लोकसत्ता १०.९.२०२३ (लोकरंग) वंदना बोकील-कुलकर्णी माणसांवाचून रिकामी गावं, रस्ते, घरं न पाहवणारी, अंजनमाळावरच्या नागदेवीच्या कातळावर रणरण उन्हात सर्वागाने उन्हं पिऊन घेणारी, आपली उन्हात तापून दग्ध तांबूस झालेली देहाकृती व्हिन्सेंटने (व्हान गॉग) पाहावी आत्ता या क्षणी आणि तिच्या मोहात पडून त्याने ती आपल्या कॅनव्हासवर रेखाटावी असं आसुसून वाटणारी एक अतिसंवेदनशील तरुणी कामायनी ही शर्मिला फडके यांच्या ‘फोर सीझन्स’ या कादंबरीची नायिका. या नायिकेची चार प्रदेशात, चार ऋतूंमध्ये, चार पुरुषांच्या सहवासात घडणारी कहाणी म्हणून तिचं शीर्षक ‘फोर सीझन्स’.
‘फोर सीझन्स’ ही खऱ्या अर्थाने आत्ताची कादंबरी आहे. कदाचित पहिली ब्लॉग कादंबरी. कारण लेखिकेने कादंबरीच्या नायिकेच्या नावाने ‘टय़ुलिप्स अॅण्ड ट्वायलाइट’ या ब्लॉगवर पोस्ट्स लिहिल्या. ‘कादंबरीने बऱ्यापैकी आकार घेतल्यावर, व्यक्तिरेखा सुस्पष्ट झाल्यावर’ मग हा ब्लॉग तिने बंद केला. ‘ब्लॉग अर्काइव्हमध्ये जमा झालेल्या शेकडो पोस्ट्सवरून मॅपिंग करत’ कादंबरीचा आत्ताचा आकार तिने सिद्ध केला. हिची निर्मितीप्रक्रिया आत्ताच्या तंत्रसाहाय्याने, समाजमाध्यमांचा शहाणा उपयोग करून घेऊन झाली आहे. या अर्थाने ही आत्ताची कादंबरी.
अलीकडे म्हणजे साधारण गेल्या दहा वर्षांत नव्याने लिहू लागलेल्या लेखकांत हिरिरीने आपली भूमिकावाहक पात्रे निर्माण करण्याची जी वृत्ती दिसते तिच्यात न अडकता आपल्या अनुभवांशी प्रामाणिक राहत आणि तरी कथनात्म साहित्याच्या मागण्या नीट कळून घेत लेखन करणाऱ्यांमध्ये शर्मिला फडके ही लेखिका लक्ष वेधून घेते. मोजके लेखन आहे तिचे पण खरेच लक्षात राहणारे. गेल्या पाच-सहा वर्षांत विविध दिवाळी अंकांतून प्रसिद्ध झालेल्या तिच्या कथा पाहिल्या तरी हे पटेल. ‘ये शहर बडा पुराना है’ ही कथा वाचकांना ताबडतोब आठवेल. याशिवाय विविध ठिकाणी कलाइतिहास, कलासमीक्षा, प्रवास याही विषयांवर तिचे लेखन सातत्याने चालू आहे. तिचे मूळ शिक्षण वनस्पतीशास्त्र या विषयातलं. नंतर पत्रकारिता आणि कलाइतिहास यांचेही पदव्युत्तर शिक्षण तिने घेतले. ही तिन्ही क्षेत्रं भटकंतीला पूरक. शर्मिला फडके यांना प्रवासाचीही आवड आहे. फॅशनेबल पर्यटन नव्हे, प्रवास. खरीखुरी हवा, माती, झाडंझुडं, पाणी, नद्या अंगावर घेत केलेला प्रवास. आणि हे करताना त्यांच्या संवेदना तल्लखपणे आजूबाजू टिपून घेत असतात. त्यामुळे त्यांच्या लेखनाचे विषय अनोखे आणि साहजिकपणे त्यांच्या अभ्यासविषयाशी आतून नातं सांगणारे असले तरी आजूबाजूला असलेलं वातावरण, सामाजिक-सांस्कृतिक घडामोडी यांचं भान असलेल्या एका डोळस कलाप्रेमी स्त्रीचं अनुभवविश्व त्यातून आकाराला येतं.
‘फोर सिझन्स’ ही त्यांची कादंबरी लेखक म्हणून त्यांचे जे वृत्तिविशेष आहेत त्यांचा प्रत्यय देणारी आहे. स्त्रियांनी लिहायचे ते खास त्यांच्याच रूढ अनुभवविश्वाविषयी असा जणू पायंडा पडलेला असताना ही लेखिका मात्र अशा विश्वाचा पसारा मांडते की जे खरंच अनवट आहे.
या कथनाची नायिका कामायनी मुंबई, सुंदरबन, युरोप आणि माळरान अशा भूप्रदेशांमध्ये काही काळ वावरते. नुसती वावरत नाही तर जिवेभावे तिथे गुंतते. चार भूप्रदेश, तिथे भेटलेले चार पुरुष- तेही भिन्न विचारसरणीचे, प्रभावी व्यक्तिमत्त्वाचे, त्यांच्या विचारांचा खोलवर परिणाम होऊन कच्च्या वयापासून वैचारिक, भावनिक आणि मानसिक गोंधळात वाढत गेलेली ही तीव्र बुद्धिमत्ता आणि कमालीची संवेदनशील असणारी मुलगी. मुंबईमध्ये वडिलांच्या वयाचा त्यांचा मित्र आणि तिला अगदी जन्मापासून ओळखणारा तिचा पालक म्हणावा असा जोसेफ, अनिर्बन बॅनर्जीच्या प्रभावाखाली सुंदरबनात दाखल, पण तिथे मनासारखे काहीच घडत नाही. उलट प्रेमात आणि कामात अपयश घेऊन पळून येणं. मग काही काळ पुन्हा मुंबई. मग जोसेफ तिला युरोपात पाठवतो. तिथे भेटतो इटालियन एरिक. तिथेही तेच घडते. विझून गेलेली, हरलेली आणि आत्मविश्वास गमावून बसलेली ती पुन्हा मुंबईत जोसेफच्या वळचणीला येते. तो तिला एक काम देऊन अंजनमाळ या माळरानावर पाठवतो. तिथे भेटतो विहान. माणूस आहे तिथे मतं आणि मतभेद आहेत, गुंतणं-गाठी बसणं आहे, संघर्ष तर आहेतच. पण या माळरानावर तेवढी ती तिची आहे. ती माळरानाच्याच प्रेमात पडते.
कादंबरीत पात्रे म्हणाल तर कामायनीचे आईबाबा, त्यांच्याच बंगल्याच्या दुसऱ्या भागात राहणारे बानिदा, इरादी बॅनर्जी आणि त्यांचा मुलगा अनिर्बन, जोसेफ, एरिक, माळरानावर संशोधन करणारा विहान आणि त्याचे काका आस्ताद, रघु, मधोक हे मित्र आणि ती जिथे काम करते तिथले श्रीरंजन, निर्मल, नाडकर्णी वगैरे सहकारी. गेस्ट हाऊसची राखण करणारे राणू व लाखी आणि दहाबारा वर्षांची त्यांची मुलगी मणी. मरून गेलेली मार्गारेट फिलीप ग्रॅहम ही वनस्पतींची अभ्यासक, तिच्याशी एकनिष्ठ असलेला येशा हा तिचा मदतनीस पोरगा- ज्याची आता शंभरी उलटून गेली आहे. बस्स. माणसांचा आणि त्यांच्या नात्यांचा मोठा पसारा नाही मांडत लेखिका. या सर्वात महत्त्वाचा आणि सर्वात जिवंत आहे तो निसर्ग. तोही तुमच्या आमच्या नेहमीच्या सवयीचा, चकचकीत, कॅमेरा किंवा तत्सदृश शब्दांतून दिसणारा, जणू काय आपलं मनोरंजन करण्याच्या डय़ुटीवर नेमलेला नव्हे. इथे त्याची जिवंत स्पंदनं आपल्याला जाणवतात. आपण उन्हात तापतो, आपल्याला उन्हाचा खरपूस वास येऊ लागतो. आपण सुंदरबनातल्या काळय़ा पाण्यात आणि दलदलीत पाय टाकायला कचरतो.. हा असा साक्षात अनुभव लेखिका तुम्हाला देते.
अतिशय वैशिष्टय़पूर्ण रचना आहे या कादंबरीची. कधी प्रथमपुरुषी निवेदन, कधी तृतीयपुरुषी. कधी दैनंदिनीतल्या नोंदी. कधी नायिकेने स्वत:शीच केलेले विचार, कधी तिला पडणारी स्वप्नं तर कधी मार्गारेटच्या दैनंदिनीतल्या नोंदी. मुख्य प्रकरणं चार. ऋतू पहिला, ऋतू दुसरा.. अशा शीर्षकांची. त्यात उपशीर्षके असलेले लहान लहान परिच्छेद. कदाचित आधी ब्लॉग लिहून मग त्यातून कादंबरीचे कथानक रचल्यामुळे असेल, पण ही रचना एकाच वेळी अनेक पातळय़ांवर फिरते. त्यामुळे अनेक दिशीय, अनेक स्तरीय वास्तवाचा अनुभव वाचतावाचता येत राहतो. कादंबरीच्या आशयाशी इतकं थेट संलग्न असलेलं विविध पातळय़ांवर फिरणारं निवेदनतंत्र वाचकांच्या सवयीचे नाही. पण एकदा का तुम्ही या नायिकेबरोबर तिच्या पावलांनी चालू लागलात की.. आणि तसे चालताच तुम्ही.. की मात्र या निवेदनाची जादू आणि गंमत समजते. नायिकेची गोष्ट कधी ती सांगते तर कधी निवेदिका सांगते. निवेदनतंत्र इतक्या ताकदीने वापरणं आणि ते ‘वापरलं आहे’ याची जाणीव होऊ न देणं, यात या कादंबरीचं बरंच यश सामावलं आहे. उत्तम भाषाशैली आणि प्रतिमांचा फार नेमका वापर यांचाही त्यात वाटा आहेच.
नायिका जशी जगते आहे, निसर्गाच्या चक्रातून स्वत:चे आयुष्य समजून घेते आहे तसं हे लेखन आहे. आखीव नाही, असं वाटणारं. तिची नजर जाते तो तो निसर्गाचा आविष्कार ती सांगते. नायिकेच्या रंग, गंध आणि स्पर्शाच्या संवेदना विशेष तल्लख आहेत. त्यामुळे तिच्या वर्णनांत चित्रकाराच्या पॅलेटवरचे रंग आणि त्यांच्या अगणित छटा येत-जात राहतात. व्हान गॉग, मोने वगैरे चित्रकारांच्या चित्रांचे संदर्भ येतात. सुंदरबन आणि युरोपातल्या आठवणी त्यात आपले धागे मिसळत राहतात. ती मनातले गोंधळ उघड करते. ते गोंधळ का निर्माण झाले, याचा वाचकांच्या साक्षीने शोध घेते. पहिल्याच मोठय़ा प्रकरणात आता लेखिका हे सारे कसे सोडवणार, म्हणून उत्सुकता आणि काळजीही वाटते कारण सरधोपट निवेदनाचा रस्ता तिने सोडून दिला आहे.
या कादंबरीत आहे तसं रखरख माळरान कुणी कधी शब्दांतून क्वचितच मांडलं असेल. उन्हाच्या सुया डोळय़ांत घुसत असताना ही एका आंतरिक हट्टानं तिथे राहते. जगते. त्या उन्हात तिच्या आतले बर्फाचे गोठलेले प्रदेश वितळून वहाते होतात. तिची ती तिला सापडत जाते. ज्या प्रश्नांपासून ती पळत होती, त्या प्रश्नांना भिडण्याचे बळ ते ऊन तिला देते. अवघ्या तीस वर्षांच्या तिच्या आयुष्यात झालेले गुंते, गाठी हळूहळू सुटत जातात, सुरुवातीची ‘टय़ुलिपचे फूल वाटणारी ती अखेरीस एखादे रानफूल वाटू लागते.’ त्या प्रवासाची ही कहाणी आहे.
या नायिकेला मिथक, लोककथा, झाडं-पानं-फुलं-पक्षी या सगळय़ांत रस आहे. नागदेवीच्या कातळाची कहाणी, आदिवासी तिथे करत असलेले विधी समजून घेण्याचा तिचा प्रयत्न आहे. राणू, त्याचा शंभरी पार केलेला वृद्ध बाप येशा, यांच्याशी संवाद साधण्याची, त्यांच्याकडून जुनी घटितं जाणून घेण्याची आणि ते ठिपके जोडत सलग चित्र पूर्ण करण्याची तिला निकड वाटते. मणी तर तिची छोटी मैत्रीण होऊन जाते.
या कादंबरीच्या गाभ्याकडे अनेक वाटांनी जावं लागतं.. नायिकेच्या आई-वडिलांचं नातं विस्कटलेलं असणं, तिचं आईशिवाय मोठ होणं, वडिलांनी कामात बुडवून घेणं, अडनिडय़ा वयातल्या एकटेपणात बॅनर्जीकडे रमणं, त्यांच्या तरुण मुलाच्या प्रेमात पडणं. बाबांना दुखवायचं म्हणून वडीलधारेपण निभावणाऱ्या जोसेफकडे ओढा वाढणं, तरी त्याला जे नको वाटतं तेच तिनं निवडणं, अनिर्बनकडे जाणं.
मग तिथून पळून युरोपात. तिथे एरिकच्या प्रेमात पडणं, करियरची वाट लागून, पूर्ण खचून मुंबई- पुन्हा जोसेफ आणि मग माळरान. हा सगळा प्रवास एका स्तरावर आहे.
दुसऱ्या पातळीवर, माणसाचा जागतिक स्तरावरचा वावर, त्याला भेटणारी विविध देशीविदेशी माणसं, परदेशातील वास्तव्याची संधी, त्यामुळे होणारी भावनिक-शारीरिक जवळीक, त्यातून निर्माण होणाऱ्या वैयक्तिक जीवनातल्या समस्या आहेत. तिसऱ्या पातळीवर पर्यावरण आणि विकास यासंबंधीचे असंख्य स्थूल-सूक्ष्म धागे आहेत. नायिका जाहिरात क्षेत्रात करियर असणारी. ते क्षेत्र आणि पर्यावरण कायम विरोधी गटात. दोन्ही बाजू जनसामान्यांची करत असलेली अशुद्ध दिशाभूल, विस्थापितांचे पुनर्वसनाचे प्रश्न, ‘विस्थापितांचा प्रश्न केवळ जमिनी गमावण्याचा नसतो, तो मुळं उखडलं जाण्याचा असतो’, याविषयी असणारी कमालीची असंवेदनशीलता, प्रश्नांचा समग्र विचार न करता एकेका सुटय़ा घटकांचा विचार करून योजलेले तात्कालिक उपाय, हत्ती आणि सहा आंधळय़ांच्या प्राचीन गोष्टीतून आपण काहीच शिकलो नसल्याची चरचरीत जाणीव.. हे सगळं ही कादंबरी स्वत:त गुंफून घेते. म्हणजेच कालसमांतर आशय ती आपल्या पदरात घालते. नायिका ज्या जाहिरात क्षेत्रात काम करतेय तिथे येणारे कडवट अनुभव, स्वत:च केलेले सगळे नियम धाब्यावर बसवणाऱ्या सरकारी व्यवस्था, हिरव्या रंगाच्या ‘वॉश’खाली भयानक प्रदूषण करणाऱ्या उत्पादनांना मिळणाऱ्या परवानग्या आणि त्याविषयी उदासीन असणारी विविध पदांवरची माणसं. निकराने त्याला विरोध करणारे पर्यावरणस्नेही कार्यकर्ते आणि संस्था, याविषयी विचार करायला लावते ही कादंबरी.
ही सगळी वीण गच्च विणली आहे. म्हणूनच ती वाचायला मजा येते. म्हणजे हिच्यात काही कमतरता वा त्रुटी नाहीत का? नाहीत कशा.. पण दुर्लक्ष कराव्यात अशा नक्कीच. उदा. जोसेफ, रघु, मधोक, आस्ताद, विहान यांच्या आयुष्यात कोणीच स्त्रिया कशा नाहीत? इतक्या जवळिकीच्या आणि प्रदीर्घ काळाच्या नात्यात कधीतरी त्या व नायिका आमनेसामने येऊ शकल्या असत्या. अशा तिढय़ांना सफाईने बगल दिली आहे. त्यामुळे समग्र चित्रात फटी राहिल्या आहेत. सहसा लेखिका ज्या तऱ्हेचं लेखन करत नाहीत तसं वाचायला मिळालं की सुखद वाटतं. स्त्री असण्याच्या परीघरेषा ओलांडून ही नायिका व्यक्ती म्हणून वेगळे आयुष्य जगते. सहजधर्मानं, अभिनिवेशानं नव्हे म्हणून आणखी बरं वाटतं.
लेखिका, संपादक, संवादक, समीक्षक आणि कथा अभ्यासक अशा अनेक भूमिकांमध्ये सतत कार्यरत. ‘संवादसेतू’ या लक्षवेधी दिवाळी अंकाचे संपादन. कथक नृत्यांगना रोहिणी भाटे यांच्यावरील ‘रोहिणी निरंजनी’ हा गाजलेला ग्रंथ, ‘मंगला गोडबोले यांच्या निवडक कथां’ यासह अनेक पुस्तकांच्या संपादिका.
Vikram Bhagwatद्रुतगत ते विलंबित खयाल ते द्रुतगत अशी स्वतःची स्वतंत्र मांडणी असणारी कादंबरी.
फेब्रुवारी २०१९ मध्ये प्रसिद्ध झालेली कादंबरी वाचायला मला डिसेंबर २०१९ उजाडले ह्यातच माझ्या वाचनाची सध्या जी परवड झाली आहे तिचे चित्र स्पष्ट व्हावे. अर्थात २०२०च्या सुरुवातीपासूनच ह्यावर काही कठोर उपाय मी योजायचे ठरवले आहे. ते जाहीर करायची ही जागा नव्हे.
मी जे शीर्षक दिले आहे त्यातच ‘फोर सिझन्स’ चे मला जाणवलेले वैशिष्ट्य मी मांडले आहे. एखादी कादंबरी मला का आवडते? ह्याचे एका वाक्यात द्यायचे उत्तर, “तिने मळलेली पायवाट मोडून तोडून फेकून द्यावी. तिने प्रस्थापित संकेत झुगारून देऊन, स्वतःचे संकेत निर्माण करायचा प्रयत्न करावा. भले त्यात यश येवो अगर अपयश” आणि ह्या एका मापदंडावर शर्मिलाची कादंबरी एकदम खरी उतरते. मुळात एका झंझावातात ही कादंबरी सुरु होते. मग ती शांत डोहात उतरते आणि पुन्हा एकदा झंझावातात ती परावर्तीत होते आणि एका गूढतेत ती संपते.
अंजनमाळावर सुरुवात होते...आणि तिथे पडलेल्या स्वप्नात कामयानी काळातून प्रवास करीत आठवणीच्या प्रदेशात उतरते. त्या आठवणी भूतकाळाच्या कपाटात बंदिस्त असतात. त्यांना आता वर्तमानात थारा नसतो. त्या नको असतात कारण त्या खूप दुखावणाऱ्या असतात. पण अशा आठवणींचा प्रवास अनिवार्य असतो. तो केल्याशिवाय त्या पूर्ण आकळत नाहीत आणि त्यांच्यामधून बाहेर पडता येत नाही.
कामयानी युरोपमधून मुंबईत पहाटे उतरलेली आहे. आणि तशीच ती खारला तिच्या बंगल्याकडे प्रवास करते आणि तिथे पोचते तो काय? बंगला भुईसपाट, त्या जागेवर नवे बांधकाम सुरु झाले आहे. ती उन्मळते, आणि तिथूनचा ७५ पानांपर्यंतचा प्रवास एका वादळी स्त्रीव्यक्तीमत्वाच्या मनोवस्थेचा आहे. ती काय आहे? तिचे प्रश्न काय आहेत? तिचा गोंधळ काय आहे? हे कादंबरी वाचताना लक्षात येईल. त्याबद्दल लिहायची आवश्यकता नाही. पण त्या ओघात आलेल्या व्यक्तीर्रेखा, इरादी, जोसेफ, अनिर्बन, टॅक्सी चालवणारा सरदार, रघु, अश्विन मधोक,(माझ्या मनावर खोलवर रुजलेली व्यक्तिरेखा), बलदेव, सर्व व्यक्तिरेखा लांबी रुंदीचा विचार न करता ठसशीत उभ्या राहतात. अगदी खूप पार्श्वभूमीवर असलेली कामयानीची आई, सुनीता सुद्धा.
मग पुढे कामयानीचे अंजनमाळावर, पर्यावरण टुरिझमच्या संदर्भात कन्सल्टंट म्हणून येणे,,,इथे कादंबरी द्रुतगतीतून विलंबित खयालात प्रवेश करत. आता व्यक्ती व्यक्ती असल्यातरी त्यांचे अस्तित्व निसर्गाशी संबंधित असे उरते. निसर्ग नसेल तर त्यांच्या वैयक्तिक जाणीवांवर कामायनी फारसा प्रकाश टाकत नाही. तिला त्याची गरज वाटत नाही. Their existence is limited to Nature, the Eco Tourism, the environmental travel of Anjanmal. हे इतके स्पष्ट होते की कामयानी शेवटाकडे येईपर्यंत स्वतःच्या शारीरिक आणि मानसिक जाणिवांबद्दल सुद्धा फक्त ह्याच संदर्भात बोलू शकते. मग ती मार्गारेटच्या सापडलेल्या नोट्स किंवा डायरी असू देत, राणू, एशा, विहान, आस्ताद, मणी, युरोपमधला एरिक, श्रीरंजन, नाडकर्णी, सर्वजण Nature Manipulation चे एक वेगळे अनोखे चित्र आपल्यासमोर उभे करतात. त्यातले काही पॅसिव्ह आहेत काही अॅक्टिव्ह आहेत. ह्या विलंबित खयालातील जाणिवांची प्रतवारी वेगळी आहे. त्या खूप अपरिचित आहेत आणि म्हणूनच त्या विलंबित खयालात आल्या आहेत असे वाटते. इथे प्रत्येक पानापाशी थबकून ते समजून घ्यावे लागते. हा झगडा मानवी भावानांइतका उद्दीपित नाही...तो खूप सटल आहे. पण तो मांडण्यात शर्मिला खूपच यशस्वी झाली आहे.
इथून पुढे कादंबरी पुन्हा एकदा द्रुतगतीमध्ये येते...आणि इथे मात्र शर्मिलाने आपल्याजवळचे सर्व व्यक्तिरेखांना देऊन टाकले आहे. त्यांची मानसिक आंदोलने, शारीरिक आंदोलने...सगळे इतक्या प्रखरपणे आपल्या समोर येते कि काही वेळ आपण स्तब्ध होतो. विशेषतः कामयानी आणि जोसेफ मधला प्रसंग....जोसेफ आणि सुनीता ह्यांचे संबंध त्याचा कामयानी आणि तिच्या वडिलांवर झालेला परिणाम....अनिर्बन मधील तिची गुंतवणूक, सुंदरबनचा तिचा प्रवास, विहानमधील झालेली तिची गुंतवणूक(मानसिक आणि शारीरिक), शरीराच्या अनिवार लाटा सर्वच...ताकदीने येते...आणि अनिवार्यपणे येते. ती टिटवी एक प्रतिक बनून राहते आणि एका खोल डोहांत कादंबरी त्याक्षणी संपते. कदाचित तिथेच पुढची सुरु होते.
ह्या कादंबरीचा आकृतिबंध काहीसा डायरीचा, काहीसा आत्मनिवेदनाचा, तर काहीसा तृतीयपुरुषी निवेदनाचा असा मिश्र आहे. हे बदलते आकृतिबंध वाचकाला कादंबरीशी बांधून ठेवतात.
मी शर्मिला फडके ह्यांचे अभिनंदन करतो. त्याचबरोबर अलीकडेच ह्याच कादंबरीसाठी त्यांना सोलापूरच्या लोकमंगल सार्वजनिक वाचनालयाचे पारितोषिक मिळाले आहे त्यासाठी पण त्यांचे अभिनंदन करतो.
मी त्यांच्या पुढील कादंबरीच्या प्रतीक्षेत.
- HARSHAD SAHASTRABUDDHE
शर्मिला फडकेंची ‘फोर सीझन्स’ ही नवी मराठी कादंबरी नुकतीच वाचून पूर्ण केली. त्यांचे कलाविषयक ब्लॉग आणि लेख मी काही वर्षांपासून फॉलो करतो आहे. मिनिमलीझमबद्दलचं पूर्वी प्रकाशित झालेलं त्यांचं सदरही मी अधूनमधून आवर्जून वाचत असतो. त्यांची भाषा अतिशय सुरेख आहे. विषयानुसार ही भाषा बदलती असते. जेव्हा तुम्ही काही वर्षे एखाद्या लेखकाला फॉलो करत असता, तेव्हा त्याचा लेखक म्हणून साधारण स्वभाव तुम्हाला परिचित असतो. एखाद्या विषयाची मांडणी हा लेखक कशी करेल, त्याने वापरलेली भाषा कशी असेल, लेखाचे टप्पे साधारण कसे असतील इत्यादी आडाखे तुम्ही मनात बांधून ठेवता. त्या लेखक / लेखिकेचं पुढचं आर्टिकल / पुस्तक / नवं काम कधी एकदा येतंय याकडे तुमचं एक वाचक म्हणून लक्ष असतं. यामुळेच, जेव्हा शर्मिला फडकेंची कादंबरी येते आहे असं ऐकलं तेव्हा त्याविषयीची उत्सुकता वाढली. प्रकाशित झाल्यानंतर दुसऱ्या की तिसऱ्याच दिवशी मी ही कादंबरी आणली. केव्हाची वाचायची होती पण राहून जात होतं. एकदाचा मुहूर्त लागला. कामायनी नावाची अतिशय हुशार पण आयुष्यात आलेल्या काही वेगळ्या वळणांमुळे आत्मविश्वास गमावलेली मध्यमवयीन व्यक्ती, फोर सीझन्सची नायिका आहे. कादंबरीची सुरवात होते तेव्हा, सुरवातीची काही पाने वाचून टिपिकल अर्बन टर्ब्युलन्स कैद करू पाहणारी, आजकालच्या तरुण पिढीची अस्वस्थता टिपू पाहणारी ही कादंबरी आहे असा ग्रह होतो. पण साधारण पहिल्या तीस पानांनंतर कादंबरी आपली वेगळी वळणे घेणं सुरु करते. सुरवातीची शंभर एकशेवीस पाने ग्रीपिंग आहेत. या नंतर कादंबरी वेगवेगळे ट्रॅक्स घेते ज्यामुळे ती किंचित भरकटल्यासारखी वाटते. ही कादंबरी वाचकाला खिळवून वगैरे ठेवते, असं मी म्हणणार नाही. ही कादंबरी घटनाप्रधान अजिबातच नाही. अनेक पाने वाचून झाल्यावर याची साधारण कथा काय, असा विचार करता, फारसं ठोस काहीही आठवत नाही. लक्षात राहतील अश्या मेजर घटना यात घडत नाहीत. अतिशय संथ गतीने, आपल्या लयीत चालणारी ही कादंबरी आहे. लेखिका आपल्याला पाहिजे तितका वेळ घेते आणि या निवांत वेगाशी जुळवून घेऊनच वाचकाने ही कादंबरी वाचावी अशी तिची अपेक्षा आहे. सध्या येणाऱ्या नव्या मराठी कथा अथवा कादंबऱ्या वाचल्या, तर त्या फास्ट पेस्ड, असंख्य घटनांनी भरलेल्या, अनेक पात्रे असलेल्या, वैचित्र्यपूर्ण भाषा वापरणाऱ्या, मराठी-हिंदी-इंग्रजीची भेळ असणाऱ्या आहेत असं दिसून येतं.
यातल्या बऱ्याचश्या कादंबऱ्या, एकतर शहरात घडतात नाहीतर गावात. काही कादंबऱ्या समाज, त्यातल्या व्यक्ती किंवा एखाद्या विशिष्ट जातीपुरत्या किंवा एखाद्या विशिष्ट समूहापुरत्याच मर्यादित असल्याचं दिसून येतं. मॉडर्निझमच्या नावाखाली उगीचच काहीतरी क्लटर निर्माण केलेलं दिसून येतं. विचित्र भाषा, विकृत प्रसंग, कृत्रिमरीत्या केलेले अर्धवट शेवट, हे अनेकदा पहायला मिळतं. अनेक प्रसंग, पात्रे व घटनांची भेळ करता करता कथानकाची वीण कधी उसवते हे लेखकाच्या लक्षात येत नाही असं खूपदा वाटतं. लेखकाने मूळ कथानकाला जोडलेली ठिगळे, वाचक स्वच्छ पाहू शकतात. कादंबरी कुठे फसली हे अगदी साफसाफ कळू शकतं. आपण वाचलेली कादंबरी लेखकाने नेमकी कश्याकरता लिहिली असावी हे ही बरेचदा कळत नाही. `सध्या हे असलंच चालतं, तेव्हा हेच खपवा` असा धंदेवाईक विचार त्यातून दिसून येतो. या सर्व गोष्टींना, शर्मिला फडकेंची नवी कादंबरी ‘फोर सीझन्स’ मोठा अपवाद ठरते. बॉटनी तथा वनस्पतीशास्त्र हा लेखिकेचा अभ्यासाचा विषय. त्यांचं शिक्षण याच विषयातलं आहे. या विषयाची नाळ, पर्यावरण या अतिशय महत्वाच्या पण दुर्लक्षित विषयाशी जुळलेली आहे. चित्रसमीक्षा, कला इत्यादी क्षेत्रांमध्ये मोठं कार्य केलेली, विदेशात पर्यटन केलेली, विविध अनुभव घेतलेली उच्चशिक्षित व्यक्ती जेव्हा पहिल्या कादंबरीकरता ‘पर्यावरण’ हा विषय निवडते, तेव्हा विशेष कौतुक वाटतं. पण, त्याचबरोबर, अश्या विषयावरची कादंबरी कशी असेल, याची नेमकी कल्पनाही डोळ्यासमोर नेमकी साकारत नाही. ही कादंबरी तिच्या विषयापासूनच इतर समकालीन कादंबर्यांच्या तुलनेत वेगळी ठरते. या कादंबरीच्या केंद्रस्थानी कामायनी ही चाळीशीच्या उंबरठ्यावर असणारी स्त्री आहे. आयुष्यात पूर्वी घेतलेल्या अनुभवांमुळे ती डिप्रेशनमधे आहे. यातून बाहेर काढण्यासाठी जोसेफ नावाचा तिचा जुना वयस्कर मित्र तिला सर्वतोपरी मदत करतो. त्याने दिलेला मदतीचा हात कामायनी स्वीकारते आणि मुंबईपासून बऱ्याच दूरवर असणारं एक प्रोजेक्ट स्वीकारते. विदेशात काम पाहिलेली कामायनी नव्या उमेदीने `ग्रीन कन्सल्टंट` म्हणून नवं काम स्वीकारते आणि शहरापासून दूर असणाऱ्या, आपल्याच लयीत चालणाऱ्या एका वेगळ्या जगाचा भाग होऊन जाते. विकास आणि पर्यावरण या दोन्ही बाबी एकत्र नांदू शकत नाहीत हे कडवट सत्य आपल्या सर्वांनाच माहिती आहे. या गोष्टी एकत्र नांदाव्यात, याकरता ग्रीन कन्सल्टंट काम पाहतात. पण, सचोटीने काम पाहणं आणि केवळ कागदी परवानग्या आणून प्रोजेक्ट `ओके` करून देणं यात फार मोठं अंतर असतं.
सचोटीने काम पाहणारी व्यक्ती जेव्हा निसर्गावर मनापासून प्रेम करणारी असेल आणि दुसरीकडे तिला जेव्हा कामाचा भाग म्हणून नियमबाह्य गोष्टीदेखील चालवून घ्याव्या लागतात, तेव्हा तिची मोठीच कुचंबणा होते. अशीच कुचंबणा कामायनीची होते आहे. ग्रीन कन्सल्टंटची भूमिका ही तारेवरून चालण्याच्या कसरतीसारखीच. सेन्सिटिव्ह मनाची व्यक्ती अनेक गोष्टी मनाला लावून घेत असते. जर पूर्वायुष्यात खालेल्या फटक्यांची या संवेदनशील मनाला जोड असेल, तर आत्मविश्वास पुरेसा डळमळीत झालेला असतो. एखादं काम आपल्याला जमेल की नाही, याची खात्री वाटत नसते. आयुष्य अर्थहीन वाटू लागतं. अश्या परिस्थितीत अडकलेली कामायनी या नव्या कामाच्या माध्यमातून स्वतःचा शोध घेते. पूर्वायुष्याचा धांडोळा घेते. सध्याचं आयुष्य आणि गत-आयुष्य यांचे धागे जोडू पाहते. काय चूक काय बरोबर, याचा अदमास घेते. `फोर सीझन्स` मधे असलेली फर्स्ट आणि थर्ड पर्सनची सरमिसळ फार विशेष आणि वेगळी आहे. थर्ड पर्सन वेगळ्याच पद्धतीने मांडायचा अनोखा प्रयोग ही कादंबरी करते. यात बरीच पात्रे आहेत पण ती जाणीवपूर्वक योजलेली आहेत. पात्रांची फुकट भाऊगर्दी आणि विनाकारण केऑस होत नाही. यात ठोस घटना म्हटलं तर फारश्या नाहीत. टाईमलाईन्स बर्याचश्या आहेत. त्यांची सरमिसळ आहे. पण हे सगळं पुरेसा वेळ घेऊन संथ गतीने केलं जातं. शहर आणि गाव या भिन्न प्रवृत्तींचा सुरेख मेळ यात साधला जातो. फारश्या घटना आणि पात्रे नसलेली वर्णनात्मक कादंबरी लिहिणं हे अतिशय अवघड काम आहे. वाचकाला ही कादंबरी गुंगवून ठेवत नाही. पण, `पुढे काय` ची उत्कंठाही लागते. त्याचबरोबर हे सांगावंसं वाटतं, की घाईने वाचून एकदाची संपवून टाकायची ही कादंबरी नाही. हाताशी भरपूर वेळ असताना, कादंबरीमधल्या वातावरणाशी एकरूप होत, त्याच्या संथ,शांतपणाचा आस्वाद घेत, त्यातला हळुवारपणा अनुभवत वाचायची ही कादंबरी आहे. पृष्ठसंख्या १०० ते साधारण २४४ हा भाग बऱ्यापैकी ताणलेला वाटतो. तो पन्नासएक पानांनी कमीदेखील चालला असता असं वाटतं. साधारण २४५ व्या पानापासून ते शेवटपर्यंत कादंबरीमधे अनेक घटना घडू लागतात. कामायनीच्या गतआयुष्यातील रहस्ये उलगडू लागतात. पुढे काय? ची उत्तरे हळूहळू मिळू लागतात. पण २४४ व्या पानावर येईपर्यंत मधल्या साधारण सव्वाशे पानांमध्ये वाचकाचा पेशन्स पणाला लागतो. निसर्ग, पर्यावरण याची फारशी आवड नसलेल्यांना किंवा या गोष्टींचा दुरून, तटस्थपणे विचार करणाऱ्या व्यक्तींना हा भाग निश्चितपणे रटाळ वाटू शकेल.
ग्रीन कन्सल्टन्सी, आर्किटेक्चर, एखाद्या डेव्हलपमेंट प्रोजेक्टमधले बारकावे, शासकीय बाबी इत्यादी बराचसा टेक्निकल भागही यात बऱ्याच तपशीलात येतो. या फील्डशी तुम्ही फारसे संबंधित नसाल, त्याविषयी तुम्हाला फारशी आस्था नसेल, यासंबंधीची वृत्ते, बातम्या इत्यादी तुम्ही फारश्या वाचत नसाल तर तुम्हाला हा भाग समजायला किचकट वाटू शकेल. एक नक्की आहे, की ही कादंबरी करमणूक म्हणून वाचण्याकरता नाही. वर्ल्ड सिनेमा किंवा एखादं अमूर्त चित्र अथवा शिल्प पाहण्याकरता जसा भरपूर पेशन्स आवश्यक असतो, तितक्याच दर्जाचा पेशन्स ही कादंबरी वाचताना ठेवावा लागतो. २४४ पानांपर्यंत आल्यावरही अजून काहीही घडलेलं नाही, असं फीलिंगही वाचताना येऊ शकतं. आधीच सांगितल्याप्रमाणे, ही एकदा वाचून संपवायची गोष्ट नाही. ही एक वेगळी अनुभूती देणारी गोष्ट आहे. यातलं सज्ञान व डोळस जंगलवाचन / निसर्गवाचन रम्य आहे. फोर सीझन्सकरता पुरेसा वेळ हाती हवा. यातल्या वातावरणात रमायची तयारी हवी आणि लेखिका नेईल त्या वाटेने, त्या वाटेवरचा संथ-शांतपणा अंगी भिनवत वाचायची तयारीही हवी. कामायनीची मनोभूमिका समजून घेत, त्यात वर्णन केलेलं वातावरण डोळ्यांसमोर आणत, त्याचा फील घेत घेत, त्यातली पात्रे जी गाणी ऐकतात ती स्वतः ऐकत त्यात रमतरमत वाचायची मजा और आहे. ही फक्त वाचण्याची कादंबरी नसून फील घेत, रमत, मुरत करायची एक सुंदर, तरल गोष्ट आहे. मी अनेकदा म्हणतो, की हल्ली पुस्तके ‘चांगली’ असतात’ पण ती ‘संग्राह्य’ असतीलच असं नाही. ‘फोर सीझन्स’ ही कादंबरी चांगली तर आहेच. पण ती संग्राह्य देखील आहे. यातली भाषा, यातलं वातावरण, कथानक उलगडताना यात केलेले प्रयोग, वाक्य / परिच्छेद अर्धवट तोडायची यातली शैली, डायरीसारख्या छोट्या नोंदी, डायरीच्या आत आणि क्षणात डायरीच्या बाहेर, मनाच्या आतला संवाद, प्रत्यक्षात घडणारा संवाद अशी सतत बदलती असणारी रचना हे सगळं उत्तम आहे. कादंबरीचा एकूण आवाका, तिचा परीघ बराच व्यापक आहे. वेगवेगळ्या टाईमलाईन्स एकमेकांत सहजी गुंफून केलेलं कथनही एरवीपेक्षा वेगळं आहे. ‘पर्यावरण’ या, कादंबऱ्यांमधून फारश्या न-आढळणाऱ्या विषयाला वाहिलेली, बुद्धीला खाद्य देणारी, काही महिने उलटले की पुनर्वाचन करावं असं वाटायला लावणारी, अलीकडच्या काळातली ही एक उत्तम कादंबरी आहे.
- Shruti Tambe
फोरसीझन्स वाचली. आवडली. पुरवून वाचली. बरेच दिवस ती संपूच नये असं वाटत होतं.
अभयारण्यं पाहिलेली आहेत. पण ग्रासलॅन्डचं नैसर्गिक, वरवर अनाकर्षक वाटणारं सौंदर्य, अभयारण्यामुळे उखडून टाकले गेलेले साधेभोळे लोक, निसर्गासोबत जगणारे आदिवासी-राक्षसी विकासाच्या कल्पना आणि अतिशय संवेदनशीलतेनं हे पाहून बदलणारी एमराल्ड!-हे सुरेख बांधलं गेलंय.
सगळ्यात मनाला भिडली उभ्याआडव्या पसरलेल्या माळरानांची वर्णनं-टोचऱ्या, खुरट्या गवतापासून ते मोठ्ठ्या वृक्षांपर्यंतची सगळी दुनिया सांभाळणारं माळरान. भारत हा खरं तर निम्मापाऊण माळरानच आहे. या माळरानाची शान असणारे तरस, कोल्हे, लांडगे, हरणं, ससे-सगळंच मनोहारी. तुम्ही हे सगळंच रेखाटलंयत. पण सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे सुंदरबन, मुंबई, माळरान आणि इटली ही जगं वेगळीही आहेत आणि एकात्मही. हे तुम्ही मनाला भिडेल आणि पोहचवेल असं सांगितलंय.
कादंबरीचे तुकडे वाचतावाचता मुंबईकर विकासवादी मुलगी ते मानवी जीवन, स्थलांतरं, शोषण, अगतिकता, नैसर्गिकता, प्रयत्नवाद हे समजून घेणारी एक प्रगल्भ शहाणिव हळूहळू तिच्यात कशी येते ते तुम्ही उलगडून दाखवलंय.
कामासाठी सध्या पश्चिम महाराष्ट्रातल्या अभयारण्यात फिरत्येय. ओसाड होत चाललेली माळरानं, बेमुर्वत फोफावणारी ऊसशेती, जंगलात माणसं घुसत गेल्यानं धुपणारा निसर्ग, "मोठ्ठ्या" विकासाच्या स्वप्नात आंधळी झालेली मध्यमवर्गीय लक्षावधीची झुंड यात तुमची फोर सीझन्स एक समजुतदार, प्रगल्भ असा सूर लावते.
इतकं सुरेख प्रवाही गद्य बऱ्याच दिवसांनी वाचायला मिळालं ते तुमच्या या कादंबरीमुळे.
त्याबद्दल थॅंक्यू. आणि तुम्ही यापुढेही असंच सकस आणि सरस लिहित राहाल अशी शुभेच्छा.
आपली,
श्रुती तांबे
- Veena Gavankar
ब-याच दिवसांनी एक खूप छान कादंबरी वाचायला मिळाली.शर्मिला फडकेंची फोर सीझन्स.लेखिकेची भाषा अतिशय समृद्ध. ओघवती शैली.वर्तमान आणि भूतकाळाच्या अनुभवांचा सुंदर गोफ.भविष्याचं सकारात्मक सूचन.लेखिकेचा पर्यावरणाचा अभ्यास,`निसर्गाचं शहरीकरण `होण्यातील धोक्यांचा इशारा..सारं काही वाचताना खिळवून ठेवतं.खूप तयारीनं अभ्यासून लिहिलेली ही कादंबरी मला अतिशय आवडली.अभिनंदन शर्मिला फडके. खूप लिहा.शुभेच्छा.
- Rajendra Hendre
ऋतुचक्राच्या सफरीतली कादंबरी...
शर्मिला फडके यांची ‘फोर सीझन्स’ ही पहिलीच कादंबरी नुकतीच प्रसिद्ध झाली आहे. तसं पाहिलं तर मराठीतील ही पहिलीच ब्लॉग नॉव्हेल. ‘ट्युलिप्स इन ट्वायलाईट’ हा ब्लॉग लिहिता लिहिता लेखिकेच्या हातून या कादंबरीने आकार घेतला. कादंबरीचं कथानक मुंबई, युरोप, सुंदरबन आणि माळरान अशा चार ठिकाणी घडतं. त्यात अनेक बॅकस्टोरीज आहेत. नायिकेने अनुभवलेलं चार ऋतूचं चक्र, तिच्या आयुष्यातले चार पुरुष आणि चार प्रदेश यांच्या छान गुंफणीतून वेगवेगळे ऋतू आणि पर्यावरण वाचकाला भेटत जातं. पानगळीला पहिला ऋतू, स्थिरावलेल्या थंडीचा दुसरा ऋतू, उबदार उष्ण उन्हाळ्याचा तिसरा ऋतू आणि धुवांदार पावसाचा चौथा ऋतू अशा चार ऋतूंच्या परिक्रमेने कथा धावत राहते आणि कादंबरी अखेर पूर्णत्वाकडे जाते.
- शिवमार्ग मासिक : मे-जून २०१९
निसर्गाच्या सान्निध्यात एका तरुणीचा ‘स्व’कडे झालेला व्यामिश्र प्रवास
प्रत्येक माणसाचं जीवन वेगळं असतं. त्या जीवनाला अनेक कंगोरे असतात. साहित्यकृतीतून त्या कंगोऱ्यांना भिडणं काही लोकांनाच जमतं. अशाच काही लोकांपैकी एक आहेत शर्मिला फडके. ‘फोर सीझन्स’ या कादंबरीतून कामायनी या प्रमुख व्यक्तिरेखेच्या माध्यमातून त्या जीवनातील या कंगोऱ्यांना व्यामिश्रतेने भिडल्या आहेत. कामायनी नावाची मनाने भरकटलेली तरुणी एका प्रोजेक्टच्या निमित्ताने निसर्गाच्या सहवासात येते आणि तिचा ‘स्व’चा शोध सुरू होतो. या शोधातून अधूनमधून तिचा भूतकाळ उलगडत राहतो.
कामायनीच्या निवेदनातून ही कादंबरी पुढे सरकत राहते. डॉ. रवी हे कामायनीचे वडील, कामायनी बारा वर्षांची असताना तिची आई दुसरं लग्न करते आणि रवी व कामायनीच्या जीवनातून निघून जाते. रवी प्रॅक्टिसमध्ये मग्न असल्यामुळे कामायनीला एकाकी वाटत असतं. त्यामुळे शेजारी राहणाऱ्या डॉ. बॅनर्जी ऊर्फ बानीदांच्या घरी तिचं येणं-जाणं असतं. डॉ. रवी आणि कामायनीची आई या दोघांचाही मित्र असलेला जोसेफ, कामायनीच्या कुटुंबाशी, विशेषत: कामायनीशी त्याचे घनिष्ठ संबंध असतात. त्याला स्वत:चं कुटुंब नसल्यामुळे तो कामायनीशी, रवीशी जोडलेला राहतो. कामायनी त्याच्या मुलीसारखीच असते. जोसेफची स्वत:ची अ‍ॅडव्हर्टायझिंग फर्म असते.
कामायनीने डॉक्टर व्हायचं स्वप्न बघितलेलं असतं. त्यादृष्टीने गुणवत्ताही प्राप्त केलेली असते; पण निर्णय घ्यायच्या वेळी मात्र ती मास कम्युनिकेशनचा कोर्स करते. अ‍ॅडव्हर्टायझिंगमध्ये गोल्ड मेडल मिळवते. जोसेफच्या हाताखाली काही काळ कामही करते; पण बानीदांचा मुलगा अनिर्बन याच्याविषयी वाटणाऱ्या आकर्षणातून ती त्याच्या ‘सेव्ह टायगर्स’ या मोहिमेत सहभागी होण्यासाठी त्याच्याबरोबर निघते. अनिर्बनकडून मात्र तिला काहीच प्रतिसाद मिळत नाही. त्याचं कोरडेपणाने वागणं आणि प्रवासातील अडचणी बघितल्यावर ती अर्ध्या रस्त्यातून माघारी फिरते. जोसेफ तिला पुढच्या शिक्षणासाठी अमेरिकेला पाठवतो. तो कोर्स ती यशस्वी रीतीने पूर्ण करते; पण तिथे असताना एरिककडे आकर्षित होते. ते दोघं एकमेकांना अंगठीही घालतात; पण कामायनीचं मन अजूनही अनिर्बनकडे ओढ घेतं असतं. त्यामुळे ती एरिकला पूर्णपणे स्वीकारू शकत नाही आणि कोर्स पूर्ण झाल्यावर भारतात (मुंबईत) परत येते.
दरम्यान, तिच्या वडिलांचा मृत्यू झालेला असतो. त्यांचा बंगला तिच्या आईने विकलेला असतो. ती परत जोसेफबरोबर काम करायला लागते; पण बदललेल्या मुंबईशी, तिच्या कामातील बदलांशी जुळवून घेणं तिला जमत नसतं; म्हणून जोसेफ तिला मुंबईपासून दूर जाण्याचा सल्ला देतो. आयडीसीच्या इको टुरिझम प्रोजेक्टमध्ये अंजनेश्वर हिल उतारावर ग्रीन रिसॉर्टचा पायलट प्रोजेक्ट होतो. स्थानिक पर्यावरणवाद्यांचा त्याला विरोध असतो. तिथे ग्रीन कन्सलटन्ट म्हणून कामायनीने जावं, असं जोसेफ सुचवतो. तिकडे जायला ती नाखूष असते; पण बानीदाही त्या पर्यावरणवाद्यांमध्ये त्यांच्या संस्थेच्या माध्यमातून सामील आहेत, हे जेव्हा तिला समजतं, तेव्हा ती जायला तयार होते. त्यांच्याकडून अनिर्बनबद्दल काही समजेल, अशी तिला आशा असते.
उजाड माळरान असलेल्या ठिकाणी ती पोचते आणि जुन्या रेस्टहाउसमध्ये राहण्याचा निर्णय घेते. रेस्टहाउसची व्यवस्था पाहणाऱ्या राणू आणि लाखी, त्यांची मुलगी मणी यांच्याशी तिचे स्नेहबंध जुळतात. इथेच तिला विहान भेटतो. एक माणूस म्हणून विहान तिला भावतो. मणीबरोबर ती निसर्गचक्र अनुभवते. एकूणच, हा निसर्ग तिला चिंतन करायला भाग पाडतो आणि मग त्या निसर्ग सान्निध्यात तिचा ‘स्व’कडचा प्रवास सुरू होतो. ती तिच्या भूतकाळाचा, तिच्या जीवनाचा अन्वयार्थ लावू पाहते. तिला ‘स्व’ची ओळख पटायला लागते.
तर निसर्गाकडे डोळसपणाने पाहिल्यानंतर कामायनीच्या मनात जी आंदोलनं सुरू होतात, ती आंदोलनं प्रभावी भाषेत टिपणारी ही कादंबरी आहे. ‘फोर सीझन्स’ हे शीर्षकही प्रतीकात्मक आहे. जोसेफ, अनिर्बन, विहान इ. व्यक्तिरेखा व्यामिश्रतेने साकारल्या आहेत. कामायनीचा हा निसर्गाच्या कॅनव्हासवरचा मनोप्रवास अनुभवण्यासारखा आहे.
- Maharashtra Times Samwad 23-6-19
`स्व`प्रतिमेच्या शोधाची आगळी-वेगळी गाथा...
शर्मिला फडके यांच्या नुकत्याच प्रकाशित झालेल्या `फोर सीझन्स` या कादंबरीला पर्यावरणाची पार्श्वभूमी आहे, पण हे केवळ नैसर्गिक पर्यावरण नाही; ते माणसाच्या अंतरंगातले, मानवी नातेसंबंधांचेही पर्यावरण आहे. या साहित्यकृतीची नायिका कामायनी बरेच प्रदेश, नाती ओलांडून एका उजाड माळरानावर आली आहे. रखरखीत भूतकाळात मायेचे, ओलाव्याचे काही निसटते क्षण तिच्या वाट्याला आले होते; पण तिच्या मूळ अस्थिर, अस्वस्थ स्वभावाने तिला ते स्वीकारण्यापासून नेहमीच रोखून धरले आहे. मुंबईत उच्चभ्रू वस्तीत, संपन्न बंगल्यात राहणारी ही मुलगी विलक्षण एकाकी आहे. तसाच तिचा बाबा, जोसेफ, आई हेही एकेकटेच. तिचे अस्वस्थपण अगदी बाबा आणि जोसेफलाही समजून घेता येत नाही आणि तिला त्यांचे. तरीही ती आपल्या जगण्याचे आयाम शोधते ते बाबा-जोसेफ-बानीदा-अनिर्बन-एरीक यांच्या संदर्भातच. तिचे असे तिच्याकडे काहीच का नाही? स्वतःचे निर्णय स्वतः का घेता येत नाहीत?
`सगळं सोडून इथेच का आलीस?` या प्रश्नालाही उत्तर नाही.
हे माळरान कधीकाळी विलक्षण समृद्ध होते. पण इथे आता आहे फक्त कुसळी गवत, बोरी-बाभळी, पिंपळ-अंजनाची मोजकी झाडं. नागदेवीचा कातळ. हिर्वाकाळा डोह. ना फुलपाखरं-पक्षी-प्राणी. फक्त रखरखीत गवताच्या छटा आणि काहीच नाही.
पण नाही कसे?
कामायनी राहते आहे ते ब्रिटिशकालीन रेस्टहाऊस. टेकाडावरच्या पवनचक्क्या, पर्यटनस्थळ, फार्महाऊसेस, होऊ घातलेला इको-टुरिझम प्रकल्प आणि फ्लोरिकल्चरचे ग्रीनहाऊस. ग्रीन, इको-फ्रेंडली अशी बिरुदे मिरवणाऱ्या देशी-विदेशी कन्सल्टन्सीज, सरकारी शासनयंत्रणा आणि कॉर्पोरट उद्योगसमूहांनी इथे कधीच पावले रोवली आहेत. विकासाच्या नावाखाली इथल्या डोंगर-टेकाडावरच्या जमीन-जंगलावर ताबा मिळवून स्थानिक लोकांच्या उपजीविकेचे मार्ग हिसकावून, निर्वासित होण्याचा हुकूम फर्मावणारा जागतिकीकरणाचा अदृश्य पंजा आता माळरानाच्या दिशेने सरसावला आहे. या विध्वंसाला विरोध करणारी `बोटॅनिकल रीसर्च इन्स्टिट्यूट` आणि `पलाश`सारखी सेवाभावी संस्थाही माळरानावर आहे. विजेचा प्रवाह असलेल्या तारांचे कुंपण असलेली. जलाशयावर गुराढोरांना येण्याची मनाई करणारी. तितकीच बंदिस्त.
पर्यावरण आणि माणसामधला संघर्ष हा विषय चिरंतन आहे, विकसनशील देशात राहणारा माणूस या संघर्षात भरडून निघतो आहे. इथे `धरण`, `पाणी कुठवर आलं... `, `वृषभसूक्त` आठवतात. अशा संघर्षाचे चित्रण करणारी साहित्यकृती म्हणून `फोर सीझन्स`चे वेगळेपण लक्षात घेतले पाहिजे. कामयानी ही परदेशी विद्यापीठातून ग्रीन मॅनेजमेंटची पदवी घेतलेली, ग्रीन अॅडव्हर्टायझिंगचा अनुभव घेऊन, त्यातून भ्रमनिरास झालेली , पण तिची भ्रमनिरासाची वेदना पर्यावरण-विध्वंसक कॉर्पोरेट्स, विकासाची आभासी स्वप्ने रंगवणारे बांडगुळी जाहिरातक्षेत्र आणि या विध्वंसाला विरोध करणाऱ्या संस्थांपुरती मर्यादित नाही. हरपलेल्या नातेसंबंधांच्या वैफल्य-नैराश्याचा स्तर त्या वेदनेत सामावलेला आहे. पूर्वीच्या त्या सुरक्षित-सुंदर जगात बाबा, जोसेफ, वनस्पतिशास्त्रज्ञ -चित्रकार-बाउल गीते गाणारे बानीदा होते आणि अनिर्बन. तोही होताच. सुंदरबनातून परतताना तिला अजिबात न रोखणारा. सुंदरबनात रोज जन्म घेणाऱ्या आणि नष्ट होणाऱ्या सामुद्री बेटांचे अस्थिर जग असो वा मिलान-कॅलाब्रियामधल्या व्हिलातले सुरक्षित जग, तिने स्वतःच तिथे जगण्या-रुजण्याच्या शक्यता उध्वस्त केल्या होत्या. त्या जगात कधीच परतून जाता येणार नाही, पण पुढे काय? यातून मुक्त होण्याचा मार्ग? तो तरी कुठे ठाऊक होता?
कामायनी इको-टुरिझम प्रकल्पावर काम करता करता दिनचक्रानुसार बदलणारे माळरानाचे रंग आणि मूड्स टिपत माळावरून फिरायला लागते आणि माळरान तिच्याशी बोलू लागते. हे माळरान व्हिन्सेंट व्हॅन गॉगच्या चित्रात सूर्याच्या प्रखरतेत तापून निघालेले माळरान आहे. रात्रीच्या अंधारात शेकोटीत काटक्या सारणाऱ्या व्हिन्सेंटच्या, मातीसच्या, गोगॉच्या हाका तिला माळरानावरून ऐकू येत राहतात. व्हिन्सेंटच्या माळरानाशी तिचे नाते जुळणे, हा या कादंबरीतला खिळवून ठेवणारा घटक आहे. निसर्गातली अशी अनेक विलक्षण चित्रमय गूढे या कादंबरीत पेरुन ठेवली आहेत, ती `पुढे काय…` अशी ओढ लावत कथाप्रवाह पुढे नेतात.
ही संपूर्ण कथा कामायनीच्या दृष्टिकोनातून, तिच्या भूत-वर्तमानाचे ताणेबाणे विणत, तिच्या एकाकी आयुष्यातल्या अनेक गुंत्याचे चित्रण करत जाते, म्हणून कादंबरीच्या पूर्वापार चालत आलेल्या संकल्पनेला छेद देणारा, कथानकाच्या गरजेनुसार खुलत जाणारा अतिशय वेगळा रूपबंध इथे अवतरला आहे. विकसित आणि विकसनशील देशांतल्या प्रगती-संघर्षाच्या ताण्याबाण्यांत जगणाऱ्या माणसाचे आयुष्य आता पूर्वीसारखे साधे-सोपे राहिलेले नाही, त्याच्या अगणित ठिकऱ्या उडाल्या आहेत. या ठिकऱ्यांमध्ये नेहमीच संगती लावता येत नाही. मायमातीपासून दुरावलेला माणूस आज जितका अस्थिर, अस्वस्थ आणि परात्म आहे, तितका तो कधीच नव्हता. अशा माणसांची कहाणी सरळधोप-एकरेषीय सांगणे कसे शक्य आहे? या कथानकात निसर्गाशी नाते तुटलेली, सुशिक्षित म्हणवणारी, कॉर्पोरेट कल्चरमधली श्रीरंजन-नाडकर्णी-देशमुख, जाहिरातविश्वातली रघु-मधोक, तसेच सरकारी देवकर-निर्मल- सुब्रतो आहेत; तशीच निसर्गाशी आदिम नात्यांनी घट्ट बांधली गेलेली, खरीखुरी शहाणी राणू -लाखी-मणी, पर्यावरण संशोधक आस्ताद आणि विहान अशी माणसेही आहेत. त्या रेस्टहाऊसमध्ये पूर्वी राहणारी वनस्पती-संशोधक मार्गारेट ग्रॅहॅम फिलिप आणि त्यावेळचा तिचा सहकारी, शंभरी उलटून गेलेला आदिवासी येशा ही दोन विलक्षण पात्रे या कथानकात आहेत. काळाचे पडदे भेदून डायरी, जर्नल्स, प्रवासवर्णनातून अवतरलेली मार्गारेट आणि रेस्टहाऊसमधल्या थबकलेल्या घड्याळाची गंजकी चावी फिरवून, काळाला गती देणारा येशा... हे दोघेही जन्म-मृत्यूचे चक्र भेदणारे जणू कालयात्रीच. ते कामायनीला आयुष्याकडे बघण्याची नवी दृष्टी देतात. तिचे थिजलेले अंतरंग चेतवून पुढे निघायला प्रवृत्त करतात. या प्रत्येक पात्राची या कहाणीपलीकडे, आधीपासून एक कहाणी होतीच, ती या कथेत कालक्रमाची मोडतोड करत प्रवाहित झाली आणि ती जिथे संपलीशी वाटते तिथे ती संपली आहे थोडीच? `फोर सीझन्स`मध्ये असे अनेक संदर्भांचे, उपकथानकांचे काही ठळक-पुसट ठिपके आहेत; पण ते एकमेकांशी जोडण्याचा, प्रत्येक उपकथेला शेवटापर्यंत पोहोचवण्याचा अट्टाहास नाही. म्हणूनच यातून मिळणारा अनुभव एकरेषीय होत नाही, तो होऊही शकत नाही. त्याचा मागोवा वाचकाने आपल्या परीने घ्यायचा आहे.
निसर्गाचे बोट बाळमुठीतून सुटून गेलेल्या माणसाचे परात्मपण बाई खूप आतून समजून घेऊ शकते, कारण तिचे आंतरिक नाते त्या आदिमायेशी, त्या `मदर अर्थ`शी जुळलेले असते. त्या आंतरिक नात्याची ओढ कामायनीला मार्ग दाखवत राहते. आयुष्याच्या टप्प्यांवर तिला बानीदा, मार्गारेट, येशा, मणी , लाखी, विहान आणि आस्तादांसारखी माणसे भेटतात. तिला मार्ग सापडतो, पुढच्या हाका ऐकू येतात, त्यावरुन ती एकटीच पुढे जाऊ शकणार असते, हेही समजते.
`फोर सीझन्स` ही कामायनी आणि तिच्या निसर्गाशी असणाऱ्या नात्याच्या शोधाची, तिच्या स्व-प्रतिमेच्या शोधाची कहाणी आहे. या कादंबरीतील भाषाशैलीची विविधता, काव्यात्मकता आणि चित्रमयता हा एक वेगळाच विषय आहे.
कदाचित पुढच्या काळात येणाऱ्या कथा-कादंबऱ्या असेच रूपबंध घेऊन अवतरणार असतील, कुणी सांगावे!
...यशोधरा काटकर
- ASHUTOSH DIWAN
-"फोर सीझन्स ही कादंबरी वाचून संपली.अलिकडे वाचलेली ही मला सर्वात जास्त आवडलेली कादंबरी आहे.
मानवी मनाचे(मुलगी-स्त्री जास्त करुन)खोल गुंते उलगडण्याचा यात एक बय्रापैकी यशस्वी प्रयत्न केला आहे.
निसर्गाची,व चित्रकलेची वर्णने यात या कादंबरीचा एक आशयाची गरज या अर्थाने जैव भाग म्हणून आहेत.इतर वेळा दिसतात तशी उपयोगी ठिगळे म्हणून येत नाहीत.
पर्यावरण संवर्धन(व त्याची नितांत गरज) व मानवी जगण्याच्या गरजा(व गरजा बनत चाललेल्या सुखसोयी) यांच्यातील संघर्ष व त्याच्या अपरिहार्य पणाचे आयाम ही कादंबरी बय्राच प्रमाणात शोधू पाहते.
निसर्गाच्या सानिद्ध्यात एकरूप होऊन जगण्याने आयुष्यांच्या अवघड प्रश्नांची उकल होण्याचा मार्ग सापडतो,आपण वास्तवाला उघड्या डोळ्यांनी व खुल्या मनाने सामोरे जातो असे सुचवले जाते.
ही एक बय्रापैकी काॅन्शसली,कसब वापरुन रचलेली कादंबरी आहे.मानसीक प्रक्रीयांचा खोल अनुभव शारिरीक वर्णनातून(म्हणजे नुसत्या मनुष्य शरिराच्या नव्हे,दृश्य ज्ञानेंद्रियांना कळणाय्रा)पोचवण्याची त्यांची क्षमता प्रचंड आहे.इतकी प्रचंड मनस्वीता कशी अशी काठावर उभारुन वर्णता येते याचा विस्मय वाटतो.
अश्या अनेकच गोष्टी आहेत.सगळ्या लिहत नाही.आपल्या आपण प्रत्यय घेतल्यास नवेनवेच कोणाकोकोणाला दिसेल.
एकंदरीत फारच वाचनीय व महत्वाची कादंबरी आहे हे नक्की.
जाता जाता काही त्रूटी वाटल्या पण त्या अगदीच नगण्य आहेत.
मागे माझे अत्यंत आवडते लेखक मकरंद साठे यांना मी एक पत्र लिहून,काय तुमची यमू?,स्टाॅकींग करणाय्रा बाईला कटवायला “बाई”कडे जायचे हा उपाय!वगैरे विचारले.त्यांनी पत्र लिहीले की तुम्ही गोष्ट पाहताय.त्यामागचा आशय विचारात घ्या.खरे आहे(म्हणजे असावे).या कादंबरीची गोष्टही कोणाला कमी वाटू शकेल.
थोडी रिपीटीशन जाणवत राहते.समजा सरकारी यंत्रणांची अनास्था वगैरे.
शेवटच्या वीसएक पानात सगळे थोड्या प्रयत्नाने गुंडाळल्यासारखे वाटते.ते कदाचीत थोडे आधी स्पेस करुन शेवटचा फोकस थोडा जास्त शार्प करता आला असता.निरवानिरवीची कुरतड फार प्रतिकात्मक वाटते(विहान).वगैरे.
सारांश-एकतर आपल्या खास मराठी भावनादी गोष्टी दुसय्रा भाषेत अनुवादीत करता येतच नाहीत.मुद्दाम दुसय्रा भाषेत लिहीणारे आपले एक्झाॅटीक शो करुन विकण्याच्या प्राथमिक भानगडीत असतात.आणी वर आपल्याकडे मराठी इंग्रजी अनुवाद कला नाहीच.या कादंबरीचा चांगला इंग्रजी अनुवाद बुकर साठी शाॅर्टलीस्ट तरी नक्की होईल असे वाटत राहते.
- SAYALI PARANJAPE
ऋतूचक्र: आतलं आणि बाहेरचं...
शर्मिला फडके यांच्या फोर सीझन्स या कादंबरीचं शीर्षक पहिल्यांदा डोळ्याखालून गेलं तेव्हा वाटलं होतं की, परदेशातलं सेटिंग दिसतंय. आपल्याकडे कुठे असतात चार ऋतू. एकतर वसंत, ग्रीष्म, वर्षा वगैरे सहा ऋतू किंवा उन्हाळा, पावसाळा आणि हिवाळा असे तीन. हल्ली एखादी कादंबरी किंवा कोणतंही फिक्शन वाचण्यापूर्वी मुद्दामहून त्याबद्दल दुसऱ्या कोणी लिहिलेलं, छापून आलेलं फारसं काही वाचत नाही. अगदी ब्लर्ब आणि प्रस्तावनाही कादंबरी वाचून झाल्यानंतर वाचते. खूप तपशील कळले असले तर त्या साहित्यकृतीचा अनुभव त्या तपशिलांच्या छायेत घेतला जातो असं वाटतं. मनाची पाटी कोरी ठेवून पुस्तक उघडलं की काहीतरी वेगळा अनुभव गवसतो. तरीही शीर्षकावरून, मुखपृष्ठावरून काहीतरी आडाखे बांधले जातातच.
तेव्हा परदेशातलं सेटिंग असावं आणि ऋतूबदल, निसर्ग असं काहीतरी असावं अशा रेघोट्या पाटीवर उमटत होत्या. त्याकडे दुर्लक्ष करून कादंबरी वाचायला सुरुवात केली. त्यानंतरचे दोन-तीन दिवस या कादंबरीने जी काही उलथापालथ मनात केली (ती पाटी वगैरे जाऊदे, पाटीवर उमटावं इतकं सरळ, एकरेषीय यात काही नाही आणि ते प्रत्यक्षात तरी कुठं असतं?) आणि तिचे जे काही तरंग नंतरही उमटत राहिले ते कागदावर उतरवलं पाहिजे असं आतून वाटत राहिलं. कादंबरीची आणखी दोन पारायणं झाल्यावर आता लिहिल्यावाचून मोकळं वाटणार नाही असं काहीसं वाटलं आणि शेवटी लिहायला घेतलं.
परीक्षण वगैरे करण्याची तर पात्रताच नाही पण कादंबरीचा विषय, पार्श्वभूमी, कालखंड, आकृतीबंध, कथा आणि उपकथांची गुंफण, व्यक्तिरेखा यांचा आलेखही यात मांडायचा नाही. हे सगळं फिक्शनला आकार देण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचं आहे, लेखकाचं कसब पणाला लावणारं आहे पण या सगळ्यांतून त्या पलीकडचं काहीतरी आकाराला आलं तर या सगळ्याला अर्थ असतो आणि जेव्हा ते आकाराला येतं तेव्हाही या सगळ्या बाबी निव्वळ पार्श्वभूमीला उरतात. कादंबरी किंवा कोणतीही फिक्शनल साहित्यकृती वाचणाऱ्याला एका काल्पनिक जगात नेते आणि त्या जगातून वास्तवाचं जे काही दर्शन घडवते, आरसा दाखवते ते उलगडून बघण्याचा हा प्रयत्न आहे. हे सगळं सरळ रेषेत जाणारं, वरवरचं असेल तर त्याचा प्रभाव क्षणभंगूर ठरतो. मात्र, या काल्पनिक जगातून आपण आपल्या वास्तवाकडे नव्या दृष्टीने बघू लागतो, स्वत:च्या आत खोलवर शिरण्याचा प्रयत्न नकळत करू लागतो तेव्हा हा अनुभव अविस्मरणीय होऊन जातो.
मिलिंद बोकिलांची `गवत्या` वाचताना अशाच प्रकारचा अनुभव आला होता, कमिला शम्सींची `ब्रोकन व्हर्सेस` वाचतानाही आला होता. फोर सीझन्स वाचतानाचा अनुभव म्हटलं तर त्या जातकुळीचा पण तरीही एक वेगळा, स्वत:चा चेहरा असलेला.
माणसाच्या आयुष्यात, नात्यांमध्ये आणि एकंदर त्याच्या भवतालच्या निसर्गात कायम असं काहीच नाही, हे सगळं सतत बदलत असतं. हे बदल निसर्गात येतात ऋतूंचं नाव घेऊन पण हे ऋतू आणि ऋतूबदल खरं तर सगळीकडे असतात. सगळ्या ऋतूंमधून तावूनसुलाखून उरतं ते आपलं असतं. आयुष्यात, नात्यांत, निसर्गात सगळीकडेच. फोर सीझन्स नावावरून वाटलं होतं की कदाचित स्प्रिंग, समर, ऑटम, विंटर या पाश्चिमात्य ऋतूंमध्ये घडणारी कथा असावी. ती तशी अर्थातच नाही. या कादंबरीत आहे पश्चिम घाटातलं एक माळरान. या माळरानापासून पूर्णपणे वेगळ्या सुंदरबनाचा संदर्भ यातल्या संघर्षाला आहे. तरीही अखेरीस हे सगळं काही निमित्तमात्रच. कारण, यातून आकाराला येणारा संघर्ष आहे तो आपल्या आतलाच आहे. त्याला देशा-परदेशाच्या, डोंगरा-पठाराच्या मर्यादा नाहीत. या अर्थाने ही एक वैश्विक कादंबरी आहे. जगाच्या पाठीवर कुठेही आकाराला येऊ शकते अशी.
पर्यावरण आणि माणूस यांच्यातील संघर्ष हा विषय तसा नवीन नाही. आपल्या रोजच्या जगण्यात तो प्रकर्षाने समोर येतो, जाणवतो. अर्थात `फोर सीझन्स`चा विषय निव्वळ हा संघर्ष एवढाच नाही. हा संघर्ष किती चेहरे घेऊन आपल्या आयुष्यात येतो, त्याचे किती पदर समोर येऊ शकतात हे बघण्याची दृष्टी यातून मिळते.
यातला एक वर्षाचा कालखंड त्यातून जाणाऱ्या मुलीने चार भागांत विभागला आहे. हे यातले चार ऋतू- फोर सीझन्स. ती या माळरानात पाऊल टाकते तिथून सुरू होतो तो पहिला ऋतू. मात्र, त्यामुळे ऋतूंच्या स्थित्यंतरात एक सुरेख कंटिन्युटी साधली गेली आहे. उन्हाळा, पावसाळा, हिवाळा हे झाले ढोबळ ऋतू पण या ऋतूंहून महत्त्वाचे असतात त्यांना साधणारे दुवे. ग्रीष्माचा वणवा पेटण्यापूर्वी थंडीचे उरलेसुरले तुकडे वितळवून टाकणारी वसंताची कोवळी उन्हं, शिशिराचा गारठा सुरू होण्यापूर्वी वातावरणात पसरलेली हेमंताची गुलाबी थंडी, पावसाची झड थांबल्यानंतर निरभ्र आकाशात पसरलेलं शरदाचं चांदणं हे सगळं काही ऋतूबदलाचे धक्के पचवण्यासाठी आवश्यक तो अवधी देतात.
तेच माणसाच्या आयुष्याचं आणि नात्यांचंही. माणसाच्या आयुष्याला ऋतूंमध्ये बांधणं आजपर्यंत साहित्यात फार ढोबळपणे केलं गेलं आहे. त्यामुळे यापूर्वी ते काहीसं क्लिशेड वाटत होतं पण फोर सीझन्स यातले सुक्ष्म गुंते फार बारकाईने दाखवते. रणरणत्या उन्हाळ्यात होणारा पावसाचा शिडकावा, कडाक्याच्या थंडीत अचानक जाणवणारी सुखद उब याचं सौंदर्य निसर्गात जसं जाणवतं, तसंच माणसाच्या आयुष्यात आणि नात्यांमध्येही. पावसाच्या सुरुवातीला प्रसन्न भासणाऱ्या सरी कधीकधी धुवांधार वर्षावाचं रौद्ररूप घेतात. हा अनुभव नात्यांमध्येही येतोच कधीतरी. हे विविध ऋतूंचं एकमेकांत मिसळणं फोर सीझन्समध्ये फार सुंदर हाताळलं आहे. यातले गुंते उकलण्याचा अट्टाहास यात नाही. ते प्रत्यक्षात तरी कुठे जमतं? त्या गाठींवर बोट ठेवणं आहे फक्त.
जसा प्रत्येक कालखंडाचा एक ऋतू, ढोबळ मानाने का होईना असतो, तसाच माणसाचाही असतो. आपल्या आयुष्यातली एखादी व्यक्ती ग्रीष्माच्या पेटलेल्या निखाऱ्यासारखी असते,तर एखादी हेमंताच्या गुलाबी गारव्यासारखी. एखादी हिवाळ्या-उन्हाळ्यातला दुवा साधणाऱ्या वसंतासारखी. एखादी व्यक्ती प्रेमाचा वर्षाव करणारी पण त्या वर्षावात कोंडून टाकणारी,तर एखादी काहीशी अलिप्त राहून स्वत:चा शोध घेण्याचं स्वातंत्र्य देणारी. पावसाच्या संततधारेने सगळीकडे मळभ दाटलेलं असताना काही क्षणांपुरतंच येऊन ते दूर करणाऱ्या सूर्यकिरणांसारखी एखादी व्यक्ती. मात्र, एक व्यक्ती नेहमीच अशी टोकावर किंवा दुवा म्हणून राहील असंही नाही. तिच्या आयुष्यातही ऋतूबदल सुरूच असतात. त्यातूनच या कादंबरीतला एक महत्त्वाचा विचार पुढे येतो- स्वत:ला एक वर्ष देऊन बघावं. हे वर्ष म्हणजे काय नेमकं? अर्थातच ऋतूचक्र. स्वत:बद्दल, एखाद्या व्यक्तीबद्दल, नात्याबद्दल,आजूबाजूच्या निसर्गाबद्दल कोणत्याही निष्कर्षावर जाऊन पोहोचण्यापूर्वी एकदा हे ऋतूचक्र पूर्ण होऊ द्यावं.
या ऋतूचक्रातून जाताना पुढचे-मागचे, देशा-परदेशातले अनेक संदर्भ येतात. काही रहस्यं अर्धवट उकलतात, काही तशीच राहतात. टोकाच्या विरोधाभासातली साम्यस्थळं चमकून जातात. काही नात्यांना पूर्णविराम दिला जातो, काही नव्याने सुरू होतात, तर काही नात्यांना पुन्हा तोंड देण्याचं धैर्य हे ऋतूचक्र मिळवून देतं.
फोर सीझन्स वाचताना किंवा वाचून झाल्यानंतर प्रकर्षाने जाणवलेली आणखी एक गोष्ट. ही कादंबरी घडते तिशी उलटलेल्या एका मुलीच्या- कामायनीच्या- नजरेतून. नंतर विचार केल्यावर लक्षात येतं की यात कामायनीची व्यक्तिरेखा मध्यवर्ती आहे आणि तिच्या आयुष्यात वेगवेगळ्या नात्यांनी, संदर्भांनी आलेल्या पुरुषांच्या व्यक्तिरेखाही ठळक आहेत. तिच्या रूपाची वर्णनं आहेत, पुरुषांच्या वागण्याचे संदर्भ आहेत, क्वचित शृंगारिक वर्णनंही आहेत. तिचं स्त्री असणं मुद्दाम अनुल्लेखित करण्याचा प्रयत्न यात अजिबात नाही. तरीही ही एका`बाई`ची किंवा `मुली`ची कथा आहे असं वाटत नाही. या कादंबरीतली मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा स्त्री आहे हे निव्वळ `इन्सिडेंटल` वाटतं हे लेखनाचं मोठं यश आहे.
कादंबरीची भाषा, स्ट्रक्चर, व्यक्तिरेखा, पार्श्वभूमी, ग्रीन मॅनेजमेंट, अॅडव्हर्टायजिंग आणि बॉटनीसारख्या विषयांचे बारीकसारीक संदर्भ यांवर प्रचंड कष्ट घेतले आहेत हे नंतर विचार करताना जाणवतं आणि प्रस्तावना वाचताना त्याची खात्री पटते. कादंबरी वाचताना मात्र सगळं सहज घडून आल्यासारखं वाटतं. याचं कारण अर्थातच या सगळ्या तांत्रिक बाबींतून साकारणारं सृजन त्या पलीकडचं आहे. एखादं काम करताना तांत्रिक बाबींवर एवढी सफाई यावी की त्या पार्श्वभूमीला राहाव्यात आणि गाभा उजळून निघावा असं काहीतरी.
यातली कामायनी लहान असताना काळ्या शाईत पाणी मिसळायला तयार नसते. कारण, त्यामुळे त्या काळ्या रंगाचा दाटपणा कमी होईल म्हणून. मग त्या काळ्या शाईचा ठिपका तर छान उमटायचा पण तिची रेष व्हायची नाही. `फोर सीझन्स`मध्येही असे अनेक संदर्भांचे, उपकथानकांचे काही ठळक, काही पुसट ठिपके आहेत. मात्र, ते एकमेकांशी जोडण्याचा आग्रह नाही. प्रत्येक उपकथेला, नात्याला रूढ शेवटापर्यंत पोहोचवण्याचा किंवा साच्यात बसवण्याचा अट्टाहास नाही. त्या ठिपक्यांच्या रेषा होऊन ते जोडले जातीलच असं नाही.म्हणूनच यातून मिळणारा अनुभव सघन, सखोल राहतो, कुठेही विरळ, एकरेषीय होत नाही.
- DAINIK LOKSATTA (LOKRANG) 12-05-2019
चित्रात्म शैलीतली काव्यात्म कथा...
एकदा हातात घेतली की खाली ठेवावी वाटू नये, पण त्यातली महत्त्वाची माहिती मेंदूत मुरवून घ्यायला किंचित थबकावं वाटावं, अशी ही कादंबरी : ‘फोर सीझन्स’! त्यातील एका मनस्वी मुलीच्या मनातला कल्लोळ एका माळरानावरचे चार ऋतू अनुभवताना कसा आपोआप निवत जातो, ते उलगडत जाताना बघणं हा अतिशय आनंददायी अनुभव आहे.
१३ वर्षांच्या मुलीला मुंबईत तिच्या वडिलांकडे ठेवून तिची आई घर सोडून परदेशी निघून गेलीय. वडील डॉक्टर. त्यांचा मुंबईत खारसारख्या ठिकाणी स्वत:चा बंगला. शेजारी राहणाऱ्या बंगाली कुटुंबात ही कामायनी नावाची मुलगी घरपण शोधतेय. त्यांच्या एकुलत्या एक मुलाच्या प्रेमात आकंठ बुडलीय. वडिलांचा मित्र हिचाही सखा, मित्र आणि सतत पाठीशी खंबीरपणे उभा असणारा वडीलही.
जाहिरात विषयात सुवर्णपदक मिळवून, थोडे दिवस काम करून ही पर्यावरण कार्यकर्ता असलेल्या प्रियकरासोबत सुंदरबनात निघून जाते. तिथं रुजायचा मन:पूर्वक प्रयत्न करते. जगापासून स्वतला पूर्णपणे तोडणं मात्र तिला जमत नाही. प्रियकराच्या आयुष्यात जेवढं स्थान सुंदरबनातल्या पर्यावरणाला, तेवढं हिला नाही. तो दूरस्थ आणि निर्मम. लहानपणापासून जोपासलेल्या सनातन आकर्षणाला मिळालेला हा प्रतिसाद तिला मुंबईत परत यायला भाग पाडतो. असं परत येण्याचा ताण मनावर कायम ओझं बनून ती बाळगते.
पुढे युरोपला जाणं, तिथं घेतलेलं ग्रीन मॅनेजमेंटमधलं उच्च शिक्षण. सहा वर्षांनी परत मुंबई. तोपर्यंत वडिलांचा अकस्मात झालेला मृत्यू आणि घर पडलेलं असणं. चोहोबाजूंनी निराशा दाटलेली कामायनी सुरुवातीच्या पानांत आपल्याला दिसत राहते. जाहिरात क्षेत्रात ग्रीन कन्सल्टंटसारख्या वरिष्ठ पदावर असणाऱ्या मुलीला इतकी टोकाची निराशा कशामुळे आलीय, ही उत्सुकता वाचकाला वेधून घेते. ग्रीन कन्सल्टंट म्हणून ज्या प्रकल्पांवर ती काम करतेय, ते प्रकल्प ती अर्धवट सोडून देतेय. कारण त्याच्या पूर्णत्वाला जाण्यासाठी कराव्या लागणाऱ्या तडजोडी करायला ती नकार देतेय. ते करणं तिला भ्रष्टाचाराचा भाग वाटतंय, म्हणून.
अशा निराश अवस्थेत तिला नागपठाराला लागून असलेल्या अंजनमाळावर सुरू असलेल्या एका प्रकल्पावर ग्रीन कन्सल्टंट म्हणून रुजू व्हायचा सल्ला तिचा वडीलधारा, काळजीवाहू मित्र देतो. दोन वर्षांपूर्वी सुरू झालेला सरकारी इको-टूरिझम प्रकल्प. पण पर्यावरणवाद्यांनी त्यात अडथळे आणल्यानं आता त्यांनी ग्रीन कन्सल्टंट नेमायचा निर्णय घेतलाय. याचा उघड अर्थ असा की, प्रकल्प मुळात ग्रीन नव्हता, आता तसा फक्त कागदावर करून हवाय. हे काम करायचं, तर कामातल्या तडजोडींना पर्याय नाही. त्या आपण करू इच्छित नाही; सबब हे काम आपण स्वीकारू नये, असं तिचं मन तिला सांगत असतं. तिच्या मते, पर्यावरण हे तिचं क्षेत्र नाही, त्यातला फार अभ्यास नाही. जाहिरात आणि पर्यावरण अशा परस्पर विरोधी क्षेत्रांची सांगड घालायला जाणं चुकलंच. ती नकार देत राहते. मग तिचा तो मित्र तिला सांगतो, की त्या माळरानावर एक बोटॅनिकल रीसर्च इन्स्टिटय़ूट आहे आणि त्याचे संचालक आहेत त्यांच्या मुंबईच्या जुन्या बंगल्यातले बंगाली शेजारी- ज्यांच्या मुलासोबत ती सुंदरबनात जाऊन एकटीच परतलेली असते. ही मात्रा परिणामकारक ठरते. मुंबईत राहायला तसंही कारण नसतंच. इथल्या कंटाळा व्यापून राहिलेल्या आयुष्यातून पळून जाण्याचा उपाय म्हणून ती माळावर येते.
हातात त्यानं दिलेली हँडमेड कागदाची डायरी. माळावरचे चार ऋतू अनुभवताना लिहिलेली डायरी म्हणजे ही कादंबरी! डायरी लिहिण्याचा आधीचा काही काळ सोडला, तर पुढे सगळं प्रथमपुरुषी निवेदनातून आपण वाचत जातो.
मुंबईतील ऑफिसातल्या बैठकीत अंजनमाळ ग्रीन प्रोजेक्ट या परिसराची जिओ- बायो-अ‍ॅन्थ्रोपॉलॉजिकल माहिती तिला मिळत नाही. काही फुटकळ भौगोलिक माहिती मिळते; त्यावरून हा परिसर निर्जन, खडकाळ, लांबलचक मदान असावा एवढय़ा अंदाजावरून ती ऐन मध्यरात्री जवळच्या रेल्वे स्थानकावर उतरते.
या मुलीचे आई-वडील विभक्त झाल्यावर हिचं बालपण नेमकं कसं गेलं असेल? १३ वर्षांच्या मुलीला वडिलांजवळ ठेवून आई अशी कशी परदेशी निघून गेली? शेजाऱ्यांच्या अनिर्बन नावाच्या मुलासोबत ही तरुण मुलगी अचानक सुंदरबनात का निघून जाते? बरं जाते तर परत का येते? आणि त्या परत येण्याचं भळभळतं दु:ख अंगावर का बाळगते? मग युरोपात शिक्षण, काम करून परत कशासाठी येते? येते ती थेट बंगल्यात आणि तिथं फक्त मातीचे ढिगारे? हिच्या वडिलांच्या पश्चात एवढा मोठा निर्णय घेताना आई हिला सांगत का नाही? हिच्या तीव्र निराशेचं कारण काय असेल? ग्रीन कन्सल्टंट म्हणून कामाचं नेमकं स्वरूप काय असेल?
कादंबरीच्या या टप्प्यावर आपल्याला असे अनेक प्रश्न पडतात. आणि इथून सुरू होतात डायरीतल्या नोंदी : ‘ऋतू पहिला (ऑक्टोबर- नोव्हेंबर- डिसेंबर).. पानगळ आणि निष्प्राण उन्हं’; ‘ऋतू दुसरा (जानेवारी- फेब्रुवारी- मार्च).. स्थिरावलेली थंडी आणि उबदार वसंताची चाहूल’; ‘ऋतू तिसरा (एप्रिल- मे- जून).. उबदार उष्ण उन्हाळा आणि रंगांची उधळण’; ‘ऋतू चौथा (जुल- ऑगस्ट- सप्टेंबर).. धुवाधार पाऊस आणि पंथविराम.’
प्रत्येक प्रकरणाची सुरुवात कामायनीचा बदलत गेलेला मूड दाखवणारी. पानगळ आणि निष्प्राण उन्हं यांपासून तिचा माळरानावरचा प्रवास सुरू होतो. ‘कोरडय़ा घोटाभर गवताचा अथांग, मातकट पिवळा महासागर लखलखीत उन्हात हेलकावे घेतो आहे. क्षितिजाची कडाही न दिसणारा अंतहीन रखरखाट. हा अंजनमाळ? या पिवळ्या महासागरात अनंतकाळ पोहत राहिलो तरी किनाऱ्याचा काहीच थांग लागायचा नाही.’ क्षणभर आपलंही काळीज गलबलतं. यात माळरानाच्या उजाडपणाची वर्णनं येतात, ज्यातून आपण तिचं भकासपण अनुभवत राहतो.
‘थोरोने मानसिक कोलाहलावर त्याच्यापुरता उपाय शोधला आणि तो एकांतवास मिळवायला तळ्याकाठी जाऊन राहिला. मी या माळरानावर आलेय. स्वतहून नाही, जोसेफनं आणि परिस्थितीनं ढकललं म्हणून. तरीही मानसिक कोलाहल हे साम्य जास्त महत्त्वाचं आहे.’ असं मान्य करत ती तिथं नव्यानं जगायला किमान सुरुवात तरी करते. या प्रकरणाच्या शेवटी मात्र ती कबूल करते की, ‘जे झालं ते टाळता येण्यासारखं नव्हतं. वाळूत मान खुपसून बसलेल्या शहामृगासारखी पाच र्वष युरोपात काढूनही काहीच फरक पडला नाही. जी देणी चुकवायची ती चुकवायलाच हवीत. त्याची ही सुरुवात. अजून किती ऋतू ओलांडायचेत, भटकायचंय माहीत नाही. पण इथं एकांत आहे. विखुरलेले तुकडे गोळा करायला माळरान मदत करत आहे. त्याबद्दल मी त्याचे आणि त्याच्याकडे मला पाठवणाऱ्या जोसेफचे आभार मानते.’
माळरानावरच्या जुन्या गेस्टहाऊसमध्ये तिचा मुक्काम असतो. तिथली व्यवस्था बघणारा त्याच्या बायको-मुलीसोबत बाहेरच्या खोपटात राहतो. इथल्या प्रकल्पासाठी जमीन अधिग्रहित केला गेलेला तो एक स्थानिक आदिवासी. त्याला इथल्या निसर्गाची बारीकसारीक माहिती आहे. त्याची छोटी मुलगी कामायनीबरोबर फिरायला जाते, इथल्या रुढींविषयी तपशील सांगते.
या गेस्टहाऊसमध्ये कामायनीला नोंदी असलेली एका ब्रिटिश अभ्यासिकेची वही सापडते. मागच्या शतकातली. या जागेवर ब्रिटिश सनिकांच्या विश्रांतीसाठी हिलस्टेशन वसवायला आलेल्या एका गोऱ्या अधिकाऱ्याच्या बायकोची. त्यात या जागी आढळणाऱ्या फुलं- पानं- पशू-पक्ष्यांची चित्रं, माहिती आहे. कामायनी ते बघताना सुरुवातीला चकित होते, की आता इतका उजाड असलेला हा माळ पूर्वी इतक्या विविधतेनं नटलेला होता? मग त्या नोंदींची शहानिशा करणं, त्यासाठी तिथल्या बोटॅनिकल इन्स्टिटय़ूटचं ग्रंथालय वापरणं असं सगळं सुरू होतं. तिथं काम करणाऱ्या एका मुलाशी ओळख आणि नंतर मत्री होते. तोही पर्यावरणप्रेमी, पण तिच्या पहिल्या प्रियकरासारखा टोकाचा विचार करणारा नाही. माणूस हा निसर्गाचा अविभाज्य घटक आहे, असं मानणारा. ओसाड माळरानावर हळूहळू असं मन रमत जातं.
दुसऱ्या प्रकरणाच्या शेवटी कामायनी डायरीत नोंदवते : ‘या खोलीतली माळरानावरची पहिली सकाळ आठवते. असाच शुभ्र, पांढरा प्रकाश उघडय़ा खिडकीतून आत ओतला जात होता. त्रासिकपणे मी गच्च आवळून धरलेल्या पापण्या. त्या उघडून प्रकाशाचे किरण डोळ्यांत घ्यायची मुळी तयारीच नव्हती. आजचा तोच प्रकाश किती कोवळा आणि शीतल झालाय. ऋतू बदलतात पाहता पाहता. आपणही बदलत जातो.’
कामायनी या वातावरणात गुंतत चाललीय. ऋतूनुसार होत जाणारे बदल न्याहाळणं, बोटॅनिकल इन्स्टिटय़ूटमध्ये सुरू असलेल्या प्रयोगांची माहिती घेणं, स्थानिक लोकांच्या रुढी-परंपरा, त्यांचं निसर्गाबद्दल असलेलं भान या साऱ्यात ती रमलीय. बोटॅनिकल इन्स्टिटय़ूटमध्ये काम करणारा विहान, त्याचे काका आस्ताद तिला माणूस आणि निसर्गातलं नातं उलगडून दाखवतात. मार्गारेटच्या जुन्या नोंदी तिला आजचा निसर्ग वाचायला मदत करतात. कामायनी म्हणते, ‘परिसंस्था वाचायला शिकवून पर्यावरण या शब्दाची धास्ती मनातून कायमची काढून टाकल्याबद्दल मी विहान, आस्ताद आणि मार्गारेटची आयुष्यभर ऋणी राहीन.’
कामायनीला डायरी लिहिताना आपोआप उमजत जातं, की या फक्त निसर्गबदलाच्या नोंदी नाहीत. नाती, भावना, प्रेम यांचंही एक स्वतंत्र पर्यावरण असतं. पर्यावरण आणि माणूस यांचं नाळेचं नातं असल्याची समजूत तिला डायरीतून व्यक्त होताना येत जाते.
ती ज्या प्रकल्पावर काम करण्यासाठी आलीय, त्याच्या मार्गात मात्र अनंत अडचणी आहेत. मुळातून पर्यावरणस्नेही नसलेला प्रकल्प तसा भासवायचा, हे तिला आधीपासूनच पटलेलं नसतं. त्यात इथं आल्यावर, निसर्गाच्या जवळ राहिल्यावर, स्थानिकांना, अभ्यासकांना भेटल्यावर तर ती कामात कुठलीही तडजोड खपवून घेत नाही. व्यवसाय आणि नतिकता यापकी काय निवडायचं, याचं भान तिला माळरानावरच्या मुक्कामात येतं. याच वैचारिक गोंधळलेपणातून तिचा युरोपमधला प्रियकर दुरावलेला असतो.
एकूणच आयुष्यात आलेल्या माणसांचा, त्यांच्याशी असलेल्या नात्याचा, त्यातल्या तुटलेपणाचा, अपेक्षांचा, उपेक्षांचा अर्थ तिला या मुक्कामात गवसत जातो.
मुंबईत, युरोपात राहून शिकता न आलेलं तिला इथला कातळ शिकवून गेला. सगळं संपलं असं वाटल्यानंतर नव्यानं आयुष्य सुरू करण्याची उमेद, जगण्यातली लय, ठामपणा, चिवटपणा, आयुष्यानं दिलेलं दान स्वीकारून कुढत न बसता नव्या वाटा शोधत पुढे जाण्याची जीवनेच्छा, विस्थापनानंतरचं स्थलांतर आणि नवजीवन.. माळरानाचे पुन:पुन्हा भंगूनही सांधले गेलेले मातीचे थर तिला भक्कमपणे पाय रोवायला शिकवतात.
इथला मुक्काम संपवून कामायनी परत निघालीय ती अशी संपूर्णपणे बदलून. तिचे गुंते तिनंच उकललेत. कामायनीचा गोरा रंग उन्हानं काळवंडलाय, पण तिचं उजळलेलं अंतर्मन आपल्याला लखलखीत करून टाकतं.
ही बदलत चाललेली कामायनी आपल्याला टप्प्याटप्प्यानं अंतर्बा दिसत राहते, कळत जाते. तिच्या सुखदु:खाशी आपण एकरूप होतो. म्हणून प्रदीर्घ असली, तरी ही कादंबरी दीर्घकथेशी जवळीक साधणारी वाटते. यातल्या व्यक्तिरेखांना आपण भेटतो ते फक्त तिच्या नजरेतून. तिला त्या जशा दिसतात तशा. तिच्या त्यांच्याप्रतीच्या भावना थेट आपल्यापर्यंत पोहोचतात, पण तरीही यातल्या व्यक्तिरेखा अधिक फुलवलेल्या बघायला जास्त आवडलं असतं. तसंच अनेक व्यक्तिरेखा असल्या तरी त्यांच्यातली व्यामिश्रता तितकीशी समोर येत नाही. म्हणून या कथेला कादंबरी म्हणावं का, असा प्रश्न पडतो. तरी अतिशय वेगळ्या वातावरणात नेऊन सोडणारं, अभ्यासू, वाचनीय असं हे लेखन आहे हे सर्वात महत्त्वाचं. काव्यात्म आणि चित्रात्म शैलीमुळे वाचक त्यात गुंतत जातो, एवढं नक्की!
–नीलिमा बोरवणकर
- Yashodhara Katkar
स्त्रीच्या आदिबंधांचा शोध घेणारी कादंबरी - फोर सीझन्स
कथालेखक ,अनुवादक आणि कलासमीक्षक म्हणून मराठी कलाक्षेत्रात आपली एक वेगळी वाट निर्माण करणाऱ्या शर्मिला फडके यांच्या `फोर सीझन्स `या कादंबरीचे प्रकाशन अलीकडेच झाले .शर्मिला यांची ही पहिलीच कादंबरी ,शिवाय मूळ पिंड अभ्यासू कलासमीक्षकाचा ,म्हणून ‘फोर सीझन्स’ असे नाव असणाऱ्या , पर्यावरणाशी नाते असणाऱ्या कादंबरीबद्दल सर्वांच्या मनात खूप उत्सुकता होती .ती उत्सुकता पूर्ण करण्यासाठी अलीकडेच मुंबईतल्या पिरोजा स्टुडिओत या कादंबरीचा परिचय आणि काही भागांचे वाचन अशा छोटेखानी कार्यक्रमाचे आयोजन करण्यात आले होते. कार्यक्रम छोटा असला तरी या कार्यक्रमाला साहित्यिक ,संपादक ,डिझायनर्स , अनुवादक ,रंगकर्मी , चित्रकार आणि दर्दी वाचक अशा सर्जनशील मंडळींची उपस्थिती लाभल्यामुळे तिथे एक छोटे कला- संमेलनच भरले होते . आपल्या स्वगतपर प्रास्ताविकात शर्मिला यांनी कादंबरीचा थोडक्यात परिचय करून दिला . फ़ूड -लाइफ़स्टाईल ब्लॉगर आणि लेखिका सायली राजाध्यक्ष आणि आकाशवाणीच्या माजी अधिकारी मेधा कुलकर्णी यांनी या कादंबरीतल्या प्रकरणांचे अतिशय उत्तम सादरीकरण केले .त्यांनी निवडलेले उतारे एवढे बहुआयामी होते की त्यामुळे श्रोते तर तन्मय झालेच आणि कादंबरी वाचण्याची उत्सुकता ,ती ओढही वाढत गेली .
या कादंबरीचा परिचय करून देताना शर्मिला म्हणाल्या “`फोर सीझन्स ` (चार ऋतू) या कादंबरीला पर्यावरणाची पार्श्वभूमी असली तरी हे पर्यावरण केवळ निसर्गातलं नाही, ते माणसाच्या अंतरंगातलं ,मानवी नातेसंबंधांचंही पर्यावरण आहे .कादंबरीतली प्रोटॅगॉनिस्ट आहे ,कामायनी .ती बरेच प्रदेश ,बरीच नाती ओलांडून आली आहे एका माळरानावर .तिचा स्वतःचा एक भूतकाळ आहे तसा माळरानाचाही भूतकाळ आहे .हे माळरान कधीकाळी विलक्षण समृद्ध होतं पण काही कारणांनी इथे आता कुठलीही जैविक संपदा अस्तित्वात नाहीये .कामायनीची करिअर पर्यावरण क्षेत्रातली आहे पण पर्यावरण हा व्यवसाय करत असताना आपण पर्यावरणाचं एका प्रकारे शोषण करतोय असा अपराधी भाव तिच्या मनात आहे .कारण ग्रीन प्रोजेक्ट्स उभारणं ,ग्रीन बिल्डिंग्ज बांधणं यामध्ये ग्रीन हा शब्द नावाला असतो ,त्या नावाखाली व्यवसायच होत असतो . ती जेव्हा माळरानावर येते तेव्हा केवळ व्यवसायच करायचाय , इको -टूरिझम प्रकल्प उभारायचा एवढाच मर्यादित हेतू तिच्यासमोर असतो .पण माळरानावर येण्यामागे तिची स्वतःची कारणंही असतात . ती तिथे राहू लागते आणि माळरान हळुहळु तिच्याशी बोलायला लागतं ,माळरानाचा भूतकाळ तिला समजत जातो .फार पूर्वी मार्गारेट फिलिप नावाची एक वनस्पतिशास्त्रज्ञ ती आता राहतेय त्याच बंगल्यात राहात होती ,तिची प्रवासवर्णनं ती वाचते तेव्हा हे आता उघडंबोडकं असलेलं माळरान किती समृद्ध होतं ,माळरानाचं खरं पर्यावरण तिच्यासमोर उलगडत जातं .निसर्ग म्हणजे केवळ हिरवागार ,समृद्ध नाही माळरानाचंही आपलं एक सौंदर्य असतं ते तिला सापडत जातं .तिथे ती चार ऋतू राहते ,या चार बदलत्या ऋतूंमध्ये तिला तिच्या आयुष्यातलं जे जे टाळायला ती इथे निघून आलेली असते त्यांचा सामना करायला शिकते ,ती स्वतःच स्वतःला सापडत जाते .तिला निसर्ग म्हणजे काय हे समजतं ,पर्यावरण म्हणजे काय हे समजतं ,त्यातून तिच्या पुढच्या प्रवासाला गती मिळते . या कथानकाला सुंदरबनचाही एक संदर्भ आहे कारण तिच्या भूतकाळाचे धागेदोरे त्याच्याशी निगडित आहेत .एकीकडे सुंदरबन आणि दुसरीकडे माळरान ,अशा दोन अतिशय वेगळ्या ,पण स्वतःचे एक सौंदर्य असणाऱ्या परिसंस्थांच्या पार्श्वभूमीवर ही कादंबरी घडत जाते ."
ही कादंबरी का लिहिली याचे उत्तर देताना त्या म्हणाल्या ," माझा मूळ विषय वनस्पतीशास्त्र पण पुढे त्यात करिअर करावी असं काही वाटलं नाही ,पण निसर्ग ,त्याची ओढ आणि आवड मनात रुजून राहिली. पुढे मी शाश्वत पर्यावरणाच्या अभ्यासाकडे वळले तेव्हा माणूस आणि पर्यावरण यांच्यातलं गुंतागुंतीचं नातं उलगडत गेलं .पुढे मी सुंदरबनला गेले ,नानजच्या अभयारण्याला भेट दिली तेव्हा कथानक मनात आकार घेत गेलं ,त्यावर एखादा लेख किंवा कथा लिहून तो विस्तृत आवाका आणि पर्यावरण आणि माणसाच्या नातेसंबंधातले तिढे नेमके पकडता आले नसते म्हणून आपसूकच कादंबरीकडे वळले ,पण त्याचं तंत्र -मंत्र समजून तो फॉर्म पकडीत यायला खूप वेळ ,परिश्रम आणि ऊर्जाही द्यावी लागली "
ही कादंबरी एका स्त्रीच्या भावविश्वाचा शोध घेते ,तिच्या अंतरंगातल्या पर्यावरणातल्या गुंतागुंतींचा वेध घेत ,त्यांचे तिच्या बाह्य विश्वाशी ,तिथल्या माणसांशी असणारे अनुबंध उलगडत जाते .एक निखळ स्त्री म्हणून तिचे निसर्गाशी ,पृथ्वी -मदर अर्थशी एक आदिम नाते आहेच . स्त्री ही त्या आदिमायेची लेक म्हणून निसर्गाने तिला सर्जनशीलतेची बीजे आणि गुणसूत्रे काहीशी जास्तच दिलेली आहेत . ती कामायनीला पर्यावरणातल्या निसर्गचक्राकडे ,त्या आदिम अनुबंधांच्या मुळांकडे वारंवार खेचून घेऊन जात राहतात . त्यातून तिची शोषणकर्ता ही भूमिका मागे पडत जाते आणि संरक्षकाच्या भूमिकेत ती येते , त्यातून ती स्वतःचीच स्वतःला सापडत जाते ,तिचे श्रेय तिला सापडते .पण तिचा प्रवास इथे संपतो का ?की कथानकाचा शेवट जिथे आहे असे वाटते तिथे क्षितिजापलीकडून कुणी हाका देऊ लागते ,नव्या यात्रेची सुरवात होणार असते ?
मराठी साहित्यविश्वात अवतरलेली ही आगळीवेगळी कादंबरी प्रत्येकाने वाचायलाच हवी .
- Shobha Halawe
मागच्याच महिन्यात शर्मिला फडकेच्या ’फोर सिझन्स’ च्या अभिवाचनाला जायचा योग आला. शर्मिला माझी अतिशय आवडती लेखिका.याआधी तिच्या कथा-लेख- ब्लॉग्ज मधून ती अनेक वेळेला भेटली होती. त्यामुळे तिच्या या पहिल्याच कादंबरीची खूप उत्सुकता होती.कादंबरी हातात आली आणि वाचता-वाचता त्या माळरानावर मी अक्षरश: हरवून गेले.
पर्यावरणाची पार्श्वभूमी असलेली ही कादंबरी,पण हे पर्यावरण लेखिका सांगते तसं फक्त निसर्गाचं नाही तर नात्यांचंही आहे.कादंबरीची नायिका बरेच प्रदेश आणि बरीच नाती ओलांडून आली आहे.’फोर सिझन्स’ वाचता-वाचता हा सगळा पट उलगडत जातो.
अंजनेश्वर हिल्सच्या पायथ्याशी eco-tourism अंतर्गत एक ग्रीन रिसॉर्टचा प्रोजेक्ट सुरु आहे.नागपठाराला लागून असलेली ही साईट eco-sensitive zone मध्ये आहे.त्या प्रोजेक्टची green consultant म्हणून नाखुशीनेच कामायनी अंजनमाळावर पोचली आहे.पूर्वायुष्यात आलेल्या अपयशाचं ओझं मनावर वागवतंच तिचा माळरानावरचा प्रवास सुरु झालाय.पानगळीच्या दिवसातला निष्प्राण माळ,त्यावरचं खुरटं गवत,बाभळी-बोरीच्या जाळी आणि माळरानावरचा भळाळता वारा तिथे तिच्या स्वागताला उभा आहे.त्या एकसुरी माळरानावर राहण्याचा आणि प्रोजेक्ट स्विकारण्याचा आपला निर्णय ती पुन्हा पुन्हा मनात तपासून बघतेय.माळरानासारखाच तिचाही एक भूतकाळ आहे.शंभर वर्षांपूर्वी झाडोर्‍याने समृद्ध असलेली ही भूमी आता शुष्क होऊन तिच्यापुढे पसरली आहे.
कथानकात एकीकडे hill station development च्या निमित्ताने चाललेला निसर्गाचा विध्वंस आहे,पर्यावरणीय संकेत धुडकावून लावत चालणारी manipulations आहेत,नियमांची पायमल्ली करत वसवलं जाणारं रिसॉर्ट आहे आणि दुसरीकडे पलाश आणि Botanical Research Institute चा निष्प्रभ ठरत चाललेला विरोध आहे.पर्यावरण की विकास हा नेहेमीचाच छळणारा पेच.या प्रश्नांच्या वावटळीत वाचकही गरागरा फिरत राहतो...... वठलेलं झाड तांबटाच्या ढोलीसाठी ठेवायचं की जंगलात वसलेल्या आदिवासींच्या सरपणासाठी कापायचं ? Biodiversity जपायची की माणसांना जगवायचं? माळरानावर पावसाळ्यात उमलणार्‍या दुर्मीळ तृणफुलांना वाचवायचं की फ्लोरिपार्कच्या माध्यमातून तिथल्या विस्थापितांना जगण्याचं साधन मिळवून द्यायचं ? हिरवा दहशतवाद खरंच असतो का? "माणसाचं आयुष्य सुखी सोपं व्हायचं असेल तर पर्यावरणावर, निसर्गावर जरा ताण पडणारच.पर्यावरणवादी त्याचा फार issue करत असतात सतत" असं सुरुवातीला म्हणणारी कामायनी नकळत या तिढ्यात गुंतत जाते.तिच्या व्यवसायाबद्दल वापरलेले अनिर्बनचे शब्द तिला आठवतात, “Advertising is an environmental striptease for a world of abundance…सुबत्ता असलेल्या या भवतालात जाहीरातीचं जग हे पर्यावरणीय नग्नतेचं रुप आहे....”. ग्रीन शब्दाच्या आवरणातली व्यर्थता तिला जाणवायला लागते.
कामायनी राहत असलेल्या जुन्या रेस्ट-हाउस मध्ये शंभर वर्षांपूर्वीच्या मार्गारेटच्या जर्नल्स मधल्या फुलांच्या नोंदी आणि हर्बेरियम्स तिला सापडतात आणि हळूहळू ती माळरान वाचायला शिकते. ऋतुंची सळसळ लिहीताना रोज स्वत:तलंच काही नव्यानं सापडत राहतं तिला आणि शेवटी “पर्यावरणाचा अर्थ कळो न कळो,निसर्गाचं देणं हे कोणत्याही इतर गोष्टींपेक्षा मला महत्वाचं वाटतं,हे सत्य.जे मी वाळूत डोकं खुपसून बसलेल्या शहामृगाप्रमाणे आजवर नाकारत राहिले.नजरेआड ठेवत आले.स्वत:चा स्वत:शी स्वीकार कधीतरी करावा हा लागतोच.” अशी कबुली देत मनातलं द्वंद्व संपवते.
कादंबरीत अनेक पात्रं आहेत.तिचा मेन्टॊर जोसेफ,लहानपणी बंगल्याशेजारी राहणारे botanist बानीदा,सुंदरबनच्या रक्षणासाठी झगडणारा अनिर्बन,इटालीत भेटलेला एरीक,माळरानावरच्या रीसर्च इन्स्टीट्यूट मध्ये काम करणारा विहान आणि अंजनमाळावरचं राणू,लाखी,मणीचं कुटुंब.आयुष्यातले निर्णय एकटीनं घेऊन ते परिणामांसकट जबाबदारीनं निभावण्याची हिंमत तिच्यात कधीच नव्हती. पण आता मात्र हा माळंच कामायनीला भक्कम कातळावर पाय रोवून स्थिरावायला शिकवतो.
ती सांगतेय......
“ माळरानाचा विस्तीर्ण सेपिया गालीचा.
त्यावरचे अमलताशाचे पिवळे,तेजस्वी झुंबर
फुललेल्या पलाशाचे लालभडक,केशरी निखारे
शाल्मलीचे गडद,लाल मखमली तुरे
रस्त्याच्या दुतर्फा पिवळ्या धम्मक फुलांनी मोहरलेली बाभळी.....लाइट ऑफ द ग्रासलॅन्ड.
जांभळट पाठीच्या पिवळ्या सूर्यपक्ष्यांची जोडी नेपतीच्या गुलाबी,शेंदरी फुलांमधला मध खाण्यात गुंग.माळावरच्या वारुळाच्या कडेनं उगवलेल्या हिरव्या बुटक्या दाटीत शुभ्र पिवळ्या फुलपाखरांची झुंबड. या सगळ्या रंगांमधून वाहणारा जीवनाचा एक अविरत प्रवाह माझ्यापर्यंत येऊन पोचत आहे.”
सुंदरबन ते अंजनमाळ व्हाया मिलान या तिच्या प्रवासाला आपण साक्षी आहोत.शेवटी पानगळ आणि निष्प्राण उन्हाच्या दिवसांपासून सुरु झालेल्या तिच्या प्रवासाने एक संपूर्ण ऋतुचक्र अनुभवलंय.अंजनमाळावरच्या सरींबरोबर तिच्या मनालाही धुमारे फुटले आहेत,असोशी संपून ठहराव आलाय तिच्या आयुष्याला.बंजर कातळाने कामायनीच्या मनात नवीन स्वप्नं रुजवली आहेत.
कामायनी माळरानाचा निरोप घेते पण आमिरखां साहेबांच्या मारव्यातल्या बडया ख्यालासारखे हे ’फोर सीझन्स’ शर्मिलाच्या काव्याम-चित्रदर्शी भाषेसकट आपल्या मनात कायमचे वस्तीला येतात.
DAINIK LOKMAT 21-04-2019ऋतुचक्राच्या सफरीतली कादंबरी...
शर्मिला फडके यांची ‘फोर सीझन्स’ ही पहिलीच कादंबरी नुकतीच प्रसिद्ध झाली आहे. तसं पाहिलं तर मराठीतील ही पहिलीच ब्लॉग नॉव्हेल. ‘ट्युलिप्स इन ट्वायलाईट’ हा ब्लॉग लिहिता लिहिता लेखिकेच्या हातून या कादंबरीने आकार घेतला. कादंबरीचं कथानक मुंबई, युरोप, सुंदरबन आणि माळरान अशा चार ठिकाणी घडतं. त्यात अनेक बॅकस्टोरीज आहेत. नायिकेने अनुभवलेलं चार ऋतूचं चक्र, तिच्या आयुष्यातले चार पुरुष आणि चार प्रदेश यांच्या छान गुंफणीतून वेगवेगळे ऋतू आणि पर्यावरण वाचकाला भेटत जातं. पानगळीला पहिला ऋतू, स्थिरावलेल्या थंडीचा दुसरा ऋतू, उबदार उष्ण उन्हाळ्याचा तिसरा ऋतू आणि धुवांदार पावसाचा चौथा ऋतू अशा चार ऋतूंच्या परिक्रमेने कथा धावत राहते आणि कादंबरी अखेर पूर्णत्वाकडे जाते.
–राजेश हेन्द्रे
Anant Samant’अनेक वर्षं झाली. नाशिकमध्ये कुठूनतरी कुठेतरी जाताना अचानक शिवाजी तुपे समोर आले. प्रेमळ आग्रहाने घेऊन गेले. कुठल्यातरी वाड्याच्या कितव्यातरी माळ्यावर. ते सगळं आठवत नाही आता कारण त्यांनी तिथल्या एका खोलीत मला दाखवलेली त्यांची निसर्गचित्रं.
पेंटिंग्ज.
अनेक. खाटेवर ठेवलेली, खाटेखाली रचलेली, फ्रेमवर ठोकलेली, गुंडाळलेली. प्राचीन वाड्याच्या लहानश्या खणात अवघा निसर्ग. हळुवार, मखमाली, मोरपिशी, वैराण, करपलेला, चिंब, भिजलेला, कवटाळून घेणारा. चित्रातल्या चित्राबाहेरच्या प्राण्या-पक्षांना - माणसांनाही निसर्ग करणारा.
पाहता पाहता अल्याड पल्याडचा विसर पाडणारा.
तुमची कादंबरी वाचताना तो अनुभव परत आला."
- Vasant Abaji Dahake
-"आपली कादंबरी वाचली. आवडली. चार ऋतूंमध्ये बदलत जाणारा माळ आणि वाढत विकसित होत बदलत जाणारी कामायनी यांचं सुरेख चित्रण. आपली काव्यात्म चित्रात्म भाषा हे या कादंबरीचं वैशिष्ट्य आहे. निसर्गातल्या संगतीच्या विरोधात काम करीत असलेल्या शक्तींच्या विरोधात संघर्ष करीत असलेली कामायनीची व्यक्तिरेखा विरळा आहे. आपलं अभिनंदन. सुप्तपणे ही राजकीय कादंबरी आहे. सर्वत्र विनाशक तत्त्वाविरुद्ध लढत असलेल्या स्त्रीचं चित्रण यात आहे. चांगल्या अर्थानं ही स्त्रीवादी कादंबरी आहे असं म्हणता येईल."