वा खेडूत , सभ्यता व संस्कृती यांचा किमान सामाजिक बुरखा संपत्ती व ऐयाशी हा भुलभुलैया प्राप्त करणेकरता कसा टरटरा फाडतात याचे बिनधास्त वर्णन "नागकेशर"मध्ये आहे

• Pratik Yetavadekar

  नागकेशर विश्वास पाटील नागकेशराचा वेल हुमनी किड्यापेक्षा जालीम ! रानात उगवला तर बोल-बोल म्हणता अख्खा फड खाऊन फस्त करतो. एक प्राथमिक शिक्षक असणारा माणूस सहकार क्षेत्राच्या जोरावर कसा मोठा होतो.साखर कारखाना,मेडिकल कॉलेज या माध्यमातून स्वतःचे एक साम्राज्य उभे करतो.स्वतःचा एक दबदबा गल्ली पासून दिल्लीपर्यंत निर्माण करतो. हे त्या माणसापुरते त्याने केलं म्हणून कौतुकास्पद च मात्र त्याच्या जीवावर मोठेपण रुबाब मिरवणाऱ्या पुढच्या पिढीतील दोन कुटुंबातला संघर्ष.कधी छुपा तर कधी उघड उघड, शह-काटशह चे राजकारण,या धगधगत्या निखाऱ्यावर आप्तस्वकीय,दुय्यम नेतेमंडळी यांनी भाजून घेतलेली स्वार्थाची पोळी. बापूराव डोंगरे-देशमुख आणि बबननाना डोंगरे-देशमुख या सख्ख्या भावांच्या पुढच्या पिढीतील वारसदार प्रिन्स आणि शलाका देशमुख व बाजीराव आणि नेत्रा देशमुख यांच्यातील साखर कारखाना त्यातील संचालक पद, चेअरमन पद, मेडिकल कॉलेज मधील केपीटेशन फी,डोनेशन यांच्या भागीदारीचा वाद आणि त्यातून रंगत गेलेले हेवेदावे आणि त्यातून मांडला गेलेला एक राजकीय अस्तित्वासाठीचा पट कधी फासे या गटाचे तर कधी त्या गटाचे पानोपानी उत्कंठा वाढवत नेणारी पुरोगामी म्हणवणाऱ्या महाराष्ट्र राज्यातील राजकीय हेवेदाव्यांचे चित्रण असणारी कादंबरी.

• महाराष्ट्र टाइम्स 10 नोव्हेंबर 19

  इतिहास आणि वर्तमानभूमीच्या आशयसूत्रांनी विश्वास पाटील यांचे कादंबरीविश्व आकाराला आले आहे. पूर्वदिव्य इतिहासाचे गौरवीकरण तसेच वसाहतकाळातील स्वातंत्र्यगाथेने (क्रांतिसूर्य, महानायक) त्यांच्यातील लेखकाला नेहमीच साद घातलेली आहे. सहकार आणि धरणग्रस्तांच्या जीवनावरील कादंबऱ्या महत्त्वाच्या ठरल्या. तसेच एक `वाचकप्रिय कादंबरीकार` म्हणूनही त्यांनी आपली ओळख निर्माण केली आहे. विश्वास पाटील यांनी कादंबरी लेखनातून `महाराष्ट्र इतिहासबांधणी`चा प्रकल्प अभिनव रीतीने न्याहळला आहे. शिवकाळ, पेशवेकाळ, वसाहतकाळ, स्वांतत्र्यलढा ते गिरणगाव या दृष्टीने ऐतिहासिक महाराष्ट्र परंपरेचा मागोवा त्यांनी कादंबरीतून घेतला. काळ आणि व्यक्ती यांच्या परस्परसाहचर्याच्या दर्शनबिंदूतून त्यांनी `महाराष्ट्र` वाचला आहे. इतिहास आणि वर्तमान, शौर्य आणि नामुष्की तसेच आधुनिकतेच्या विपरीत दृष्टिबिंदूतून दीर्घकालीन महाराष्ट्राचे वाचन केले आहे. अर्थात त्यांच्या या महाराष्ट्र इतिहासवाचनाबद्दलाची अनेक अंगानी चिकित्साही होऊ शकते. मराठी वाङ्मयीन पर्यावरणात गंभीर आणि लोकप्रिय अशा द्वंदाभिरुचीचा लंबक सतत हिंदोळताना दिसतो. त्यावरून विविध भूमिकांचे इत्यर्थ सतत मांडले गेले. त्या संदर्भात विश्वास पाटील यांच्या कादंबऱ्यांचाही विचार होऊ शकतो. या पार्श्वभूमीवर विश्वास पाटील यांच्या `नागकेशर` या नव्या कादंबरीकडे पाहावे लागते. कादंबरीस ग्रामीण महाराष्ट्राची पार्श्वभूमी लाभली आहे. सहकाराचा उदय, वाटचाल, विस्तार आणि -हास हा महाराष्ट्राला परिचित आहेच. आधुनिक महाराष्ट्राच्या पुनर्घटनेत यशवंतराव चव्हाण यांचे योगदान महत्त्वाचे ठरले. ग्रामीण जीवनाच्या कायाकल्पात त्यांच्या धोरणदृष्टीचा सहभाग होता. सहकाराच्या विशाल जाळ्यातून महाराष्ट्राच्या ग्रामीण जीवनात काही प्रमाणात शेती उद्योगाचे विकेंद्रीकरण झाले. मात्र खेडोपाडी सहकार रुजत-विस्तारत असताना जिल्ह्याजिल्ह्यात नवी अर्थसत्ताकेंद्रे उदयास आली आणि त्यातून सत्ताकेंद्री अल्पजनांचे वर्तुळ तयार झाले. सहकाराला उतरती कळा लागली. मराठी कादंबरीकारांनी या सहकाराच्या भल्याबुऱ्या जीवनाचे दर्शन त्यांच्या कादंबऱ्यांतून घडविले. व. ह. पिटके यांच्या `शिदोरी` पासून ते मोहन पाटील यांच्या `साखरफेरा` कादंबरीपर्यंत सहकारकेंद्री ग्रामीण जीवनााची चित्रणपरंपरा दाखवणारी कादंबरीपरंपरा मराठीत आहे. सहकार या व्यापक क्षेत्रातील साखर कारखानाकेंद्री जीवनाचा चित्रफलक मराठी कादंबरीकरांनी कसा वाचला हे पाहणे समाजशास्त्रीयदृष्ट्या महत्त्वाचे ठरू शकते. या कादंबरीपरंपरेत विश्वास पाटील यांची `नागकेशर` कादंबरी दाखल झाली आहे. पश्चिम महाराष्ट्रातील गजरा खोऱ्यातील बापूसाहेब डोंगरे-देशमुख कुटुंबाची कहाणी या कादंबरीत केंद्रवर्ती आहे. ध्येयवादी शिक्षक असणाऱ्या बापूसाहेब अचानक राजकारणाकडे ओढले जातात आणि एका प्रदेशाचा कायाकल्प होतो. साखर कारखान्याच्या येण्याने साऱ्या प्रदेशाचा भौतिक पालट होतो. तेथील समाजजीवन बदलते. तालुक्यातील राजकारणावर बापूसाहेबांची एकहाती नियंत्रण असते. बापूसाहेबांचे बंधू नानासाहेबांचेही कुटुंब कादंबरीच्या केंद्रस्थानी आहे. बापूसाहेबांचे चिरंजीव प्रिन्स उच्च शिक्षित मात्र मनाने एकाकी असतात. गावातीलच पतीच्या छळाला कटांळलेल्या शलाका या विवाहित तरुणीशी प्रिन्स लग्न करतो. प्रिन्सच्या कलासक्त, सुसंस्कृत स्वभावामुळे ती लग्नास तयार होते. बापूसाहेबानंतर सत्तेची सारी सूत्रे प्रिन्स-शलाकाकडे येतात. आणि बापूसाहेबांच्या पश्चात बंधू नानासाहेब, त्यांचा मुलगा बाजीराव, सून नेत्रा यांचा प्रिन्स-शलाका यांच्यासोबत सत्तासंघर्षला सुरूवात होते. पुढे कारखाना, मेडिकल कॉलेज, स्थानिक स्वराज्य संस्था ते विधानपरिषद, लोकसभा निवडणुकांच्या राजकारणात दोन्ही कुटुंबात संघर्षाचा कडेलोट होतो. आणि सहकार प्रगतीला खीळ बसून दोन्ही कुटुंबांना दुःखान्ताला सामोरे जावे लागते. त्याची झळ तालुक्यातील जनतेला सोसावी लागते. अखेरीस कादंबरीतील संघर्षनाट्याचा शेवट सुखान्त स्वरूपाचा आहे. असे काहीएक या कादंबरीचे कथनसूत्र आहे. देशमुख कुटुंबातील तीन पिढ्यांचे चित्रण कादंबरीत आहेत. देशमुख कुटुंब केंद्रस्थानी ठेवून कादंबरीत एका तालुक्यातील समाजजीवन न्याहाळले आहे. या कुटुंबाच्या संबंधित घडामोडीतून निर्माण झालेली समाजवळणे कादंबरीत आहेत. एका अर्थाने साखरप्रदेशाला लगडलेल्या विषारी मुळ्यांची ही कहाणी आहे. सत्तेच्या वाट्यासाठीचा पराकोटीचा संघर्ष त्यातले सूडनाट्य-वैरभावाचे वेगवान घटना-प्रसंगातून निवेदन केले आहे. सत्ता केंद्राभोवतालची निवडणूक, राजकारणातील सूक्ष्मता कादंबरीत आहे. त्यामुळे मानवी वर्तनस्वभावात झालेल्या पालटाचे चित्रण आहे. निवडणूककेंद्री सामाजिक वृत्तांताने कादंबरीला वेगळे परिमाण मिळवून दिले आहे. मराठा कुटुंबातील स्त्रियांचा राजकारण सहभाग, अस्तंगत डाव्यांचे राजकारण, राजकारणातील स्त्री-पुरुषांचे संबंधाचे चित्र आहे. नायिकाप्रधान कादंबरी असे या कादंबरीचे स्वरूप आहे. कादंबरीच्या मध्यवर्ती स्त्रीपात्रे असून कांदबरीच्या चलसृष्टीत त्यांच्या उपस्थितीवावराला विशेष महत्त्व आहे. आदर्शवादी-शुभंकर व खलत्व दर्शक स्त्रीपात्रांच्या रूपातून समाज-राजकारणाचे दर्शन घडविले आहे. कादंबरीतील मुख्य कथनाचा विस्तार करणारी अनेक उपकथानके कादंबरीत आहेत. या उपकथनाचे धागेदोरे एकमेकांत गुंतलेले आहेत. भूतकाळातील व्यक्ती कहाण्यांच्या प्रदेशानी वर्तमानाचा कथनपट विणला आहे. त्या त्या व्यक्तींच्या भूतकाळातील रहस्यमय वाटणाऱ्या पूर्वकथनांनी त्यात रंग भरले आहेत. परिमल मारवडी, बापू, रमेश दिवसे व शलाकाची पूर्वकहाण्यांचे संदर्भधागे वर्तमान कथनभूमीत आहेत. विश्वास पाटील यांनी या कादंबरीत सत्ताधारी मराठा कुटुंबातील बारकावे आणि त्यांचा वर्तनस्वभाव, वृत्ती, सूडाचे बारकाईने चित्रण केले आहे. श्रीमंत कुटुंबे, त्यांच्यातील जातीय-सरंजामी गंड, राजकारणातील शह-प्रतिशहाचे सखोल चित्रण कांदबरीत आहे. राजकारणाचे रंगभरण करणारा समाजवृत्तांत कादंबरीत सतत आहे. गावाकडील यात्रा, मिरवणुका तसेच निवडणुकातील तपशीलभरणांनी कादंबरीत रंग भरले आहेत. कादंबरीत पश्चिम महाराष्ट्रातील राजकीय घराण्यांच्या तपशीलाच्या भासमान प्रतिकृती मोठ्या प्रमाणात आढळतात. गेल्या चार दशकातील साखरकेंद्री प्रदेशातील राजकारणाचा पट त्याचे साद-पडसाद कादंबरीभर सतत जाणवत राहतात. सहकाराच्या -हासकाळाकडे विशिष्ट दर्शनबिंदूतून पाहण्याचा हा प्रयत्न आहे. कादंबरीची भाषा प्रवाही स्वरूपाची आहे. प्रथमपुरुषी कथन आणि वेगवान घटना-प्रसंगाची गुंफण त्यामध्ये आहे. मोजक्या व्यक्तिरेखांचे प्रभावी आणि परिणामकारक चित्रण कादंबरीत आहे. सत्तानाट्याच्या सूड विकृतीचे शोकान्तभावात पर्यवसित होणारे प्रभावी चित्र कादंबरीत आहे. नानासाहेबांचा मुलगा बाजीराव अंगाला स्फोटके लावून विहिरीत उडी मारून आत्महत्या करतो. त्याच्या शरीराच्या ठिक-या उडतात या प्रसंगाचे अतिशय खोलवरचे चित्र कादंबरीत आहे. वाचकांना सतत कथनात गुंतवून ठेवणारी ही जिज्ञासाशैली आहे. वाचकलक्ष्यी आवाहनपरतेला साद घालणारे कथनरूप कादंबरीत आहे. त्यामुळे विश्वास पाटील यांच्या कादंब-यातील आवाहनशैलीचा अधिक विस्तृत अभ्यास होऊ शकतो. सहकाराचा व ग्रामीण कुटुंबातील सत्तासंघर्षाचा मोठा पाट मांडणा-या या कादंबरीवर भारतीय आदर्शवादी कुटुंबव्यवस्थेतील मूल्यांची गडद सावली आहे. त्यामुळे एकाच व्यक्तीच्या वर्तनव्यहाराकडे काळ्या-पांढ-या रंगात कादंबरीत पाहिले आहे. स्त्रियांविषयीचा दृष्टिकोन पारंपरिक स्वरूपाचा आहे. तसेच प्रथमपुरुषी कथनाची सारी सूत्रे कथनकर्त्याकडे असल्यामुळे कथनावर संपूर्णतः नियंत्रण कथनकाराचे राहते. त्यामुळे पात्रांचा अवकाश सीमित झाला आहे. त्यामुळे ते एकरंगीस्वरूपात चित्रीत होतात. `मला तुमच्यापेक्षा एक गुंजभरही अधिक मोठेपण नको त्याची सोबत हवी, `त्याच्या सावलीसह` असे सत्ताकेंद्री असणा-या कर्तबगार शलाकाच्या म्हणण्यातून पारंपरिक पतिनिष्ठतेचे मूल्य अप्रत्यक्षपणे सूचित झाले आहे. शीर्षकात ध्वनित झालेल्या विरोधात्म समांतरन्यासात प्रगतीच्या चक्रावरच आघात करणारी व्यवस्था सहकारक्षेत्रात निर्माण झाली आहे. कादंबरीत झाडाचे आणि नागकेशराचे रूपक कल्पिले आहे. झाडांची मुळं जमिनीत खोलवर जातात. भूमीतून जीवनरस घेत वाढतात, मात्र त्यांच्यावर बांडगूळ वाढते. ऊसाच्या फडात नागकेशराच्या वेली वाढाव्यात आणि त्याने सारे पीकच नाहीसे करुन टाकावे, अशा त-हेने महाराष्ट्राच्या सहकार विकासालाच नष्ट करुन टाकणा-या जीवनानुभवाचे चित्रण कादंबरीत आहे. सहकाराच्या प्रगतीला कुटुंबातील सत्तासंघर्ष कारणीभूत ठरत आहे, या विचारसूत्राचे प्रकटीकरण कादंबरीतून अभिव्यक्त झाले आहे. त्यामुळे महाराष्ट्रातील सहकार जीवनातील -हासाचे, कुटुंबकेंद्री सत्तासंघर्षाचे चित्रण करणारी ही महत्त्चाची कादंबरी आहे.

• Shivaji Nangare

  ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ कादंबरीकार विश्वास पाटील यांची "नागकेशर " ही कादंबरी मराठी साहित्य विश्वात दाखल झाली आहे. त्यांच्या अन्य कादंबऱ्यांप्रमाणे बहुपेडी असं कथासूत्र लाभलेली आणि उत्कंठावर्धक वळणांनी पुढे सरकणारी ही कादंबरी आहे. ही कादंबरी साखर कारखान्यातील कौटुंबिक सत्तासंघर्षावर आधारित आहे. डोंगरे-देशमुख या एकाच कुटुंबातील बापूराव आणि बबन नाना या दोन भावांमध्ये "गजरा" सहकारी साखर कारखान्यातील सत्तेसाठी सुरू झालेल्या आणि त्यांच्या पुढच्या पिढ्यांतही पोचलेल्या संघर्षाचं हे चित्रण आहे.

• LALIT - JUNE 2019

  ‘पानिपत’कार विश्वास पाटील ही त्यांची सर्वसामान्य मराठी वाचकाला असलेली ओळख. ‘पांगिरा’, झाडाझडती’, ‘महानायक’, ‘लस्ट फॉर लालबाग’... अशा त्यांच्या गाजलेल्या कादंबऱ्या म्हणजे महाकादंबऱ्या. ‘पानिपत’वर नाटक आलं, ‘महानायक’चे इंग्रजी रूपांतर झाले. विश्वास पाटील यांच्या आजवर अशा भरीव आशयाच्या डझनभर कादंबऱ्या वाचकमनात ठाण मांडून आहेत. त्यात आता भर पडलीय ती ‘नागकेशर’ या कादंबरीची. या कादंबरीच्या पाठपृष्ठावर (मलपृष्ठाऐवजी ‘पाठपृष्ठ’ हा शब्द विवेक जोग यांचा!) ही कादंबरी कुणाकुणाला भावेल त्याचं सुरुवातीच्या चारपाच ओळींत आकर्षक भाषेत वर्णन आहे. ‘ज्यांची घराणी राजकारणात आहेत आणि ज्यांच्या घरात राजकारण आहे, अशा मुरब्बी नेत्यांनी, त्यांच्या निष्ठावंत, भाबड्या कार्यकर्त्यांनी, बेरकी नातेवाइकांनी आणि वेशीत घोडं अडवणाऱ्या विरोधकांनी दिलखुलास आस्वाद घ्यावा अशी...’ हे खरंच आहे; कारण राजकारणी, नेते, कार्यकर्ते, निष्ठावंत आणि बेरकी नातेवाईक-विरोधक यांच्यासाठी या कादंबरीतील चित्रण म्हणजे वास्तव-आरसाच आहे. हे वास्तवदर्शी चित्रणाचं भान या कादंबरीत पदोपदी, शब्दोशब्दी आहे. सामान्य वाचक ‘सत्तासुताणाम् न भयं, न लज्जा’ अशा पठडीतील नसूनही त्यालाही ही कादंबरी आवडते, कारण त्याने उघड्या डोळ्याने आपला भवताल नीट बघितलेला असतोच, तेच चित्र अधिक प्रभावी इथे या कादंबरीत आल्याने तो मनपसंत दाद देतो. शिवाय या कथेची नायिका शलाका म्हणजे तर, ‘प्रत्यक्षाहुनी प्रतिमा सुंदर’ अशीच. नागकेशराचा वेल उसाच्या फडात उगवला तर अख्खा फड खाऊन फस्त करतो. म्हणून अन्वर्थक प्रतिमाचित्र उभे राहते. शीर्षकापासूनच हा वेल उगवलेला, तरलेला, फस्त करत जाणारा आहे तो गजरा सहकारी साखर कारखाना, त्याच परिसरात उभारलेलं मेडिकल कॉलेज, बंगले, बागायती यांच्या राजकारणात, अर्थकारणात आणि अटळपणे यातूनच सुरू होणाऱ्या घराणेशाहीत आणि भाऊबंदकीत. राजकारण, अर्थकारण, सत्ताकारण, सज्जन-दुर्जनांचा लढा... हे सगळं तर महाभारतकाळापासूनच सुरू आहे. कटकारस्थानं, बाईवरून राजकारण, भाऊबंदकी अशी उपरोधाने, दुर्लक्ष करून उडवून लावण्याची गोष्टच नाही. ती तपशील बदल आजही माणसाच्या मनात हाडीमांसी मुरली आहे. तपशील बदलत... म्हणजे आजचा संदर्भ प्रखर करत. गजरा साखर कारखाना, मेडिकल कॉलेज आणि त्यातून मिळणारा पैसा, सत्तेचं राजकारण, निवडणुकांची धुमश्चक्री, मंत्री आणि मंत्रालयातील सत्तेचे आखाडे, श्रीमंतीचा उपभोग आणि भोगी वृत्तीचं प्रदर्शन, नीतिअनीती यांची भ्रमून जावं अशी सरमिसळ यांचे अति जिवंत वास्तव चित्रण ‘नागकेशर’मध्ये येते. बापूराव डोंगरे-देशमुख. आधी शाळामास्तर. मग लोकशिक्षणातून हलकेच साखर-कारखाना - गजरा साखर कारखान्याच्या परिसरात मेडिकल कॉलेज... त्यातून मिळणारी कॅपिटेशन फी... असा प्रवास करीत गब्बर झालेले. ‘रानवारा’ हा त्यांचा बंगला. त्यांचा मुलगा प्रिन्स. वय चोवीस. पण स्वैरसंचार करीत राहणे ही त्याची आवड असल्याने राजकारणाच्या-सत्ताकारणाच्या गादीवर बापूरावांचा पुतण्या बाजीराव बसणार अशी समजूत. पण ‘एकदा सत्तेची वाघीण टप्प्यात आली की, सारेजण पटकन मांड ठोकायला तयार!’ त्यामुळे चव्रेâ उलटी फिरतात. त्यातच प्रिन्स भर लग्न मोडून शलाका नावाच्या लग्न झालेल्या, लेकुरवाळ्या वाघिणीशी - तिच्यातील तडपेâवर लोभावून लग्न करतो. ‘रानवारा’ सोडून ‘रिव्हर प्रंâट’ या वडिलोपार्जित बंगल्यावर वसतो. बापूरावांचा भाऊ बबननाना आणि त्यांचा मुलगा बाजीराव, बाजीरावाची सत्तापिपासू बायको नेत्रा यांची मग प्रिन्सविरोधात कारस्थाने सुरू होतात. खूनखराबा, कटकारस्थाने, हेवादावा यात बबननाना यांची पत्नी चंचलादेवीचीही साथ असते. या सगळ्या राजकारणात प्रिन्स-शलाका तग धरून राहतात. याचं कारण प्रिन्स ‘शलाका’मध्ये फक्त ‘बाई’ नाही, तर मातृरूप पाहतो, जपतो. शलाका तडफदार, बुद्धिवादी, कनवाळू, स्वच्छ कारभार संस्थेत रुजवणारी आणि मुख्य म्हणजे ‘भाऊबंदकी’तील कीड... ‘नागकेशर’ प्रयत्नपूर्वक उपटून टाकणारी. संवादातून, राजकीय घटनांतून, व्यक्तिस्वभावातून, वास्तव चित्रदर्शनातून मग हे कथानक रंजक पद्धतीने पुढे पुढे जात राहते. वास्तव चित्रप्रदर्शन आणि प्रभावी भाषा ही या कादंबरीची ताकदच आहे. – सुहासिनी कीर्तिकर

• SHIVMARG - APRIL 2019

  सत्तासंघर्षाची उत्कंठावर्धक कुटुंबकहाणी... ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ कादंबरीकार विश्वास पाटील यांची ‘नागकेशर ही कादंबरी मराठी साहित्यविश्वात दाखल झाली आहे. त्यांच्या अन्य कादंबऱ्यांप्रमाणेच बहुपेडी असं कथासूत्र लाभलेली आणि उत्कंठावर्धक वळणांनी पुढे सरकरणारी ही कादंबरी आहे. ही कादंबरी साखर कारखान्यातील कौटुंबिक सत्तासंघर्षावर आधारित आहे. डोंगरे-देशमुख या एकाच कुटुंबातील बापूराव आणि बबननाना या दोन भावांमध्ये गजरा सहकारी साखर कारखान्यातील सत्तेसाठी सुरू झालेल्या आणि त्यांच्या पुढच्या पिढ्यांतही पोचलेल्या संघर्षाचं हे चित्रण आहे. प्रथम शाळामास्तर असलेले बापूराव गजराचे चेअरमन होतात, तर बबननाना कारखान्यात शिरकाव करण्याच्या हेतूने वरकरणी बापूरावांच्या हितचिंतकाची भूमिका घेतात. बापूंचा मुलगा राजकुमार अर्थात प्रिन्स आणि नानांचा मुलगा बाजीराव ही पुढची पिढी. प्रिन्सशीr आपला विवाह व्हावा अशी इच्छा बाळगणाऱ्या नेत्रादेवीला विचित्र दैवगतीमुळे बाजीरावच्या गळ्यात वरमाला घालावी लागते; तर नवऱ्याच्या (रमेशच्या) छळाला व मारझोडीला कंटाळून आश्रयाला आलेल्या जिद्दी, करारी व देखण्या शलाकाचा, प्रिन्स पत्नी म्हणून स्वीकार करतो. गजरा सहकारी साखर कारखान्याची सत्ता आणि अन्य सत्ताकेंद्रे प्रिन्स आणि शलाकाच्या हातातून काढून घेण्यासाठी नेत्रा, बाजीराव, बबननाना, त्यांची पत्नी चंचला षड्यंत्र रचतात. त्यानंतर स्थानिक पातळीवर चाललेला हा संघर्ष राज्य पातळीवरील राजकारणापर्यंत पोचतो, ते शलाका आमदारकीच्या निवडणुकीला उभी राहते तेव्हा. त्या आखाड्यात मग नेत्रा-बाजीरावचा मुलगा सुपरप्रिन्स, रमेश-शलाकाचा मुलगा अभिषेक हे दोघं उतरतात. तर आधी स्थानिक पातळीवरचं राजकारण, मग राज्य पातळीवरचं राजकारण, त्यात एकाच कुटुंबातील भावाभावांचा संघर्ष अशा कॅन्वहासवर हे कथानक विश्वास पाटील यांनी गुंफलं आहे. प्रिन्सचा विवाह दोन दिवसांवर येऊन ठेपलाय आणि वाग्दत्त वधू नेत्राला डावलून विवाहित असलेल्या शलाकाशी विवाह करण्याचा निर्णय प्रिन्स घेतो, अशा नाट्यमय प्रसंगाने या कादंबरीची सुरुवात होते. या पहिल्याच प्रसंगातून बापूराव, प्रिन्स आणि शलाका या व्यक्तिरेखांचा परिचय होतो आणि अशा नाट्यमय प्रसंगाने सुरू झालेली ही कादंबरी त्यातील सघर्षामुळे उत्तरोत्तर रंगत जाते. यातील व्यक्तिरेखा पाटील यांनी उत्तम रंगवल्या आहेत. बापूराव राजकारणाच्या रंगात रंगलेले असले तरी आपल्या हातून घडलेल्या काही चुकांची जाणीव त्यांना आहे. गावाला त्यांनी प्रगतिपथावर नेऊन ठेवलं आहे; पण बबननाना या अस्तनीतल्या सापाला पोसण्याची मोठी चूक त्यांच्या हातून घडली आहे आणि त्याचे परिणाम प्रिन्स आणि शलाकाला भोगावे लागतात. नेत्रा, बाजीराव, बबननाना, त्यांची पत्नी चंचला हे सत्तेसाठी हीन पातळी गाठणाऱ्या वृत्तीचे प्रतिनिधित्व करतात. तर प्रिन्स आणि शलाका सद्गुणांच्या साहाय्याने प्रगतिपथावर जाऊ पाहतात. सुष्ट आणि दुष्ट यांची ही लढाई पाटील यांनी व्यामिश्रतेने रंगवली आहे. रमेश, त्याचा आणि शलाकाचा मुलगा अभिषेक यांच्या उपकथानकातून या संघर्षाला एक वेगळंच वळण लागतं आणि नेत्राच्या हिडीसपणाचं दर्शन घडतं. साखर कारखान्यातील राजकारण, गावातील राजकारण याचं नेमकं चित्रण पाटील यांनी केलं आहे. माणसाच्या सत्तापिपासेचं, स्वार्थांधतेचं चित्रण पाटील यांनी अतिशय वास्तवतेने केलं आहे. माणसाच्या हीन, नीच वृत्तीसाठी त्यांनी योजलेली नागकेशर ही प्रतिमा अतिशय समर्पक वाटते. त्या प्रतिमेमुळे या कादंबरीला एक वेगळं परिमाण लाभलं आहे आणि म्हणूनच या कादंबरीचं ‘नागकेशर’ हे शीर्षकही सार्थ ठरतं. सनसनाटी प्रसंगांनी रंगलेलं हे संघर्षनाट्य मुळातून वाचावं असं आहे. पाटलांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण भाषेमुळे ही कादंबरी वाचनीय झाली आहे. -अंजली पटवर्धन

• Pramod Dhaygude

  नागकेशर:एक राजकीय बखर.... `नागकेशर` ही विश्वास पाटलांची कादंबरी नुकतीच वाचनात आली.गल्लीपासून दिल्लीपर्यंत राजकारण हा तसा सर्वांचाच जिव्हाळ्याचा विषय.सर्वसामान्यांच्या दृष्टीने अनभिज्ञ असणा-या राजकारणातील पडद्यामागच्या जालीम खेळ्या असतात तरी कशा याचं सविस्तर दर्शन ही कादंबरी वाचकाला घडवते.शलाका आणि नेत्रादेवी या दोन टोकांवरील स्त्रीबिंदूमध्ये घुमत राहणारी ही कहाणी आहे.वास्तविक राजकारणातील नायकत्व हे पुरुषप्रधानच असल्याचे जाणवते.या आपल्या पारंपरिक समजाला पहिला छेद देण्याचे काम या स्त्रीप्रधान कादंबरीतील शलाका व नेत्रादेवी या प्रमुख व्यक्तिरेखा करतात.राजकीय घराण्यातील कुणाच्या तरी इशा-यावर काम करणा-या कठपुतळ्या बाहुल्या न बनता संपूर्ण कादंबरीमध्ये शलाका आणि नेत्रादेवींचा वावर स्वयंभू नायकत्वाच्या भूमिकेतूनच दिसतो.त्यामुळेच राजकीय पटलाच्या पार्श्वभूमीवर `नागकेशर` ही कादंबरी अस्सल स्त्रीवादी कादंबरी ठरते.बापूराव डोंगरे-देशमुख,बबननाना,प्रिन्स व बाजीराव या बड्या व्यक्तिरेखा या कादंबरीत असल्या तरी या विस्तीर्ण कथासूत्राचा मुख्य गाभा म्हणजे शलाका आणि नेत्रादेवी या दोघींमधील टोकदार सत्तासंघर्ष. शलाका ही एक सर्वसामान्य स्त्री. सिनेमाला साजेशा अशा नाट्यमय घडामोडीनंतर एका मुलाची आई असणारी आणि हयात पती असणारी ही शलाका सहकारमहर्षी बापूराव डोंगरे-देशमुखांचा एकमेव वारसदार असणा-या प्रिन्सच्या आयुष्यात पत्नी म्हणून अवतरते. तिथूनच सुरु होतो शलाकाचा आणि या कादंबरीचा अचंबित करणारा प्रवास.शलाकाचे फुलत जाणारे कर्तृत्व हेच प्रिन्सच्या सख्या चुलतभावाच्या बायकोचे म्हणजे नेत्रादेवीचे खरेखुरे दुखणे आहे. शलाका ही अत्यंत हुशार,संयमी आणि महत्त्वाचे म्हणजे अरबो-खरबोंच्या राशीत वावरतानादेखील कुटुंबाच्या सुखाला सर्वोच्च प्राधान्य देणारी स्त्री आहे. नव-यापेक्षा स्वतःला किंचितही मोठेपणा नको म्हणून तर खासदारकीचे चालून आलेले तिकीट ती पतीला म्हणजे प्रिन्सला देते.प्रतिष्ठेच्या राजकीय मुंडावळ्यांनी स्वतःचं वैयक्तिक आयुष्य चमकवण्यापेक्षाही स्वतःची मुले,स्वतःचा पती आणि पूर्वायुष्यातील पती आणि मुलाचीदेखील काळजी घेणारी शलाका ही व्यक्तिरेखा वाचकाच्या मनात पिंगा घालते. शलाकाच्या अगदी विरुद्ध स्वभावाची व्यक्तिरेखा म्हणजे बापूरावांचे पुतणे बाजीराव यांची पत्नी नेत्रादेवी होय.नेत्रादेवींची राजकीय महत्वकांक्षा एकदम आसुरी प्रवृत्तीची.नेत्रादेवीमुळेच बापूराव आणि बबननाना डोंगरे-देशमुख या दोन भावांच्या घराण्यात जीवघेण्या राजकारणाचा सुरूंगी प्रवास सुरु होतो.पती बाजीरावने स्वतःच्या अंगाला स्फोटके बांधून स्वतःचाच आत्मघात करणे असो अथवा पुत्र सुपरप्रिन्सचे खूनाच्या गुन्ह्यात जेलमध्ये जाणे असो,एकंदरीत आसुरी महत्त्वकांक्षेचा शेवट नेत्रादेवीच्या संपूर्ण कुटुंबाच्या उद्धवस्थपणातच होतो. कमालीचे नाट्यमय प्रसंग,पानोपानी कथानकाची वाढत जाणारी उत्कंठा आणि कथानकाला अनपेक्षितपणे मिळणारी कलाटणी यामुळे ही कादंबरी वाचकाच्या मनाचा ठाव घेते. राजकारणातील पडद्यामागची चित्रविचित्र कृष्णकृत्ये सर्वसामान्यांच्या दृष्टीने कल्पनेबाहेरील गोष्टी ठरतात.चिरेबंदी वाडे,बंगले, साखर कारखाने,मेडिकल काॅलेज व सहकारी पतसंस्थांच्या आत शिजत असलेले कुटील राजकारण ही कादंबरी सशक्तपणे मांडत राहते. सहकार हा तर ग्रामीण विकासाचा महत्त्वाचा कणा मानला जातो. या सहकारानेच संपूर्ण देशात महाराष्ट्राची विशेष ओळख निर्माण केली आहे.कधीकाळी लोकहिताच्या ध्येयवादी विचारांनी सुरु झालेल्या सहकाराची आजची अवस्था बिकट का झालीय याचे उत्तर नागकेशरमुळे मिळते. सहकारी संस्थाने वैयक्तिक महत्त्वकांक्षा आणि स्वार्थापोटी अधोगतीला कशी लागतात याचेदेखील दुर्दैवी चित्रण नागकेशरमुळे समजू लागते. सहकारमहर्षी बापूराव डोंगरे-देशमुखांचा मुलगा प्रिन्स याला राजकारणात आणताना रंगोबा चावरे हा जुना कार्यकर्ता जेव्हा "पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते आणि आपला पुरोगामी महाराष्ट्र पोट आणि पोटचं याभोवतीच फिरतो," असं सांगून जातो तेव्हा राजकारणातील घराणेशाहीची अपरिहार्यताच बोलून दाखवतो. लाल चाचा ही व्यक्तिरेखा संपूर्ण कादंबरीत आगळीवेगळी वाटते.इतरवेळी लिंबांचा व्यवसाय करणारे लाल चाचा प्रत्येक वेळी आंबेपूरची लोकसभा निवडणूक लढवतात आणि एवढ्या मोठ्या मतदारसंघात स्वतःचा प्रचार स्वतःच्या घोडागाडीत बसून एकटेच करतात.निवडणूक संपली, निकाल लागला तरी या लाल चाचांचा प्रचार काही संपत नाही.याबाबत लोकांनी विचारले तर हे लाल चाचा म्हणतात कसे, "निवडणूकीचा निकाल लागला तरी हरकत नाही,अजून दोन मतदारसंघ बाकी आहेत.तिथल्या लोकांना किती दुःख होईल? चाचा हमारे यहाँ आयेही नही,असं म्हणतील ना ते लोक!" ज्या उमेदवाराविरुद्ध निवडणूकीत उभे राहायचे आहे,त्याच उमेदवाराकडून स्वतःच्या डिपाॅझिटसाठी पैसे हक्काने घेणारे लाल चाचा म्हणजे लोकशाहीच्या पंचवार्षिक उत्सवात जय-पराजयाचा यत्किंचितही विचार न करता उत्स्फूर्तपणे सामील होणारे दुर्मीळ व्यक्तिमत्त्व आहे. राजकारणात कोणतीही गोष्ट अशक्य नसतेच तसेच राजकारण्यांपुढे व्यवस्थादेखील कशी बटिक बनत जाते हे विविध प्रसंगांतून समजते. ज्या बबननानांना कधीकाळी दोन बैलं चोरले म्हणून ज्या पोलीस स्टेशनमध्ये दोन दिवस आत टाकले होते त्याच पोलीस स्टेशनच्या नव्या इमारतीचे उद्घाटन या बबननानांच्या हस्ते व्हावे म्हणून डीएसपींना बबननानांच्या घराची पायधूळ झाडावी लागते ! नेत्रादेवींच्या सांगण्यावरून पंतप्रधानांची प्रचारसभा डीएसपी कसे रद्द करतात हे पाहणेदेखील गंमतीचे ठरते. विश्वास पाटलांच्या बहुतेक सर्वच कादंबरी लेखनातील समानसूत्रांपैकी एक सूत्र म्हणजे कथानकाच्या गरजेतून लिहिलेली कवनं होय.कधी अंगाईगीत, कधी पोवाडा,कधी लावणी तर कधी जात्यावरील ओवीतून ही पद्यरचना वाचकाला भेटत राहते. नागकेशर ही पूर्णपणे राजकीय आशयाची कादंबरी आहे.निवडणूकीतील प्रचारगीतांच्या माध्यमातून येथेही लेखकाने पद्यनिर्मिती केलेली आहे. राजकारणातले बारकावे,खाचखळगे आणि अस्तित्व टिकवण्यासाठी सुरु असलेला जीवघेणा संघर्ष येथे अनुभवण्यास मिळतो.या कादंबरीत जसे मुरब्बी राजकारण आहे तसेच राजकारण्यांचे परस्परांमधील आळीमिळी गुपचिळीचे गुलाबी कोपरेदेखील आहेत ! स्वतःचे सुभे मजबूत करण्यासाठी प्रसंगी कोणत्याही थराला जाणा-या धुरंधर राजकारण्यांची नागकेशर ही जशी कथा आहे तशीच ती जिंदाबाद-मुर्दाबादच्या घोषणा बेंबीच्या देठापासून देणा-या जमिनीवरील सर्वसामान्य कार्यकर्त्यांचीदेखील व्यथा आहे. सध्याच्या निवडणूकींच्या पार्श्वभूमीवर या कादंबरीतील अनेक प्रसंग जिवंत वाटू लागतात.महाराष्ट्रातील प्रत्येक मतदारसंघाच्या सद्यस्थितीची कहाणीच नागकेशर बोलतेय असे वाटू लागते,तेव्हा नागकेशर ही कादंबरी म्हणजे बेरकी आणि नागव्या राजकारणाची बखरच वाटू लागते.... ----- प्रमोद प्रकाश धायगुडे

• SAPTAHIK SAKAL 13-04-2019

  अस्वस्थ करणारे वास्तव... ‘नागकेशर’ ही विश्वास पाटील यांची नवी कादंबरी पश्चिम महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीच्या पार्श्वभूमीवर गावगाड्यातल्या राजकारणाचे चित्रण करते. हे चित्रण राजकारणाचा क्रूर आणि उग्र चेहरा दाखवते. सन १९६४ मध्ये आलेल्या शंकर पाटील यांच्या ‘टारफुला’ कादंबरीत तत्कालीन गावगाडा आणि स्थानिक सत्ताकारण रेखाटले होते. ‘नागकेशर’ ही कादंबरी ‘टारफुला’च्या खूपच पुढचे ‘व्हर्जन’ म्हणावे अशी. गजरा साखर कारखान्यातील कौटुंबिक सत्तासंषर्घ आणि राजकारण पुढे राष्ट्रीय पातळीवरील राजकारणाला जाऊन भिडते. बापूनगर, गजरा सहकारी साखर कारखाना, वैद्यकीय महाविद्यालय यांवर डोंगरे-देशमुख घराणे या एकाच कुटुंबातील सहकार महर्षी बापूराव आणि बबननाना या दोन भावांची पक्की मांड आहे. त्यापैकी बापूराव थोरले. त्यांचा मुलगा प्रिन्स संवेदनशील, कलासक्त वगैरे असल्याने त्याला सत्ताकारणात रस नसेल व पुढच्या पिढीत सगळी सत्ता आपल्या हाती येईल, असा धाकट्या नानांच्या मुलाचा (बाजीराव) कयास असतो. अचानक प्रिन्स सत्ताकारणात दाखल होतो. बापूराव पुतण्याऐवजी मुलाला आपला राजकीय वारस म्हणून जाहीर करतात आणि संघर्षाला सुरुवात होते. बाजीरावाची पत्नी नेत्रा हिची मुळात प्रिन्सशी लग्न करायची इच्छा, पण तिचे बाजीरावाशी लग्न झाले आहे. बाजीरावाच्या हातात सत्ता यावी म्हणून ती सासूच्या मदतीने अनेक कारस्थाने रचते. प्रिन्स एका कंत्राटदाराने छळ केलेल्या पत्नीला, शलाकाला घरी आश्रय देतो आणि स्वत:चे ठरलेले लग्न मोडून शलाकाशी विवाहबद्ध होतो. शलाका शिक्षित असल्याने साखर कारखाना, वैद्यकीय महाविद्यालयातील प्रशासनात जातीने लक्ष घालते. बघता बघता सर्वत्र लोकप्रियदेखील होते. नाना-चंचला, बाजीराव-नेत्रा ही चौकडी असंतुष्ट बँकर आणि इतरांच्या मदतीने प्रिन्स-शलाकविरुद्ध कारस्थाने करीत राहतात. पण यश त्यांना हुलकावणी देत राहते. संषर्घ टाकळण्यासाठी प्रिन्स-शलाका सहकारी साखर कारखान्याची सत्ता बाजीराव-नेत्राला देतात, पण त्यांना ती सांभाळता येत नाही. सत्ता पुन्हा प्रिन्स-शलाकाकडे येऊ बघते. एका प्रसंगी पंतप्रधानपदाचे उमेदवार शास्त्री शलाकाच्या हजरजबाबीपणाने आणि हुशारीने प्रभावित होतात. शलाकाला लोकसभेचे तिकीट मिळते. शलाका ते नाकारून प्रिन्सला खासदारकी मिळवून देते. दरम्यान बाजीराव-नेत्राचा गुंड मुलगा सुपरप्रिन्स गावभर उच्छाद मांडतो. शलाकाला आधीच्या पतीपासून झालेल्या अभिषेकचे कान भरून त्याला बाजीरावच्या घरात आश्रय दिला जातो. विधानसभा निवडणुकांच्या वेळी शलाका आणि बाजीराव एकमेकांविरुद्ध उभे राहतात. शलाकाचा पहिला पती रमेशदेखील शलाकाविरुद्ध उभा असतो. विखारी प्रचाराच्या सर्व मर्यादा ओलांडल्या जातात. निवडणुका रद्द व्हाव्यात अशा हेतूने सुपरप्रिन्स रमेशचा चारचौघात खून करतो. हे पाहून अभिषेकचे मन पालटते. शेवटी शलाकाचा कसाबसा अल्प मताधिक्याने विजय होतो. नागकेशरचे कथासूत्र असे सरळसोट, घटनाप्रधान आणि बांधेसूद आहे. गतिमान असल्याने वाचनीय झाले आहे. कंटाळा न येता एका बैठकीत सलगपणे कादंबरी वाचली जाते. बापूरावांच्या कुटुंबातले भारदस्त भाषेतले संवाद वगैरे वाचताना अनेकदा ऐतिहासिक कादंबरीचा भास होतो. सुरुवातीला बापूराव आणि प्रिन्सच्या स्वभावाचे चित्रण वाचले, की पुढे डॉन कॉर्लीओन यांच्या कथानकासारखे काही मिळेल असा तर्क करणारा वाचक फसतो. कादंबरी खास मराठमोळीच आणि ओरिजनलच राहते. बापूरावांच्या पूर्वायुष्यातल्या दोन गोष्टी उपकथानकांसारख्या येतात. एका प्रसंगी ते मुलीच्या मैत्रिणीचा विनयभंग करतात आणि ती आत्महत्या करते. मुख्यमंत्री शेळके तरुण असताना बापूरावांनी त्यांच्या पत्नीला फूस लावून काही दिवस पळवून नेलेले आहे आणि त्याचा राग शेळके मनात धरून आहेत. विधानसभा निवडणुकांच्या वेळी शेळके हा जुना डूख स्मरून प्रिन्स-शलाकावर सूड उगवण्याचा असफल प्रयत्नदेखील करतात. महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात समाजवादी किंवा कम्युनिस्ट पक्षाच्या कार्यकत्र्यांनी वैयक्तिक पातळीवर काम करून उभारलेली छोटी छोटी बेटे आढळतात. सत्तेवर येण्याची त्यांच्यात ताकद नसते. पण ती नष्टदेखील होत नाहीत. ‘नागकेशर’मध्ये असे एक कॉम्रेड बजाप्पा गांगुर्डे आहेत. मोठा स्कॅम दिसत असला, तरी तो छापू न शकणारे अल्प ताकद असलेले स्थानिक पत्रकार आहेत. कंत्राटदार रमेशच्या बायकोला प्रिन्स आपल्या घरात आश्रय देतो आणि तिच्याशी लग्न करायचे ठरवतो. आपल्या बायकोला प्रिन्सने पळवल्याची तक्रार द्यायला रमेश पोलिसांकडे जातो, तेव्हा एफआयआर दाखल करायला घाबरणारे स्थानिक पोलीस अधिकारी आहेत. या सगळ्या कोलाजमधून विद्यमान समाजरचनेचे एक उग्र हिडीस रूप समोर उभे राहते आणि वाचकाला अस्वस्थ करते. ‘नागकेशर’ ही कादंबरी आपल्याला सहकाराने समृद्ध झालेल्या (समृद्ध झाल्याचा दावा करणाऱ्या) ग्रामीण प्रदेशातील तळागाळातला मतदार, राजकारणी यांच्याबरोबर हात धरून मंत्रालयाच्या दारापर्यंत नेते. खेड्यातील काय किंवा शहरातील काय, सामान्य मतदाराचे लेखकाने केलेले एक उदाहरण वानगीदाखल पाहा. शेवटच्या टप्प्यात मतासाठी रोख रकमेचे वाटप केले जाते... मतदारराजाही अशी लक्ष्मी स्वीकारायला ओशाळत नाही. तो एका वेळी एका मतासाठी अनेकांकडून अमाऊंट घेतो. त्यासाठी आपल्या लहान मुलाच्या मस्तकावर हात ठेवतो. बऱ्याचदा पैसे एकाचे आणि मत दुसऱ्याला. खोट्या शपथा घेतल्या म्हणून कोणाचीही मुले मरत नाहीत. उलट पाच वर्षांनी नव्या निवडणुका लागेपर्यंत ती मुले लोकशाहीच्या दृष्टीने अधिक सक्षम बनतात. फुकटची दारू प्यायला आणि सिगारेटी ओढायला शिकण्याइतके त्यांचे ‘सबलीकरण’ होते. ‘नागकेशर’ अशी वास्तवाला कोणताही गोंडस मुलामा न देता बोलत राहते, त्यामुळे वाचून झाल्यावर बराच वेळ आपण अस्वस्थ राहतो. -विजय तरवडे

• SHABDARUCHI - MARCH 2019

  सत्तासंघर्षाची उत्कंठावर्धक कुटुंबकहाणी... ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ कादंबरीकार विश्वास पाटील यांची ‘नागकेशर ही कादंबरी मराठी साहित्यविश्वात दाखल झाली आहे. त्यांच्या अन्य कादंबऱ्यांप्रमाणेच बहुपेडी असं कथासूत्र लाभलेली आणि उत्कंठावर्धक वळणांनी पुढे सरकरणारी ही कादंबरी आहे. ही कादंबरी साखर कारखान्यातील कौटुंबिक सत्तासंघर्षावर आधारित आहे. डोंगरे-देशमुख या एकाच कुटुंबातील बापूराव आणि बबननाना या दोन भावांमध्ये गजरा सहकारी साखर कारखान्यातील सत्तेसाठी सुरू झालेल्या आणि त्यांच्या पुढच्या पिढ्यांतही पोचलेल्या संघर्षाचं हे चित्रण आहे. प्रथम शाळामास्तर असलेले बापूराव गजराचे चेअरमन होतात, तर बबननाना कारखान्यात शिरकाव करण्याच्या हेतूने वरकरणी बापूरावांच्या हितचिंतकाची भूमिका घेतात. बापूंचा मुलगा राजकुमार अर्थात प्रिन्स आणि नानांचा मुलगा बाजीराव ही पुढची पिढी. प्रिन्सशीr आपला विवाह व्हावा अशी इच्छा बाळगणाऱ्या नेत्रादेवीला विचित्र दैवगतीमुळे बाजीरावच्या गळ्यात वरमाला घालावी लागते; तर नवऱ्याच्या (रमेशच्या) छळाला व मारझोडीला कंटाळून आश्रयाला आलेल्या जिद्दी, करारी व देखण्या शलाकाचा, प्रिन्स पत्नी म्हणून स्वीकार करतो. गजरा सहकारी साखर कारखान्याची सत्ता आणि अन्य सत्ताकेंद्रे प्रिन्स आणि शलाकाच्या हातातून काढून घेण्यासाठी नेत्रा, बाजीराव, बबननाना, त्यांची पत्नी चंचला षड्यंत्र रचतात. त्यानंतर स्थानिक पातळीवर चाललेला हा संघर्ष राज्य पातळीवरील राजकारणापर्यंत पोचतो, ते शलाका आमदारकीच्या निवडणुकीला उभी राहते तेव्हा. त्या आखाड्यात मग नेत्रा-बाजीरावचा मुलगा सुपरप्रिन्स, रमेश-शलाकाचा मुलगा अभिषेक हे दोघं उतरतात. तर आधी स्थानिक पातळीवरचं राजकारण, मग राज्य पातळीवरचं राजकारण, त्यात एकाच कुटुंबातील भावाभावांचा संघर्ष अशा कॅन्वहासवर हे कथानक विश्वास पाटील यांनी गुंफलं आहे. प्रिन्सचा विवाह दोन दिवसांवर येऊन ठेपलाय आणि वाग्दत्त वधू नेत्राला डावलून विवाहित असलेल्या शलाकाशी विवाह करण्याचा निर्णय प्रिन्स घेतो, अशा नाट्यमय प्रसंगाने या कादंबरीची सुरुवात होते. या पहिल्याच प्रसंगातून बापूराव, प्रिन्स आणि शलाका या व्यक्तिरेखांचा परिचय होतो आणि अशा नाट्यमय प्रसंगाने सुरू झालेली ही कादंबरी त्यातील सघर्षामुळे उत्तरोत्तर रंगत जाते. यातील व्यक्तिरेखा पाटील यांनी उत्तम रंगवल्या आहेत. बापूराव राजकारणाच्या रंगात रंगलेले असले तरी आपल्या हातून घडलेल्या काही चुकांची जाणीव त्यांना आहे. गावाला त्यांनी प्रगतिपथावर नेऊन ठेवलं आहे; पण बबननाना या अस्तनीतल्या सापाला पोसण्याची मोठी चूक त्यांच्या हातून घडली आहे आणि त्याचे परिणाम प्रिन्स आणि शलाकाला भोगावे लागतात. नेत्रा, बाजीराव, बबननाना, त्यांची पत्नी चंचला हे सत्तेसाठी हीन पातळी गाठणाऱ्या वृत्तीचे प्रतिनिधित्व करतात. तर प्रिन्स आणि शलाका सद्गुणांच्या साहाय्याने प्रगतिपथावर जाऊ पाहतात. सुष्ट आणि दुष्ट यांची ही लढाई पाटील यांनी व्यामिश्रतेने रंगवली आहे. रमेश, त्याचा आणि शलाकाचा मुलगा अभिषेक यांच्या उपकथानकातून या संघर्षाला एक वेगळंच वळण लागतं आणि नेत्राच्या हिडीसपणाचं दर्शन घडतं. साखर कारखान्यातील राजकारण, गावातील राजकारण याचं नेमकं चित्रण पाटील यांनी केलं आहे. माणसाच्या सत्तापिपासेचं, स्वार्थांधतेचं चित्रण पाटील यांनी अतिशय वास्तवतेने केलं आहे. माणसाच्या हीन, नीच वृत्तीसाठी त्यांनी योजलेली नागकेशर ही प्रतिमा अतिशय समर्पक वाटते. त्या प्रतिमेमुळे या कादंबरीला एक वेगळं परिमाण लाभलं आहे आणि म्हणूनच या कादंबरीचं ‘नागकेशर’ हे शीर्षकही सार्थ ठरतं. सनसनाटी प्रसंगांनी रंगलेलं हे संघर्षनाट्य मुळातून वाचावं असं आहे. पाटलांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण भाषेमुळे ही कादंबरी वाचनीय झाली आहे. -अंजली पटवर्धन

• पीयूष नाशिककर

  लाेकसभा निवडणुकांचा ज्वर चांगलाच चढला अाहे. अशा वातावरणात एखादं राजकारण तेही घराणेशाही अधाेेरेखीत करणाऱ्या राजकीय महत्त्वाकांक्षेचं पुस्तक वा कादंबरी वाचायला मिळाली तर त्यासारखं दुसरं सुख नाही. विश्वास पाटील म्हणजेच एक कादंबरी असं मला नेहमीच वाटत अालं अाहे. त्यांची लिहिण्याची शैली, भाषा अाणि कादंबरीतील वाचकाची कुतुहलता कशी वाढत राहिल याची केलेली तजविज नेहमीच कादंबरी कशी असावी हे शिकवून जाते. विश्वास पाटील यांची मेहता पब्लिकेशनकडून नुकतीच प्रसिद्ध झालेली नागकेशर ही कादंबरीही तशीच. म्हणजे त्यांची झाडाझडती असाे, पांगिरा असाे वा अगदी पानीपत, लस्ट फाॅर लालबाग असाे. या कादंबऱ्यांसाखीच ही कादंबरी अाहे. पण, याचा विषय त्यांनी थाेडा वेगळा घेतला अाहे. राजकारण हा त्यांचा अावडाता विषय अाहे हे त्यांच्या अनेक लिखाणांतून समाेर येतंच. मात्र ही संपूर्ण कादंबरीच राजकारणावर अाधारीत अाहे. पण, यातील राजकारण अापल्याला महाराष्ट्रातील एखाद्या परंपरागत राजकीय वारसा चालत अालेल्या घराण्यासारखं वाटतं. खरंतर दाेन चुलत जावांमधील त्यातही माेठ्या जावेच्या महत्त्वाकांक्षेमुळे काय हाेतं वा काय हाेऊ शकतं अाणि माणूस चांगला वागला तर काय हाेऊ शकतं इतकं साधं गणित या कादंबरीत विश्वास पाटील यांनी मांडलं अाहे. (ही कादंबरी वाचताना बरेचदा असं वाटतं की, अनेक माेठे, अवघड विषय त्यांनी अाजपर्यंत हाताळले अाहेत. मग इतका साधा विषय त्यांनी का घेतला असावा. असाे.) बापूसाहेब डाेंगरे-देशमुख या माणसानं अांबेपूरच्या पूर्वीच्या पारगावचं माेठ्या कष्टानं बापूनगरात रुपांतर केलं हाेतं. गजरा खाेऱ्यात पाऊस खूप व्हायचा मात्र पाणी थांबायचं नाही. ते पाणी थांबवण्याचं माेठ काम बापूसाहेबांनी केलं हाेतं. त्यामुळे उस छान येऊ लागला. पुढे कारखाना अाला. डिस्टिलरी अाली, मेडीकल काॅलेज अालं. बघता बघता गावाचा कायापालट झाला. फक्त बापूसाहेबांच्याच घराण्याचा कायापालट नाही तर गावकरऱ्यांच्या राहणीमान म्हणा किंवा पैसा-अाडका म्हणा याची उंची चांगलीच वाढली. बापूसाहेबांचे भाऊ नाना अाणि त्यांच्या पत्नी चंचलानानी. यांचा चिंचेखालचा बंगला अाणि बापूसाहेबांचा रिव्हर फ्रंट बंगला ही दाेन्ही ठिकाणं या कादंबरीत अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. बापूसाहेबांच्या पत्नी अाणि मुलींच निधन, त्याला जबाबदार असलेले बापूसाहेब, त्यानंतर त्यांचा मुलगा प्रिंस याचं वागणं. त्याच्या अायुष्यात शलाकाचं येणं अाणि खऱ्या अर्थानं कादंबरीचे रंग बदलत जाणं ते वाचायला कधी मजा येते तर कधी थाेडं कंटाळवाणंही हाेतं. ते यासाठी की,या कादंबरीची एखादी टीव्ही मालिका हाेऊ शकते किंवा मराठी चित्रपट. यात मात्र सुपरप्रिंस, रमेश दिवसे, अभिषेक दिवसे, नेत्रा अाणि बाजीराव ही पात्र मजा अाणतात. नेत्राची खेळी, तीची महत्त्वाकांक्षा, प्रवृत्ती अाणि काही ठिकाणी दाखविलेली राजकीय हुशारी कमाल वाटते. छाेटी वाक्य, संवादात्मक लिखाण, टिपीकल संताप झाल्यावर एखाद्या राजकीय महिलांच्या ताेंडातून जे शब्द बाहेर पडतील ते शब्द अाणि पैसा अाल्यावर जाे राजकीय माज येताे वा लाेकांना लुटण्याची जी एक वृत्ती बनते त्याचं वर्णन विश्वास पाटील यांनी छान केलं अाहे. किंबहुना अनेक ठिकाणची वर्णन त्यांनी उत्तमच दिलेली अाहेत. ज्यांची घराणी राजकारणात अाहेत अाणि ज्यांच्या घरात राजकारण अाहे, अशा मुरब्बी नेत्यांनी, त्यांच्या निष्ठावंत, भाबड्या कार्यकर्त्यांनी, बेरकी नातेवाइकांनी अाणि वेशीत घाेडं अडवणाऱ्या विराेधकांनी दिलखुलास अस्वाद घ्यावी अशी ही कादंबरी अाहे. नागकेशराचा वेल हुमनी किड्यापेक्षा जालीम! रानात उगवला तर बाेल-बाेल म्हणता अख्खा फड खाऊन फस्त करताे. ‘पाेट’ अाणि ‘पाेटचं’ या दाेनच बिंदूंभाेवती गरागरा फिरणारा पुराेगामी महाराष्ट्र! गल्लीपासून दिल्लीपर्यंत पेटत जाणाऱ्या डावपेचांची अाणि निवडणुकांच्या हैदाेसाची सुरंगी वात म्हणजेच ‘नागकेसर’

• Daily Samana 3.3.2019

  ज्येष्ठ आणि श्रेष्ठ कादंबरीकार विश्वास पाटील यांची ‘नागकेशर ही कादंबरी मराठी साहित्यविश्वात दाखल झाली आहे. त्यांच्या अन्य कादंबऱ्यांप्रमाणेच बहुपेडी असं कथासूत्र लाभलेली आणि उत्कंठावर्धक वळणांनी पुढे सरकरणारी ही कादंबरी आहे. ही कादंबरी साखर कारखान्यातील कौटुंबिक सत्तासंघर्षावर आधारित आहे. डोंगरे-देशमुख या एकाच कुटुंबातील बापूराव आणि बबननाना या दोन भावांमध्ये गजरा सहकारी साखर कारखान्यातील सत्तेसाठी सुरू झालेल्या आणि त्यांच्या पुढच्या पिढ्यांतही पोचलेल्या संघर्षाचं हे चित्रण आहे. प्रथम शाळामास्तर असलेले बापूराव गजराचे चेअरमन होतात, तर बबननाना कारखान्यात शिरकाव करण्याच्या हेतूने वरकरणी बापूरावांच्या हितचिंतकाची भूमिका घेतात. बापूंचा मुलगा राजकुमार अर्थात प्रिन्स आणि नानांचा मुलगा बाजीराव ही पुढची पिढी. प्रिन्सशीr आपला विवाह व्हावा अशी इच्छा बाळगणाऱ्या नेत्रादेवीला विचित्र दैवगतीमुळे बाजीरावच्या गळ्यात वरमाला घालावी लागते; तर नवऱ्याच्या (रमेशच्या) छळाला व मारझोडीला कंटाळून आश्रयाला आलेल्या जिद्दी, करारी व देखण्या शलाकाचा, प्रिन्स पत्नी म्हणून स्वीकार करतो. गजरा सहकारी साखर कारखान्याची सत्ता आणि अन्य सत्ताकेंद्रे प्रिन्स आणि शलाकाच्या हातातून काढून घेण्यासाठी नेत्रा, बाजीराव, बबननाना, त्यांची पत्नी चंचला षड्यंत्र रचतात. त्यानंतर स्थानिक पातळीवर चाललेला हा संघर्ष राज्य पातळीवरील राजकारणापर्यंत पोचतो, ते शलाका आमदारकीच्या निवडणुकीला उभी राहते तेव्हा. त्या आखाड्यात मग नेत्रा-बाजीरावचा मुलगा सुपरप्रिन्स, रमेश-शलाकाचा मुलगा अभिषेक हे दोघं उतरतात. तर आधी स्थानिक पातळीवरचं राजकारण, मग राज्य पातळीवरचं राजकारण, त्यात एकाच कुटुंबातील भावाभावांचा संघर्ष अशा कॅन्वहासवर हे कथानक विश्वास पाटील यांनी गुंफलं आहे. प्रिन्सचा विवाह दोन दिवसांवर येऊन ठेपलाय आणि वाग्दत्त वधू नेत्राला डावलून विवाहित असलेल्या शलाकाशी विवाह करण्याचा निर्णय प्रिन्स घेतो, अशा नाट्यमय प्रसंगाने या कादंबरीची सुरुवात होते. या पहिल्याच प्रसंगातून बापूराव, प्रिन्स आणि शलाका या व्यक्तिरेखांचा परिचय होतो आणि अशा नाट्यमय प्रसंगाने सुरू झालेली ही कादंबरी त्यातील सघर्षामुळे उत्तरोत्तर रंगत जाते. यातील व्यक्तिरेखा पाटील यांनी उत्तम रंगवल्या आहेत. बापूराव राजकारणाच्या रंगात रंगलेले असले तरी आपल्या हातून घडलेल्या काही चुकांची जाणीव त्यांना आहे. गावाला त्यांनी प्रगतिपथावर नेऊन ठेवलं आहे; पण बबननाना या अस्तनीतल्या सापाला पोसण्याची मोठी चूक त्यांच्या हातून घडली आहे आणि त्याचे परिणाम प्रिन्स आणि शलाकाला भोगावे लागतात. नेत्रा, बाजीराव, बबननाना, त्यांची पत्नी चंचला हे सत्तेसाठी हीन पातळी गाठणाऱ्या वृत्तीचे प्रतिनिधित्व करतात. तर प्रिन्स आणि शलाका सद्गुणांच्या साहाय्याने प्रगतिपथावर जाऊ पाहतात. सुष्ट आणि दुष्ट यांची ही लढाई पाटील यांनी व्यामिश्रतेने रंगवली आहे. रमेश, त्याचा आणि शलाकाचा मुलगा अभिषेक यांच्या उपकथानकातून या संघर्षाला एक वेगळंच वळण लागतं आणि नेत्राच्या हिडीसपणाचं दर्शन घडतं. साखर कारखान्यातील राजकारण, गावातील राजकारण याचं नेमकं चित्रण पाटील यांनी केलं आहे. माणसाच्या सत्तापिपासेचं, स्वार्थांधतेचं चित्रण पाटील यांनी अतिशय वास्तवतेने केलं आहे. माणसाच्या हीन, नीच वृत्तीसाठी त्यांनी योजलेली नागकेशर ही प्रतिमा अतिशय समर्पक वाटते. त्या प्रतिमेमुळे या कादंबरीला एक वेगळं परिमाण लाभलं आहे आणि म्हणूनच या कादंबरीचं ‘नागकेशर’ हे शीर्षकही सार्थ ठरतं. सनसनाटी प्रसंगांनी रंगलेलं हे संघर्षनाट्य मुळातून वाचावं असं आहे. पाटलांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण भाषेमुळे ही कादंबरी वाचनीय झाली आहे. -अंजली पटवर्धन

• Santosh Khedlekar

  मराठी भाषेत आजवर जे साहित्य निर्माण झाले आहे त्यात असंख्य विषय हाताळले गेले आहेत मात्र अस्सल राजकीय लिखाण अभावानेच झाले आहे. सिनेमा, नाटकाच्या बाबतीतही असेच झाले आहे. मराठी सिनेमात ग्रामीण महाराष्ट्र दाखवला गेला आहे मात्र एखाद दुसरा अपवाद वगळता त्यात रंगेल पाटील, संगीतबारीतील लावणी आणि यातून निर्माण झालेल्या भानगडी दाखवल्या आहेत. पण हे सारे काहीसे उथळपणे. कोणतीही कलाकृती निर्माण होते ती संबंधितांच्या अनुभवविश्वातून. अनुभवांचे हे भावविश्व जितके समृद्ध तितकी ती कलाकृती अस्सल वठते. महाराष्ट्राचे राजकारण आणि सहकार म्हणजे एकाच नाण्याच्या दोन बाजू. सहकारातल्या पहिल्या आणि दुसऱ्या पिढीतल्या अनेक धुरिणांनी आपली चरित्रे लिहून घेतली तर अनेकांनी आत्मचरित्रे लिहिली ( खरे तर लिहून घेतली ). पण काही मोजके सन्माननीय अपवाद वगळले तर बहुतांशी नेत्यांनी किंवा त्यांच्या वारसदारांनी प्रतिमानिर्मिती आणि स्वकर्तृत्वाचे ढोल वाजविण्यासाठीच सत्याचा विपर्यास करीत या साहित्याची निर्मिती केली आहे. काही प्रकाशक अशा गुणगौरवपर पुस्तकांच्या प्रकाशनासाठी प्रसिद्ध आहेत. महाराष्ट्रात सहकार क्षेत्रातले राजकारण कसे चालते याचे अस्सल चित्रण मराठी साहित्यात फारसे आलेले नाही. मात्र नुकतीच माझे मित्र ज्येष्ठ साहित्यिक पानिपतकार विश्वास पाटील यांची ‘ नागकेशर ’ ही कादंबरी प्रकाशित झाली. मेहता पब्लिशिंग हाऊस सारख्या प्रथितयश प्रकाशनने त्यांच्या लौकिकानुसार अतिशय उत्तमरीत्या आपल्यासमोर कादंबरी सादर केली आहे. दोन रात्रीच्या बैठकीत कादंबरी अधाशासारखी वाचून काढली आणि एका अनामिक तृप्तीचा अनुभव घेतला. ही तृप्ती काही नवे वाचल्याची तर होतीच पण या कादंबरीतील अनेक पात्रे त्यातील प्रसंग वगळता केवळ त्यांच्या स्वभावाचा, वागण्या बोलण्याच्या शैलीचा विचार करता माझ्या आसपास वावरत असल्याचा भास पदोपदी होत होता. नागकेशर हे खरे तर एका वेलीचे नाव. उसाच्या शेतात जर ही वेळ फोफावली तर बघता बघता संपूर्ण फड फस्त करते. नागकेशर हेच प्रतिक घेऊन श्री. विश्वास पाटील यांनी सहकारातल्या अपप्रवृत्ती अतिशय समर्थपणे या कादंबरीत रेखाटल्या आहेत. ज्यांनी महाराष्ट्रातल्या सहकाराच्या पट्ट्यातील गावात काही वर्षे संवेदना जाग्या ठेऊन वास्तव्य केले आहे अशा माझ्यासारख्या अनेकांना कादंबरीतील पात्रे कधीतरी बघितल्याचे जाणवते हे कादंबरीचे खरे यश आहे. कधीकाळी प्राथमिक शिक्षक म्हणून नोकरी करणारे बापूराव डोंगरे देशमुख बघता बघता शुगरकिंग बनले. त्यांचे बेरकी बंधू बबननाना या वाटचालीतील साम, दाम, दंड, भेद अशी वाऱ्याची दिशा बघून सोयीस्कर भूमिका घेत त्यांना कशी साथ देतात याचे उत्तम चित्रण कादंबरीत उमटले आहे. बापूराव डोंगरे देशमुखांचा मुलगा प्रिन्स याच्या लग्नाच्या प्रसंगापासून कादंबरी सुरु होते. लग्नाच्या दोन दिवस अगोदर एक घटना घडते आणि प्रिन्स त्याच्या नियोजित वधुशी होणाऱ्या लग्नाला नकार देऊन एका विवाहित स्त्रीशी लग्न करणार असल्याचे जाहीर करतो. इथूनच कादंबरी वाचकांची पकड घेते. मोठ्या राजकीय घराण्यातील एकेका व्यक्तीच्या स्वभावाचे पैलू, खोडी, सत्ताकांक्षा उलगडत असताना विश्वास पाटील यांनी जुन्या म्हणी, प्रतीके यांचा इतका बेमालूम वापर केला आहे की आपणही नकळत या कथानकाचा एक भाग होऊन जातो. सहकाराने महाराष्ट्राला काय दिले याचे उत्तर नक्कीच समृद्धी, संपन्नता असे येईल पण याची एक काळी बाजूही आहे. कधी काळी एकोप्याने जगणाऱ्या छोट्या छोट्या निरागस गावात सोसायट्या, दुध संघ, पतसंस्था स्थापन झाल्या. या संस्थांच्या निवडणुका सुरु झाल्या आणि गावागावात दोन गट पडले, घराघरात गट पडले. एकाच राजकीय घराण्यात सत्ता आणि संपत्तीच्या कारणाने वाद सुरु झाले, या वादाची झळ केवळ त्या कुटुंबालाच नव्हे तर त्या परिसराला लागायला लागली. सत्तेच्या माध्यमातून संपत्ती निर्माण करायचे आणि याच संपत्तीचा वापर करून पुन्हा सत्ता हस्तगत करायची या दृष्टचक्रात सध्याचे राजकारण फिरते आहे. या व अशा असंख्य घटनांनी ठासून भरलेली ही कादंबरी वाचताना लेखक विश्वास पाटील हे आपले बोट धरून आपल्याला महाराष्ट्राच्या इरसाल राजकारणाची सफर घडवून आणतात. खरे तर दोन सख्ख्या भावांचा राजकारणातील छुपा संघर्ष त्यांच्या पुढच्या पिढीत उघड संघर्षाचे रूप घेतो. या संघर्षात साखर कारखान्याची निवडणूक येते, निवडणुकीतील दारू आणि पैशाचे वाटप येते, हाणामाऱ्या येतात. ऐशीच्या दशकात महाराष्ट्रात खासगी अभियांत्रिकी आणि वैद्यकीय महाविद्यालयांचे पेव फुटले. साखर कारखानदारांनी कारखान्याच्या जमिनीवर सभासदांच्या पैशावर कॉलेजच्या इमारती उभ्या केल्या, शेतकऱ्यांची मुले शिकली पाहिजे असे म्हणत विविध राज्यातल्या गर्भश्रीमंतांच्या मुलांना गडगंज डोनेशन घेऊन प्रवेश दिले गेले. पुढे या शैक्षणिक संस्थांचे खासगी ट्रस्ट तयार झाले. या स्थित्यंतराचे वर्णन खरोखर दाद द्यावे असेच आहे. पूर्वीची छोटी खेडी सुबत्ता आल्यावर कशी बदलली, साखर कारखान्याचे संचालक, त्यांच्या बैठका, कारखान्याच्या गेस्ट हाऊसचे वातावरण, या सगळ्याबरोबर बड्यांच्या नाजूक भानगडी, सत्तापालट झाल्यावर कुंपणावरच्या कार्यकर्त्यांच्या निष्ठा कशा बदलतात अशा असंख्य घटना घडामोडींचे अचूक चित्रण खिळवून ठेवते. विश्वास पाटील यांची कादंबरी म्हटली की धक्कातंत्र आलेच. त्यांच्या यापूर्वीच्या ‘ लस्ट फॉर लालबाग ’ या कादंबरीच्या उत्तरार्धात इतक्या वेगवान घटना घडतात की शेवटची वीस पंचवीस पाने वाचण्यापूर्वी पुढे काय असे म्हणत वाचक अस्वस्थ होतो. शेवटच्या आठ दहा पानात जेव्हा ही कोंडी फुटते तेव्हा वाचकच सुटकेचा निश्वास टाकतो. या कादंबरीतही असेच घडते. कादंबरीचा शेवट काय असणार याचे मनाशी आडाखे बांधत असताना विश्वास पाटील पुन्हा एकदा धक्कातंत्राचा उपयोग करतात. कुणीच कल्पना केली नसते अशा रीतीने या कथानकाचा शेवट करतात. हा शेवट काय आहे हे कादंबरी वाचूनच अनुभवले पाहिजे. वाईटावर चांगल्याचा विजय हा भारतीय जनमानसात रुजलेला लोकप्रिय फॉर्म्युला. पण हे करताना कथानकावर यापूर्वी येऊन गेलेल्या कलाकृतीचा प्रभाव पडण्याची दाट शक्यता असते. मात्र विश्वास पाटील यांनी ही कादंबरी लिहिताना पूर्वसुरींच्या कोणत्याही प्रभावापासून दूर राहून आपल्या अनुभवविश्वाच्या आधारे कथानकात रंग भरले आहेत. विश्वास पाटील यांच्याच भाषेत सांगायचे झाले तर, ज्यांची घराणी राजकारणात आहेत आणि ज्यांच्या घरात राजकारण आहे, अशा मुरब्बी नेत्यांनी, त्यांच्या निष्ठावंत, भाबड्या कार्यकर्त्यांनी, बेरकी नातेवाईकांनी आणि वेशीत घोडं अडवणाऱ्या विरोधकांनी दिलखुलास आस्वाद घ्यावी अशी ..... सहकारमहर्षी डोंगरे – देशमुख यांच्या शलाका आणि नेत्रादेवी या दोन सुनांमधील सत्तासंघर्षाची वादळी कुटुंबघेणी कर्मकहाणी नागकेशर ! नागकेशराचा वेल हुमणी किड्यापेक्षा जालीम. रानात उगवला तर बोल – बोल म्हणता अख्खा फड खाऊन फस्त करतो. ‘पोट’ आणि ‘पोटचं’ या दोन बिंदूभोवती गरगरा फिरणारा पुरोगामी महाराष्ट्र ! गल्लीपासून दिल्लीपर्यंत पेटत जाणाऱ्या डावपेचांची आणि निवडणुकांच्या हैदोसाची सुरंगी वात – नागकेशर ! प्रशासकीय अधिकारी म्हणून महाराष्ट्राचे राजकारण जवळून बघणाऱ्या आणि अनुभवणाऱ्या विश्वास पाटील यांच्या अचूक निरीक्षणाला मनापासून दाद .... खूप दिवसांनी मराठीत अस्सल राजकीय कादंबरी आली आहे, काहीतरी वेगळे वाचू इच्छिणाऱ्या रसिक वाचकांना ‘नागकेशर’ म्हणजे मेजवानीच ठरणार हे नक्की....