All Reviews

• प्र. सु. येतावडेकर

  नाबाद ६०--- स्वामी -मराठी साहित्यातील एक अजरामर असं अक्षरलेणं. कादंबरीचा भाषेचा बाज हा अभिजात मराठीची महत्ता अधोरेखित करणारा आहे. माधवराव पेशवा या मध्ययुगीन ऐतिहासिक व्यक्तीमत्वाच्या मध्यवर्ती भूमिकेवर बेतलेली कादंबरी, उण्यापुऱ्या चारशे सोळा पानात एक मोठा असा कालपट चित्रित करते. मराठेशाहीच्या राजकीय इतिहासातील मोठा काळ पेशवाईच्या राजकारणाने व्यापलेला आपल्याला पाहायला मिळतो. थोरले बाजीराव पेशवा ते अगदी सवाई माधवराव पेशवा यातील प्रत्येक व्यक्तीने पेशवा म्हणून पद भूषवत असताना मराठ्यांचे राज्य विस्तार कसे पावेल यासाठीच योगदान दिलेले पाहायला मिळेल. त्याच पेशवाईच्या कोंदणातील एक अस्सल रत्न म्हणजे माधवराव पेशवा हे होय. माधवराव पेशवा यांनी पेशवाईची वस्त्रे स्विकारल्यापासून ते थेऊर मुक्कामी अंतकाळ होईपर्यंतचा काळ यामध्ये चित्रित होताना आपल्याला पाहायला मिळतो. पेशवाईतील राजकारण, मोहिमा, राजकीय डावपेच याबरोबरच गृहकलह अशा विविध घटना यात येत राहतात. अल्पवयीन असताना पेशवाईची वस्त्रे प्राप्त झाल्यामुळे वाढलेली जबाबदारी, राज्यशकट हाकताना लागणारी सरदारमंडळी व त्यांची कुमक, शहरसुधारणा त्याच प्रकारे प्रजाहित लक्षात घेऊन राबवावे लागणारे प्रकल्प यात लागणारा कस यावर काम करत असताना एक प्रजाहित दक्ष राज्यकर्ता म्हणून माधवराव मनाला भावून जातात. निजामासोबतचा लढा, कर्नाटक स्वारीत हैदराचा केलेला बंदोबस्त याबरोबरीनेच अंतर्गत गृहकलह यात लागलेला माधवरावांचा कस याचे सम्यक वर्णन आपल्याला कादंबरीत पानोपानी दिसून येते. खुशमस्कऱ्या हुजऱ्यांच्या गर्दीत हरवलेले राघोबादादा, महत्वाकांक्षी आनंदीबाई, राजकीय सल्लागार सखारामबापू बोकील, नाना फडणीस,न्यायाधीश रामशास्त्री,माधवरावांचा सेवक श्रीपती त्याचबरोबरीने पेशवाईला साथ लाभलेली मराठा सरदार मंडळी ग्वाल्हेरकर शिंदे, इंदोरचे होळकर यांची राजनिष्ठा, करारी गोपिकाबाई, अल्लड नारायणराव, पतीबद्दल आपली निष्ठा ठेवून त्याला हरप्रसंगात साथ देणाऱ्या रमाबाई इ.या व्यक्तीरेखा आपल्याला भेटत असतात. पेशवाई राजकारणातील पेचप्रसंग, डावपेच, लढाया, पेशवाई थाट म्हणून आज वापरात असलेला शब्द त्या थाटाला साजेसं दरबारी वर्णन ही आपल्याला यात वाचायला मिळते. या वर्षी, २०२२ साली कादंबरीला प्रकाशित होऊन ६० वर्षे झाली आहेत.आजही वाचकांच्या पहिल्या पसंतीच्या अग्रक्रमात `स्वामी` आपलं अढळपद राखून आहे.

• Sharad Kharde Patil

  आज वाचुन पुर्ण झाली.. अगदी सहज सोप्या शब्दात कालखंड उभा करणे ही तर रणजित देसाई सरांची अफाट शक्ती च... श्रीमंत बाजीराव पेशवे वा पानिपत युद्धा नंतर मराठा साम्राज्यस लयाला नेण्यास नंतर चे पेशवे कारणीभूत या माझ्या अविचारी बुद्धीला छेद देणारी कांदाबरी.. "वाचाल तरच वाचाल "

• Ankush Naik

  आजच कादंबरी वाचून पूर्ण झाली. राज्यकारभार सांभाळताना व गृहक्लेशातून जात असतानाही आपल्या पत्नीवर माधवरावांनी किती निस्सीम प्रेम केलं होतं, ह्याची माहिती झाली. माधवरावांचे आणि रमाबाईंचे शेवटी-शेवटी असलेले संवाद तर खरे प्रेम काय असते, याची जाणीव करून देतात. कादंबरी वाचून पूर्ण झाल्यावर, मन खूप सुन्न झालं. प्रेमावरचे आज पर्यंत खूप चित्रपट बघितले आणि ते आवडले देखील, पण ही कादंबरी वाचून पूर्ण झाल्यावर वाटलं, की ह्या सारखी दुसरी प्रेमकथा असूच शकत नाही.. एवढंच म्हणेन, अप्रतिम !!!!!!!! अप्रतिम !!!!!!!! अप्रतिम !!!!!!!! रणजित देसाई सरांचे खूप आभार, त्यांच्या लेखनामुळेच एवढा छान इतिहास मनाला स्पर्शून गेला. 🙏🙏

• Mahendra Dhalape

  "ती जागा फार सुंदर आहे, प्रशस्त घाट आहे. त्या घाटाच्या जरा वरच्या बाजूला जाऊन उभे राहिले व पहिले की काळ्या फत्तरानी रेखत गेलेला नदीकाठ डोळ्यात भरतो.नदीच्या पात्रावरून वाऱ्याबरोबर सळसळत येणाऱ्या लाटा मनाचे तरंग उठवतात... माधवरांवांचे मस्तक आपल्या मांडीवर घेऊन रमाबाई चितेवरूनच दूरवर दिसणारा नदीचा पट्टा नजरेत भरत उराशी साठवत होत्या. अचानक दृश्य धुरकट होऊ लागले,ज्वाला वर चढत होत्या, फुटणाऱ्या लाकडाखेरीज काही आवाज आवाज कानांवर येत नव्हता.. क्षणभर दर्शन झाले ते ज्वालांच्या सोबतीने फडफडणाऱ्या रेशमी श्वेत-पदराचे.... रमाबाईंचे माधवरावांवर असलेलं निस्सीम प्रेम, कधीही एकमेकां कडे काहीही न मागणारे दोन्ही उभयतां, अत्यंत कमी वयात आलेल्या जबाबदारी स्वकर्तुत्वाने सिद्ध करणारे स्वामी...शब्दाच अपुरे आहेत पुढील वर्णनास.. शेवटची ३० पाने म्हणजे अगदी डोळ्या समोर सगळं दृश्य दिसत आहे असा भास आणि त्यातून होणारी मनाची घुसमट..

• Prashant Gosavi

  पानिपतच्या भीषण हानी नंतर नानासाहेब पेशवे देखील गेले आणि अवघ्या सोळाव्या वर्षी माधवराव पेशवे झाले. स्वामी ने अक्षरशः सर्व रूप दाखविली. सुरुवातीला काकांमुळे असहाय झालेले, निजामाचा बंदोबस्त करणारे, राक्षसभुवनच्या लढाईत स्वतः सामोरे गेलेले माधवराव शेवटच्या पानांमध्ये रमा माधव यांचे नाते. दक्षिणेत निजाम हैदर यांचा बंदोबस्त करून पानिपत चे अपयश धुवून काढत उभ्या हिंदुस्थानावर मराठ्यांचा भगवा डौलाने फडकावणारे माधवराव वाचून अभिमान वाटला. इंग्रजांचे मनसुबे लक्षात ठेवून त्यांना दूर ठेवणारेही माधवराव. मराठेशाहीचा एक अनमोल हिरा वाचायला मिळाला याचा खूप आनंद झाला. रमा माधवचे तर कमाल प्रेम आहे. एकमेकांकडे काही न मागणारे दोघे. रमाबाईंना नदी काठचा सुंदर प्रदेश माधवरावांना दाखवायचा असतो पण जबाबदारीने जमत नाही. पुस्तकाच्या शेवटी जे वर्णन आहे त्याने गळा दाटून येतो. रमाबाई तो प्रदेश पाहतात पण माधवरावांच्या चितेवरून सती जाताना. रणजित देसाईंना मनापासून धन्यवाद मराठेशाहीचा एक अनमोल हिरा पुस्तकात साठविल्याबद्दल. नमस्कार........

• Dr.Bhushan Phadke Akola

  रणजीत देसाई यांची पहिली ऐतिहासिक कादंबरी ‘स्वामी’. मराठी वाचनप्रेमी रसिकांनी या कादंबरीवर अतोनात प्रेम केले आहे. या कादंबरीला साहित्य अकादमी पुरस्कारदेखील मिळाला आहे. मी पुण्याला Engineering चे शिक्षण घेत असतांना (१९९२) संभाजी पुलाजवळ जुन्या पुस्तकांच्या गठयातून ही कादंबरी विकत घेतली आहे. या कादंबरीचे मी ५० पेक्षा जास्त पारायणे केली असावीत. जेव्हा जेव्हा मला उदास वाटते तेव्हा मला ही कादंबरी जवळ करावीशी वाटते. थोरले माधवराव पेशवे यांचे मुत्सदी, कर्तृत्ववान जीवन लेखकाने आपल्या समोर उभे केले आहे. स्वामी या कादंबरीसारखे इतिहास आणि साहित्य यांचे सुंदर मिश्रण आजतागायत कोणताही लेखक निर्माण करू शकला नाही. १६ वर्षाच्या वयात माधवरावांना पेशवे पद प्राप्त झाले. सद्गुणी आणि कर्तव्यदक्ष माधवरावांना सुरुवातीपासूनच राजद्रोही, भोळसट राघोबा दादांचा सामना करावा लागला. इतिहासाने मुत्सद्दी म्हणून माधवरावांची नोंद घेतली आहे. पण कादंबरीत लेखकाने अनेक प्रसंगांत त्यांच्या इतर गुणांवर ही प्रकाश टाकला आहे. गायकाचे कौतुक करणारे गुणग्राहक माधवराव, काका दरबारात वेळेवर आले नाहीत तरी वेळेवर दरबार सुरू करून कामाप्रती निष्ठा असलेले शासक, लुटीत झालेले प्रजेचे नुकसान खाजगितून देणारे कर्तव्यतत्पर प्रजाहितदक्ष पंतप्रधान आणि या लुटीत प्रत्यक्ष आपले मामा(मल्हारराव रस्ते) सहभागी आहेत हे कळल्यावर त्यांनी दंड ठोठावून आपल्या आईची नाराजी ओढवून घेणारे कर्तव्यकठोर शासक, मोहिमेत अग्रभागी राहून तडफ असलेले कर्तबगार पेशवा आणि स्वतःच्या अंतकाळी पत्नी रमाबाईंच्या सोबतीची अपेक्षा करणारा रमेचा हळवा पती वाचकांसमोर रणजित देसाई यांनी उभा केला आहे. कादंबरीत माधवराव, रमाबाई, राघोबा दादा या मूळ व्यक्तिरेखा उठावदार तर आहेतच पण त्यासोबत गोपिकाबाई, पर्वतिकाकु, आनंदीबाई, सखाराम बापू बोकील, गंगोबा तात्या, माधवरावांचा सेवक श्रीपती, रामजी काका, मैना या व्यक्तीरेखांनाही लेखकाने छान न्याय दिला आहे. मराठ्यांचे बिनीचे सरदार मल्हार राव होळकर आणि माधवराव यांच्यातील संवाद फारच सुंदर आहेत. माधवरावांनी गृहकलहाला तोंड देतांना रामशास्त्र्यांसारखे निस्पृह न्यायाधीश आणि नाना फडणीसांसारखे दौलतीचे इमानी सेवकही पारखले, आणि त्यांना योग्य जबाबदारीही दिली. माधवरावांनी सखाराम बापू बोकील, विठ्ठल सुंदर आणि देवाजी पंत या तीन शहाण्यांच्या मुत्सद्दीपणाला कसे तोंड दिले याचे सुंदर वर्णन लेखकाने केले आहे. सखारंबापू बोकील यांना झालेली नजर कैद आणि त्यावेळेस बुद्धिबळाचा डाव आणि त्यावर माधवरावांच्या टिप्पण्या माधवरावांचे मुत्सद्दीपण अधोरेखित करतात. राक्षसभुवनाच्या लढाईत माधवरावांनी तडफेने आपले काका म्हणजेच राघोबा दादा यांची सुटका केल्याचे वर्णन वीरश्री निर्माण करणारे आहे. या तरुण तडफदार पेशव्यास असाध्य आजाराने ग्रासले, त्यांच्या खुनाचा प्रयत्न झाला, विषप्रयोग करण्याचा प्रयत्न झाला तरी त्यांची कामावरची निष्ठा तसूभरही कमी झाले नाही याचे चित्रण लेखकाने फार छान केले आहे. रूपसंपन्न रमाबाई आणि माधवराव यांच्यातील भावोत्कट प्रसंगांचे चित्रणही लेखकाने फार उत्कटतेने आहे. “रमा, मृत्यू हा अटळ आहे. जें जें दिसते ते ते एक न एक दिवस नाहीसे होणार, मग ते आज होवो अथवा कैक वर्षांनी होवो." " जीवन व मृत्यूच भय बाळगणाऱ्याला केंव्हाही समृद्ध जीवन जगता येणार नाही—” "रमा जीवन किती वर्ष जगला याला फारसा अर्थ नाही. जीवन कसा जगला याला महत्व आहे नाहीतर चंदनाच नावही राहील नसतं." अश्या अनेक वाक्यांमधून कादंबरीच साहित्य सौंदर्य वाढवून लेखकाने अनेक त्रिकालाबाधित सत्य सांगितली आहेत. माधवरावांच्या अंत समयाच्यावेळेतील गंगा विष्णू वैद्य आणि माधवरावांचे संवादही छान आहेत. “मृत्यू येणार तो सरळ यावा यासाठीही औषधे आहेत, ही वेळेवर घेतली तर पुढील यातना कमी होतील”, “खोटी श्रद्धा जीवनात उपयोगी पडत नाही, एक न एक दिवस पश्चातापाची पाळी येतेच”, अशा वाक्यातून लेखकांनी जीवनाचे तत्त्वज्ञानच सांगितले आहे. वयाच्या २७ व्या वर्षी माधवराव पेशव्यांना राजक्षयामुळे जीवनयात्रा संपवावी लागली. पेशवेपदाच्या ११ वर्षांच्या कारकिर्दीत राघोबा दादांसोबत लढाई नंतर शरणागती, पुन्हा सत्ता प्राप्ती, सदाशिवराव भाऊ तोतया प्रकरण अशा गृहकलहांसोबत निजाम, हैदर, कर्नाटकातील स्वारी आणि त्यातून माधवरावांचे मुत्सद्दीपण जागोजागी जाणवते. लेखकाने उत्कृष्ट संवादातून सगळेच प्रसंग जिवंत उभे केलेत. राक्षभूवनाच्या लढाईत महादजी शितोळे विठ्ठल सुंदरच्या अंबारीचा वेध घेतो हा प्रसंग वाचतांना डोळ्याच्या कडा पाणावतात. माधवरावांचे निर्वाण आणि रमाबाईचे सती जाणे वाचतांना वाचकाचे मन भरून आल्याशिवाय राहत नाही. माधवरावांनी आपल्या अल्पशा कारकिर्दीत स्वराज्य विस्तार केला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनंतर आरमाराचे महत्त्व ओळखणारा शासक म्हणून माधवराव ज्ञात आहेत. माधवरावांच्या पदरी असलेला एक गायक माधवरावांना त्यांच्या अंतकाळी भेटतो, त्या वेळचे संवाद वाचतांना हुंदका आल्याशिवाय राहत नाही. माधवराव पेशवे कर्तव्यकठोर होते. या कर्तव्यकठोर ते मुळेच त्यांना अंतकाळी त्यांच्या मातोश्री गोपिकाबाई यांचे दर्शनही झाले नाही. "माणूस आयुष्यात चुकतोच पण पण त्याला सुधारण्याची संधी दिली पाहिजे." यासंदर्भातील माधवराव आणि सखाराम बापू बोकील यांचे संवादही फार भावपूर्ण आहेत. माधवरावांची श्री गजाननावर नितांत श्रद्धा होती. तसाच आदर त्यांना छत्रपतींच्या गादी विषयी होता. आपण राज्याचे स्वामी नसून सेवक आहोत ही भावना त्यांच्या मनात कायम होती. प्रत्येकाच्या आयुष्यात संकटे येणारच, माधवरावांवर ती अतोनात आलीत. पण संकटांना न डगमगता आपले कर्तव्य पूर्ण जोमाने करत राहावे, हे कादंबरीतून शिकलो. व्यवस्थापनातील अनेक संज्ञा जसे planning, staffing, controling, coordination, deligation, Human resource management याची उदाहरणे ही पदोपदी सापडतात. माझ्या व्यवस्थापनाच्या व्याख्यानांमध्ये अनेकदा यातील उदाहरणे दिली आहेत. थोरल्या माधवराव पेशव्यांची ही चरित्रगंगा वाचताना करुणेने मन भरून येते. उदात्ततेने भारावून जाते आणि पूर्वजांच्या अभिमानाने मान ताठही होते. मराठी साम्राज्याचा विस्तार,घरभेदयांच्या कुरघोड्या, परकीय आक्रमणे आणि त्यातून रयतेची माधवरावांनी जिंकलेली मने याचे चित्रण त्यासोबत पत्नी रमाबाई वर असलेले निर्व्याज्य प्रेम त्यामुळे निपुत्रिक असूनही दुसरे लग्न न करणारे माधवराव आणि पती सोबत सती जाणाऱ्या साध्वी रमाबाई यांच्या चरित्रामध्ये वाचक दिपून जातो. जाज्वल्य इतिहास आणि शोकात्मिक प्रेमाचे प्रतीक असलेल्या या कादंबरीला माझ्याच नव्हे तर असंख्य वाचकांच्या हृदयसिंहासनावर आढळ स्थान आहे. आपण ही कादंबरी वाचली नसल्यास जरूर वाचावी डॉ. भूषण फडके. अकोला.

• Sanket Chinchkhede

  पेशवाईचा समानार्थी शब्द काय या प्रश्नाचं हमखास उत्तर आजही बरयाच अंशी "रुबाब" असं दिलं जाईल. एके काळी भारतातील सगळ्यात मोठी सत्ता असलेली मराठा साम्राज्याची धुरा सांभाळने हे काय येड्या गबाळ्याचं काम नक्कीच नव्हतं. ही कादंबरी अशाच एका पेशव्याची कहाणी सांगते. सत्ताधारयांचा सगळ्यात मोठा संघर्ष आपल्याच माणसांशी असतो हे या कादंबरीवरुन लक्षात येते. प्रत्येक सत्ताधारयाच्या कारकिर्दीचं मुल्यमापन त्याने किती सत्ता कमावली यावरुन करता येत नाही हे कादंबरी वाचल्यावर कळतं. काहींची श्रेष्ठता त्यांनी कमावल्या पेक्षा वाचवलेल्या सत्तेत असते ही जाणीव आपल्याला होते. रणजित देसाईंची सर्वोत्कृष्ट कादंबरी `स्वामी` नक्कीच नाहीये. परंतु अलंकारिकतेपेक्षा वास्तविकतेत ज्यांना रस आहे त्यांनी ही कादंबरी वाचावीच..!🍀❤💯

• Vinod Karave

  मराठीमध्ये अतिशय लोकप्रिय असलेली व रसिकमान्यता पावलेली रणजित देसाई यांची `स्वामी` ही कादंबरी. थोरले माधवराव पेशवे यांचे राजकीय जीवन, कर्तृत्व आणि त्यांचे वैयक्तिक करुणगंभीर जीवन यांचे अतिशय प्रभावी चित्रण `स्वामी`त केलेले आहे. कादंबरीतील अतिशय उठावदार आणि कलात्मक व्यक्तिरेखा आहेत माधवराव, रमाबाई आणि राघोबादादा यांच्या. सद्गुणी आणि तेजस्वी कर्तव्यदक्ष माधवराव, स्वार्थी, भोळसट, हलक्या कानाचा, राजद्रोही राघोबा आणि सोशिक, त्यागी, साध्वी रमाबाई या तिन्ही चरित्ररेखा वाचकांच्या मनांवर विलक्षण परिणाम करतात. पानिपतच्या लढाई नंतर अवघे १६ वर्षाचे असताना पेशवाईची जबाबदारी अंगी येऊन पडलेल्या माधवराव पेशव्यांनी स्वतःचा गृहकलह सोडवत मराठी दौलतीसाठी केलेल्या भराऱ्या उल्हसित करुन जातात. आपल्या २८ वर्षांच्या अल्प आयुष्यात त्यांनी मराठी सत्तेचा वचक पुन्हा एकदा दिल्लीवर बसवला. बारा वर्षांच्या कारकिर्दीत त्यांनी पानिपतच्या पराभवानंतर कोलमडलेल्या राज्याची पुन्हा उभारणी केली. *पानिपतावर मराठी फौजांची बेसुमार कत्तल करणा-या रोहिल्यांचा आणि पठाणांचा संपूर्ण पराभव करून हे यश संपादन केलं आणि पानिपतचा पराजय धुवून काढला. हैदर अली, निजाम यांसारखे शत्रू आणि रघुनाथरावसारखा सत्तेची लालसा असलेला चुलता यांना वठणीवर आणून राज्यात शिस्त व कार्यक्षम प्रशासनव्यस्था निर्माण केली आणि अल्पावधीतच मराठयांचा दरारा पुन्हा एकदा सर्वत्र निर्माण केला.* अवघ्या सोळाव्या वर्षी मराठा साम्राज्याच्या पेशवे पदाची जबाबदारी अंगावर पडल्यावर एक पोरसवदा वय असलेला एक तरूण अचानक एका प्रौढात बदलतो. राज्याच्या शत्रूपेक्षा ज्याला स्वतःच्या परिवारातील व्यक्ती (राघोबा) बरोबरच वैचारिक आणि राजकीय युद्ध लढावे लागते आणि अशा सततच्या मानसिक आघातांमुळे शेवटी असाध्य असा राजयक्ष्मा (क्षयरोग) आजार होऊन मरणाला सामोरे जावे लागते हीच काय ती या थोरल्या पेशव्यांची शोकांतिका. *माधवरावांच्या मृत्यूसमयी आणि मृत्यूनंतरही माधवरावांची सख्खी आई गोपिकाबाई स्वतःच्या मुलाला पाहायला येत नाही हा तर या शोकांतिकेचा कळस ठरतो. माधवरावांच्या अकाली मृत्यूनंतर मराठी सत्तेच्या -हासाच्या प्रक्रियेस प्रारंभ झाला.

• Abhijit Kalane

  `स्वामी` वाचून झाल्यावर एक अनामिक हुरहूर लागून राहते.. रमा-माधव प्रति मन करुणा भाकीत राहते.. जर-तर च्या तर्कांनी डोकं सुन्न होऊन जाते.. जर माधवरावांना स्वकीयांनी त्रास दिला नसता तर.. जर माधवरावांना दीर्घ आयुष्य लाभले असते तर.. जर माधवरावांना रमाबाईंची खंबीर साथ मिळाली नसती तर.. कादंबरीच्या पहिल्या ओळीपासून सुरु झालेला वाचन प्रवास शेवटच्या ओळीपर्यंत कधी येऊन संपतो ते कळतसुद्धा नाही. मराठी साहित्य विश्वाचे मुकुटमणी अर्थात रणजित देसाई यांनी स्थळ, वेळ, काळाचे इतके जिवंत वर्णन केले आहे कि घडलेल्या सगळ्या घटनांचे आपण साक्षीदार आहोत असा भास होऊ लागतो..

• Purva Kulkarni

  " स्वामी " हे माधवराव पेशव्यांवरील रणजित देसाईची ऐतिहासिक कादंबरी नुकतीच वाचण्यात आली. त्यावरील प्रतिक्रिया ---- पूर्वा कुलकर्णी . _*उपभोगशुन्य स्वामी*_ काही दिवसांपूर्वीच रणजित देसाई यांनी लिहिलेली स्वामी ही कादंबरी वाचण्यात आली. *श्रीमंत पेशवे माधवराव भट्ट* यांच्या जीवनावरील हे पुस्तक मनाला स्पर्श करून गेले. अगदी लहानवयापासून ते आत्तापर्यंत शालेय इतिहासाच्या पुस्तकातही उपेक्षित राहिलेले पेशवे माधवराव अशा पद्धतीने समोर येऊन मनात घर करून जातील असे वाटलेही नव्हते. वयाच्या अवघ्या 15-16 व्या वर्षी पेशवाईची वस्त्रे त्यांना मिळाली. अटकपासून कटक ते थेट तंजावर पर्यंतचे साम्राज्य आणि त्यात पानिपत मुळे झालेले नुकसान त्याचे ओझे अवघ्या 15 व्या वर्षी आपल्या खांद्यावर झेलणारे माधवराव! आणि पुढच्या 10 वर्षातच पानिपतचे सर्व नुकसान भरून काढणारे माधवराव मला खूपच प्रेरित करून गेले. माधवरावांची बुद्धिबळाप्रमाणे युद्धनीति आणि राजकीय कुशाग्रता पाहूनच मराठ्यांच्या इतिहासाबद्दल जाणून घेण्याचे कुतूहल माझ्या मनात निर्माण झाले. 16व्या वर्षी तोरणा जिंकून स्वराज्याचे तोरण बांधणारे छत्रपती शिवाजी महाराज, 16व्या वर्षी स्वातंत्र्याची प्रतिज्ञा घेणारे स्वातंत्र्यवीर सावरकर हे मला ठाऊकच होते; मात्र 16 व्या वर्षी एवढे मोठे साम्राज्य निर्भिडपणे चालवणारे माधवराव हे खरंच ग्रेट होते! निजाम ,हैदर अली,टिपु सुलतान यांना पराजित करणाऱ्या माधवरावांमुळे मराठे आणि महाराष्ट्राबद्दलचा अभिमान माझ्या मनात हजारो पटींनी वाढला. जर या महापुरुषाचा क्षय रोगामुळे (T.B.) 29 व्या वर्षी मृत्यू झाला नसता तर कदाचित इंग्रजांच्या पारतंत्र्यात भारत कधी गेलाही नसतात. माधवरावांचा मृत्यू हे मराठा साम्राज्य आणि संपूर्ण भारतावर आलेले सर्वात मोठे संकट होय. अशा या महान पुरुषाला ,मर्द मराठ्याला पेशवा माधवरावांना माझा मानाचा त्रिवार मुजरा!🙏🙏 जय भारत! जय महाराष्ट्र! जय पेशवा माधवराव!!!🙏 पूर्वा प्रशांत कुलकर्णी इयत्ता :-दहावी छत्रे न्यू इंग्लिश स्कुल, मनमाड

• Makarand Oak

  स्वामी पानिपत च्या लढाई नंतर अवघे १६ वर्षाचे असताना पेशवाई ची जबाबदारी अंगी येऊन पडलेल्या माधवराव पेशव्यानी स्वतःचा गृहकलह सोडवत मराठी दौलतीसाठी केलेल्या भरार्या,आपल्या अल्प आयुष्यात त्यांनी मराठी सत्तेचा दरारा पुन्हा एकदा बसवला. पिता समान असणारा काका राघोबा त्यांचा सत्तेवर मोह, त्यासाठी प्रसंगी स्वकीयांचा घात करण्याची त्यांची वृत्ती, मराठी राजकारणातील डावपेच, उतार-चढाव यांचे एक अनोखे दर्शन या कादंबरीत आहे. माधवरावांचा करारीपणा, त्यांची कर्तव्यनिष्ठा, दूरदृष्टी, गणेशभक्ती; रमाबाईंचा भावूक स्वभाव व पतिवरील निर्लेप प्रेम याच वर्णन अफाट आहे. पुस्तकाची शेवटची ३०-४० पान म्हणजे डोळ्यातून अखंड गंगा-जमुना.त्यात रमा बाईंचा सति जाण्याच वर्णन म्हणजे त्याला शब्द कमी पडतील..पेशवे म्हटले की लोकांना बाजीराव माहीती पण डोक्यावर वडीलांचे छत्र नसताना त्यात मातोश्री शनिवारवाडा सोडून जाणे आणि सत्ते साठी हाव असलेले काका ह्या सगळ्यावर मात करून ११ वर्षे ज्यांनी पेशवाई जपली, वाढवली असा, संभाजी राजा नंतर गृहकलाहला बळी पडलेला दुसरा मराठी योद्धा, श्रीमंत माधवराव पेशवे त्यांच्या खडतर आयुष्यावर असलेली कादंबरी "स्वामी" म्हणजे प्रत्येक मराठी माणसाला अभिमान वाटेल अशीच आहे.. -अॅड.मकरंद ओक

• Suhas Shivankar

  "स्वामी" श्रीमंत थोरले माधवराव पेशवे माधवराव बाळाजी भट(पेशवे) {१६ फेब्रुवारी १७४५- १८ नोव्हेंबर १७७२} " स्वामी ही रणजीत देसाई यांची पहिली ऐतिहासिक कादंबरी थोरले माधवरावांच्या जीवनावर आधारलेली ही कादंबरी. इतिहासाबद्दल सर्वांना प्रेम वाटते. ऐतिहासिक प्रसंगामुळे, ऐकलेल्या कथांमुळे काही व्यक्तीबद्दल अधिक जाणून घेण्याच्या उत्सुकतेपोटी अशा ऐतिहासिक कादंबरी वाचाव्या वाटतात... " माधवराव पेशवे या तरूण पेशव्याचा अकाली मृत्यू म्हणजे मराठी साम्राज्याच्या जिव्हारी बसलेला घाव, त्यापुढे पानिपतचा आघात काहीच नाही. " विश्वासराव हे पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईत पडल्यामुळे माधवराव यांना पेशवाईची वस्त्रे मिळाली. त्यावेळी माधवरावांचे वय अवघे सोळा वर्षांचे असल्यामुळे त्यांचे चुलते रघुनाथराव हे कारभार पाहात होते. वास्तविक पाहता माधवराव हे जरी अल्पवयीन होते, तरी ते बुध्दिमान असल्यामुळे त्यांनी पेशवाईतील घडामोडी मोठ्या सूक्ष्म रितीने अवलोकन केल्या होत्या, म्हणून राज्यकारभार स्वत: चालविण्याची धमक व बुद्धी ही त्यांच्या अंगी होती.. पानिपत येथे मराठयांचा आलेले अपयश धुवून काढण्याची माधवरावांची फार इच्छा होती. पण इ.स. १७६८ पर्यंत राज्यकारभाराची सूत्रे रघुनाथराव यांच्याकडे असल्यामुळे माधवराव विशेष काही करता आले नाही. पण रघुनाथरावांना उत्तरेच्या मोहिमांवर आलेले अपयश आणि मोहीमेचे कर्ज झाल्यामुळे माधवरावांनी रघुनाथरांवाना शनिवारवाड्यात नजरकैदेत ठेवले, आणि रामचंद्र गणेश व विसाजी कृष्ण यांच्याबरोबर ५०,००० फौज देऊन माधवरावांनी त्यांची उत्तर हिंदुस्थानात रवानगी केली आणि तिकडेच महादजी शिंदे आणि मल्हारराव होळकरांचे सैन्य त्यास मिळाले. विसाजी कृष्ण बिनीवाले, महादजी शिंदे, तुकोजी होळकर ह्या मातब्बर सरदारांनी आपल्या फौजेनिशी पानिपतावर मराठी फौजांची बेसुमार कत्तल करणा-या रोहिल्यांचा आणि पठाणांचा संर्पूण पराजय करून हे यश संपादन केलं आणि पानिपतचा पराजय धुवून काढला.. इ.स.१७७२ मध्ये हैदरवरील स्वारीत असतानाच माधवराव आजारी पडले. पुढे ते दुखणे क्षयावर जाऊन त्यातच त्यांचा श्रीक्षेत्र थेऊर येथे अंत झाला. मरणसमयी त्यांचे वय अवघे २८ वर्षांचे होते या वेळी त्यांची पत्नी रमाबाई ही सती गेली. मराठेशाहीतील हा अखेरचा पेशवा निष्कलंक चारित्र्याचा, कर्तबगार पुरुष होता. अकरा वर्षांच्या कारकिर्दीत त्याने पानिपतच्या पराभवानंतर राज्याची पुन्हा उभारणी केली. हैदर अली, निजाम यांसारखे शत्रू आणि रघुनाथरावसारखा सत्तेची लालसा असलेला चुलता यांना वठणीवर आणून राज्यात शिस्त व कार्यक्षम प्रशासनव्यस्था निर्माण केली आणि अल्पावधीत मराठयांचा दरारा सर्वत्र निर्माण केला. त्यांच्या अकाली मृत्यूनंतर मराठी सत्तेच्या -हासाच्या प्रक्रियेस प्रारंभ झाला.. " मृत्यू हा अटळ आहे." जीवन वा मृत्यूच भय बाळगणा-याला समृद्ध जीवन जगता येत नाही. जीवन किती वर्षे जगला, ह्यापेक्षा कसं जगला ह्याला महत्त्व आहे.तसं नसतं, तर चंदनाचं नावही राहिलं नसतं, सा-यांनी वटवृक्षाचं कौतुक केलं असतं.." 💞सुपंकज💞 २३/४/२०२० "स्वामी" रणजीत देसाई..

• Archana Patil

  महाराष्ट्रातल्या जनतेला जिने मंत्रमुग्ध केले, अशी मराठी सारस्वतातील अजरामर साहित्यकृती. रणजित देसाई : मराठी साहित्याला समृद्ध करणारे थोर साहित्यिक. १९४६ साली `भैरव` या कथेला लघुकथास्पर्धेत वाचकांकडून एकमुखाने पहिले पारितोषिक. १९५२ मध्ये `रुपमहाल` हा पहिला कथासंग्रह प्रकाशित. त्यानंतर सातत्याने कथालेखन. ग्रामीण जीवनावरील व ऐतिहासिक व्यक्तिरेखांवरील लेखन अधिक रसरशीत.`स्वामी`ला साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त. मराठीमध्ये अतिशय लोकप्रिय असलेली व रसिकमान्यता पावलेली रणजित देसाई यांची कादंबरी. थोरले माधवराव पेशवे यांचे राजकीय जीवन, कर्तृत्व आणि त्यांचे वैयक्तिक करुणगंभीर जीवन याचे अतिशय उदात्त व प्रभावी चित्रण स्वामीत केलेले आहे. इतिहास आणि साहित्य ह्याचे एवढे उर्जस्वल नि रोमहर्षक रसायन मराठी भाषेत आजतागायत कोणी निर्माण करू शकलेले नाही.कादंबरीतील अतिशय उठावदार आणि कलात्मक व्यक्तिरेखा आहेत, माधवराव, रमाबाई आणि राघोबादादा यांच्या. सद्गुणी आणि तेजस्वी कर्तव्यदक्ष माधवराव, स्वार्थी, भोळसट, राजद्रोही राघोबा आणि सोशिक, त्यागी, साध्वी रमाबाई या तिन्ही चरित्ररेखा वाचकांच्या मनांवर विलक्षण परिणाम करतात. थोरल्या माधवराव पेशव्यांची ही चरित्रगंगा वाचताना करुणेने मन भरून येते. उदात्ततेने भारावून जाते आणि पूर्वजांच्या अभिमानाने मान ताठही होते. स्वामी वाचून वाचक दिपून जातो. दिग्मूढ होतो. इतिहास आणि ललितकृती या दृष्टींनी रसोत्कट असलेली शोकात्मिक कादंबरी.

• Rahul Patil

  जबाबदारी आणि परिस्थिती माणसात अमुलाग्र बदल घडवून आणते हेच खरे.. अवघ्या सोळाव्या वर्षी मराठा साम्राज्याच्या पेशवे पदाची जबाबदारी अंगावर पडल्यावर एक पोरसवदा वय असलेला एक तरूण आचानक एका प्रौढात बदलतो. राज्याच्या शत्रू पेक्षा ज्याला स्वतःच्या स्वकीयाशी तसेच परीवारातील व्यक्ती बरोबरच युद्ध करावे लागते. आणि याच विचाराने शेवटी असाध्य आजार होऊन मरणाला सामोरे जावे लागते हीच काय ती या थोरले पेशव्यांची शोकांतिका. ब्रिटिश अधिकारी ग्रांट डफ म्हणतो त्याप्रमाणे `"या तरूण पेशव्याच्या अकाली मृत्यू म्हणजे मराठी साम्राज्याच्या जिव्हारी बसलेला घाव, त्यापुढे पानिपताचा आघात काहीच नव्हे." यातच सर्व काहीआले. यानंतर पेशवाई म्हणा किंवा मराठी साम्राज्य म्हणा लयाला गेली हेच खरे..

• AKSHAY GUDHATE - INSIDE MARATHI BOOKS

  स्वामी म्हणजे तारक, आधार, जी आपल्यासाठी खास आणि आदरयुक्त अशी व्यक्ती असते. रणजीत देसाई यांनी स्वामी या कादंबरीला आपली मानसकन्या म्हटलं आहे. हे नाव रयेतेने एका माणसाला बहाल करावे किंवा या नावाने संबोधावे यातच त्यांच्या पराक्रमाची व्यक्तिमत्वाची एक छोटीशी झलक मिळते. ते व्यक्तिमत्व म्हणजे आपल्या वयाच्या १७ व्या वर्षी पेशवाईच्या वस्त्रांचा भार ज्यांनी आपल्या देहावर सांभाळला. पानिपतात शहीद झालेल्या जवानांच्या सगळ्या कुटुंबियांना ज्यांनी सहारा दिला, आपल्या सदैव शांत, लोभस स्वभावाने आणि निरपेक्ष वृत्तीने सगळ्यांना मोहून टाकले, आणि ज्यांच्या अकाली मृत्युने सारा हिंदुस्तान हळहळला, असे नानासाहेब पेशव्यांचे द्वितीय चिरंजीव माधवराव पेशवे. ऐतिहासिक कादंबरी म्हटल की अनेक पात्र आणि त्यांची अचूक उकल हे पुस्तकाचे मूळ गमक असते. प्रसंगवर्णन आपल्याला भारावून टाकते परंतु यात तुम्हाला प्रसंग त्यांच्या अनेक बाजू एकाच वेळी लक्ष्यात घ्याव्या लागतात. प्रत्येक वाक्याचा काहीतरी अर्थ आहे आणि तो पुढे कुठेतरी नक्कीच एक कोड सोडवून जातो. रणजीत देसाई यांच्या या कथा मांडण्याच्या आणि बारकावे हाताळण्याच्या अद्वितीय शैलीचे तुम्ही आवर्जून कौतुक कराल. पुस्तकातील बुद्धिबळ खेळण्याची पद्धत त्यामागे लपले असलेले नात्यांचे राजकारण अबोल चालींमधील बोलके भाष्य. या सगळ्याचे तुम्हाला लवकरच अनुभव येतील आणि लेखकाने अतिशय सुरेखरित्या योग्य अशा व्यक्तींचा केलेला सहभाग तुम्हाला रोमांचक थरार आणि नाट्य अनुभव देईल. अतिशय कमी आयुष्य लाभलेल्या या महान नायकाची कहाणीच काही औरच आहे. ११ वर्षाच्या राजकारणात अनेक सक्रिय लढाया ८ वर्षाहून अधिक परगावी मोहिमा आणि तरीही विखुरलेला समाज बांधणीचे काम गृहकलह मिटवण्यात आलेलं त्यांना यश आणि आजन्म फुललेलं पती पत्नीच प्रेम, ज्याची गाथा वर्षानुवर्षे लोक गात आहेत. या कादंबरीवर आधारित मराठी नाटक, सिनेमा आणि आता मालिका देखील सुरू आहे. इतकी लोकप्रिय आणि मराठी माणसांनी पोथी मानून जपलेल्या या कादंबरीचे अनेक पैलू तुम्ही बघाल. सरतेशेवटी क्षयरोगाने ग्रासलेले ते रूप आणि लोकांचे त्यांच्यावरील प्रेम डोळ्याला पाण्याच्या धारा लावून जातात. पत्निप्रेमाचे प्रतीक म्हणून निपुत्रिक असून दुसरे लग्न न करणारे माधवराव म्हणावेत की पतीप्रेमापोटी सती गेलेल्या रमाबाई ?? मराठ्यांचा इतिहास रंगवलेल्या आणि प्रेमाचे प्रतीक बनलेल्या या कादंबरीला माझ्या मनात अविस्मरणीय स्थान आहे.

• Ramprasad Solanke

  मन सुन्न झाले... निस्वार्थ प्रेमाचे प्रतीक... श्रीमंत माधवराव पेशवे आणि रमाबाई...

• Eknath Marathe

  मी एकदा वाचलेले पुस्तक परत वाचत नाही पण हे एकमेव पुस्तक त्याला अपवाद आहे. चारदा वाचले आहे. मुलांना मानगूट पकडून वाचायला लावले आहे !

• Sujay Gore

  रणजित देसाई यांची ही सर्वोत्तम कादंबरी आहे . माझी सगळ्यात आवडती कादंबरी .

• Harihar Sarang

  ललितरम्य,ओघवती व संवेदनशील भाषाशैली आणि प्रत्ययकारी वर्णन। मनाला चटका लावणारे संवाद। कथा माहीत असूनही उरसुकता जागविणारी कादंबरी।

• Gayatri Pathak Pangarkar

  सम्पूर्ण कादंबरी अखंड वाचायची ओढ सुटत नाही..पण शेवटची 30,40 पाने वाचतांना मात्र डोळ्यांना अखंड धारा लागतात..ते वाचतांना सगळं दुःख छातीत कोंडलं जाऊन कधी श्वास रोधला जातो हे कळत नाही.. रमा माधवा चा शेवट वाचवत च नाही...कितीही वेळा वाचा..प्रत्येक वेळी हे असह्य दुःख ठसठसत च रहातं....उठता बसता हाती असलेली ही कथा शेवटाला मात्र घात करते..एक एक पान मनाचा हिय्या करून वाचतेय.....किती ते दुःख...केवढी ती शोकांतिका....

• Kunal Badade

  रणजित देसाई यांची स्वामी कादंबरी म्हणजे थोरल्या श्रीमंत माधवराव पेशवे यांचं चरित्र. माधवराव पेशवे म्हणजे मराठी दौलतीचे मुकुटमणी. जेवढे देखणे मृदू तेवढेच करारी आणी कर्तव्यकठोर. जेवढे रणधुरंदर तेवढेच मोठे राजकारणी. अवघ्या सोळाव्या वर्षी गादी वर बसले. ते आशा परिस्थितीत की नुकतेच उत्तरेत पानिपतचे युद्ध झालते, सोळाव्या वर्षी रावसाहेबांचे वडील गेले काका व मोठे भाऊ पानिपतात गेलेले, तिकडे निजाम-हैदर सारखे प्रबळ शत्रू दक्षिणेत, उत्तरेत प्रभाव संपलेला, सरदारात एकि नव्हती, त्यात राघोबा(रघुनाथराव) सारखे हलक्या कानाचे घरभेदी,माधवराव ना पुढे करून सत्ता हातात घेऊ पाहत होते, एवढे कमी की म्हणून क्षयरोग(Tuberculosis)सारखा वेदनादायी आजार रावसाहेब ना जडला. असा असूनही त्यांनी कर्नाटक पासून उत्तरेत दिल्ली पंजाब पर्यंत मराठी साम्राज्य चा दबदबा परत प्रस्थापित केला. निजामाला राक्षसभुवन वर पाणी पाजले त्याच्या सेनापतीचा वध केला,हैदर सारख्या ला त्यांच्यापुढे डोकं वर काढता आल नाही, उत्तरेत महादजी शिंदे, कानडे आणी बिनीवले याना पाठवून दबदबा निर्माण केला बादशहाच्या झेंड्या शेजारी मराठ्यांचा जरीपटका फडकत होता, रोहिल्यांच्या नाजीबा बाद ची महादजी नी धूळ करून पानिपतचा सूड घेतला. राघोबा दादा सारख्या घरभेदह्याचा पराभव करून नजरकैदेत टाकले. फितुरांचा बंदोबस्त केला. अजून काही दिवस माधवराव जगतात तर इंग्रजांना कधी भारतात हातपाय पसरता आले नसते. रावसाहेब करारी आणी शिस्तप्रिय होते. कर्तव्य कठोर इतके की खुद्द पेश्वयांच्या मामा ला झालेला दंड माधवरावांच्या आई यांनी शिफारस करूनही माफ केला नाही त्यासाठी त्यांनी आई चा वियोग ही सहन केला त्यानंतर रावसाहेबनच्या आई गोपिकाबाई यांनी परत शनिवारवाड्यात पाऊल टाकले नाही!! न्याया समोर सगळेच सारखे. म्हणून तर रामशास्त्री सारखायना न्यायाधीश पद दिलते. वय लहान असूनही रावसाहेबांचा दरबारात दरारा एवढा की सखाराम बापू नाना फडणवीस यांच्या सारख्याना त्यांच्यासमोर घाम फुटत असे. अनेक प्रकरणे त्यांनी आपल्या बुद्धिमत्तेनी सोडवली. जसे की भाऊसाहेबांच्या तोतया चे प्रकरण, किंवा इंग्रजांचे सोबत धोरण असो. पर्वती वर झालेला मारेकरयाचा हल्ला सुद्धा पचवला. रमाबाई व त्यांचे प्रेम म्हणजे अगदी राम-सीते सारखा जोडा. अशा तरुण कर्तबगार पेशव्यांच्या अकाली (२७ व्यावर्षी) जाण्याने मराठी साम्राज्यपोरके झाले

• Pandharinath Maske

  कॉलेज मध्ये असताना स्वामी मालिका दूरदरशनवरील आवडल्याने प्रकाश नपूर्व सवलतीत मी विकत घेतलेले व वाचलेले पहिलेच पुस्तक.खूप आवडले.

• Ramesh Paranjpe

  मराठी ऐतिहासिक कादंबरी साहित्यातील मैलाचा दगड;जो दुर्लक्ष्य पुढे जाताच येणार नाही. अत्यंत ह्रद्य.

• Manohar Khairnar

  बस मला तर इतिहासाच वेड लावल ह्या कांदबरीने असा व्यक्ती परत होवुच शकला नाही

• Amruta Kulkarni

  छान कादंबरी आहे. पेशवाईला कर्जातून मुक्त करण्यासाठी माधवरावांनी केलेले खटाटोप, दुर्धर व्याधी असताना देखील केलेल्या मोहिमा. काका पुतण्याचे संबंध आणि पेशवाईची जबाबदारी लहान वयात सांभाळणारे, मराठी दौलतीला स्थिर स्थावर करणारे माधवराव आणि त्यांना सावली सारखी साथ देणाऱ्या रमाबाई. उत्तम भाषा, सुंदर वर्णन.

• Snefali Girkar

  खूप छान लेखन.. सगळी पात्र डोळ्यसमोर उभी राहतात.. माझी किती पारायण झाली ते आठवत नाही तरी अजून परत वाचायची तयारी आहे 😍

• Aniket Parte

  Madhavrav peshwyani tisrya Panipat chya yuddha madhe zaleli Hani kashya prakare bharun kadhli ani swarajychya karbharachi ghadi Kashi surlit Keli yabaddal apratim varnan swami Kadambari madhe kele aahe.tyachpramane akali alele ajarpan ani gharnyamadhe aslele antargat kalah yanchyamule tyanchi prakruti vaychya adhich Kashi khalavat geli yabaddal suddha lihillele aahe. Ramabaincha madhavravanchya prati aslele Prem ani tymulech tyanchya sati janyacha nirnay suddha changlya paddhtine Mandla aahe. Swami nav dilyache Karan madhavrav Gajanan devala swami ase sambodhayche ani tyanchi khup Shraddha suddha Hoti kadachit yamulech Kadambari la swami ase NAV denyat ale aahe.

• Atul Joshi

  अप्रतिम कादंबरी. अनेक वेळा वाचून देखील प्रत्येक वेळी वाचतांना एक नवा अनुभव येतो.

• Manoj Gosavi

  शब्दात व्यक्त करणे अशक्यच , अप्रतिम कादंबरी आहे.

• Vitthal Wagh

  कॉलेजमधील ग्रंथालयात पुस्तक परत देण्याकरता गेलो होतो. पण अचानक समोर रणजित देसाई लिखित स्वामी ही कादंबरी नजरेस पडली. मी या अगोदर पावनखिंड ही रणजित देसाई यांची कादंबरी वाचली होती. तेव्हा ती वाचताना नि वाचन पूर्ण झाल्यानंतर अक्षरशः मी रडलो होतो. त्यामुळे रणजित देसाई यांच्या लेखनाने मनात घर केले होते. तसेच आता स्वामी वाचून बघावावी म्हणून ती वाचण्यासाठी हाती घेतली. रणजित देसाई यांनी लिहलेली स्वामी ही पहिलीच ऐतिहासिक कादंबरी आहे.. ही कादंबरी थोरले माधराव पेशवे यांच्यावर लिहिले आहे. कादंबरीच्या सुरुवातीलाच Grant Duff यांनी थोरले माधवराव पेशवे यांच्याबद्दल जे लिहिले आहे ते वाचून मी थक्क झालो.. ..AND THE PLAINS OF PANIPAT WERE NOT MORE FETAL TO THE MARATHA EMPIRE THAN THE EARLY END OF THIS EXCELLENT PRINCE. याचा अर्थ असा की या तरुण पेशव्याचा अकाली मृत्यू म्हणजे मराठी साम्राज्याच्या जिव्हारी बसलेला घाव, त्यापुढे पानपताचा आघात काहीच नव्हे.. जशी कादंबरी वाचायला सुरुवात केली नि मी एवढा भारावून गेलो की काही केल्या ते आजूबाजूला काय चालू आहे यांची भान सुद्धा मला राहिले नव्हते.. वयाच्या सोळाव्या वर्षी खेळण्या बाळगण्याचा वयात माधराव यांच्या वर पेशवे पदाची जबाबदारी आली. नि वयाच्या फक्त अठ्ठावीस व्या वर्षी ते अकाली मृत्यूने त्यांना इहलोक सोडून जावे लागले. फक्त अकरा वर्षाच्या कारकीर्दीत चार कर्नाटकच्या, दोन नागपूरकर भोसल्यांच्या, दोन निजामाच्या मोहिमा अशा जोखीम भरा मोहीम त्यांनी पार केल्या. तसेच त्यांना बरेच आप्तस्वकीयशी पण लढा द्यावा लागला होता.. पण यात भावनाविवश न होता कर्तव्य न विसरता ते यातून बाहेर पडून त्यानी राज्याची चांगली घडी बसवली होती.. पण अचानक अल्पावधीतच त्यांना दुधर व्याधीने त्यांना ग्रासले होते.. सर्व उपाय करून बघितले गेले पण शेवटी त्यातून काही साध्य झाले नाही... शेवटी थेऊर च्या चिंतामणीला ते शरण गेले... जे काही करतो ते परमेश्वर.. सर्व कर्ता धरता तोच आहे.. या श्रद्धेने ते थेऊरलाच राहायला गेले.. पण शेवटी श्री गजाननाची चरणीच त्यांनी देह ठेवला.. त्यांची पत्नी रमाबाई ह्या म्हणजे दुसरा सावित्रीच ज्यांनी स्वतःच्या पतीला वाचवण्यासाठी खूप प्रयत्न केले.. त्या दोघांतील प्रेम हे एक आदर्शच.. शेवटी पती गेला तेव्हा आता या जगात काही उरलं नाही.. त्यामुळे त्यांनी पण माधराव यांच्या सोबत चितारोहण केले.. शेवटी माधरावांचे मस्तक आपल्या मांडीवर घेऊन रमाबाई बसल्या होत्या.. अचानक जिभल्या चाटीत आकाशाकडे जाणार्या ज्वालांनी पडदा धरला...पाहता पाहता ज्वाला धडाडू लागल्या.. --क्षणभर दर्शन झाले, ते ज्वालांच्या सोबतीने फडफडणार्या रेशमी श्वेतपदराचे... या कादंबरीच्या शेवट वाचताना अक्षरशः डोळ्यातून अश्रू वाहू लागले.. नि विचार करत बसलो तो या नाशवंत शरीराचा... आपण किती जगलो यापेक्षा आपण कसे जगतो हे महत्त्वाचे असते चित्ती धरले...

• sachin khairnar

  वाचताना वाचन बंद करण्याची ईच्छा होत नाही. ... शब्दात गुंतून शब्दा मागे धावत रहावे फक्त. ..!

• Amrita Jahagirdar

  ATYANT SUNDER PUSTAK AHE KITIDA JARI VACHALE TARI MANAVARCHI MOHINI UATARAT NAHI. Ase vatate ki apan shanivar vadyat rahato ahot . ekdam time machine madhye baslyasarkhe vatate. Great.

• Amrita Jahagirdar

  ATYANT SUNDER PUSTAK AHE KITIDA JARI VACHALE TARI MANAVARCHI MOHINI UATARAT NAHI. Ase vatate ki apan shanivar vadyat rahato ahot . ekdam time machine madhye baslyasarkhe vatate. Great.

• Manohar Khairnar

  अप्रतिम कांदबरी आहे माधवरावाचा संघर्ष आणि त्याना साथ रमाबाईची आणि ते थेउरच वर्णन मन जिंकत

• Vitthal Wagh

  कॉलेजमधील ग्रंथालयात पुस्तक परत देण्याकरता गेलो होतो. पण अचानक समोर रणजित देसाई लिखित स्वामी ही कादंबरी नजरेस पडली. मी या अगोदर पावनखिंड ही रणजित देसाई यांची कादंबरी वाचली होती. तेव्हा ती वाचताना नि वाचन पूर्ण झाल्यानंतर अक्षरशः मी रडलो होतो. त्यामुळे रणजित देसाई यांच्या लेखनाने मनात घर केले होते. तसेच आता स्वामी वाचून बघावावी म्हणून ती वाचण्यासाठी हाती घेतली. रणजित देसाई यांनी लिहलेली स्वामी ही पहिलीच ऐतिहासिक कादंबरी आहे.. ही कादंबरी थोरले माधराव पेशवे यांच्यावर लिहिली आहे. कादंबरीच्या सुरुवातीलाच Grant Duff यांनी थोरले माधवराव पेशवे यांच्याबद्दल जे लिहिले आहे ते वाचून मी थक्क झालो.. ..AND THE PLAINS OF PANIPAT WERE NOT MORE FETAL TO THE MARATHA EMPIRE THAN THE EARLY END OF THIS EXCELLENT PRINCE. याचा अर्थ असा की या तरुण पेशव्याचा अकाली मृत्यू म्हणजे मराठी साम्राज्याच्या जिव्हारी बसलेला घाव, त्यापुढे पानपताचा आघात काहीच नव्हे.. जशी कादंबरी वाचायला सुरुवात केली नि मी एवढा भारावून गेलो की काही केल्या ते आजूबाजूला काय चालू आहे यांची भान सुद्धा मला राहिले नव्हते.. वयाच्या सोळाव्या वर्षी खेळण्या बाळगण्याचा वयात माधराव यांच्या वर पेशवे पदाची जबाबदारी आली. नि वयाच्या फक्त अठ्ठावीस व्या वर्षी ते अकाली मृत्यूने त्यांना इहलोक सोडून जावे लागले. फक्त अकरा वर्षाच्या कारकीर्दीत चार कर्नाटकच्या, दोन नागपूरकर भोसल्यांच्या, दोन निजामाच्या मोहिमा अशा जोखीम भरा मोहीम त्यांनी पार केल्या. तसेच त्यांना बरेच आप्तस्वकीयशी पण लढा द्यावा लागला होता.. पण यात भावनाविवश न होता कर्तव्य न विसरता ते यातून बाहेर पडून त्यानी राज्याची चांगली घडी बसवली होती.. पण अचानक अल्पावधीतच त्यांना दुधर व्याधीने त्यांना ग्रासले होते.. सर्व उपाय करून बघितले गेले पण शेवटी त्यातून काही साध्य झाले नाही... शेवटी थेऊर च्या चिंतामणीला ते शरण गेले... जे काही करतो ते परमेश्वर.. सर्व कर्ता धरता तोच आहे.. या श्रद्धेने ते थेऊरलाच राहायला गेले.. पण शेवटी श्री गजाननाची चरणीच त्यांनी देह ठेवला.. त्यांची पत्नी रमाबाई ह्या म्हणजे दुसरा सावित्रीच ज्यांनी स्वतःच्या पतीला वाचवण्यासाठी खूप प्रयत्न केले.. त्या दोघांतील प्रेम हे एक आदर्शच.. शेवटी पती गेला तेव्हा आता या जगात काही उरलं नाही.. त्यामुळे त्यांनी पण माधराव यांच्या सोबत चितारोहण केले.. शेवटी माधरावांचे मस्तक आपल्या मांडीवर घेऊन रमाबाई बसल्या होत्या.. अचानक जिभल्या चाटीत आकाशाकडे जाणार्या ज्वालांनी पडदा धरला...पाहता पाहता ज्वाला धडाडू लागल्या.. --क्षणभर दर्शन झाले, ते ज्वालांच्या सोबतीने फडफडणार्या रेशमी श्वेतपदराचे... या कादंबरीच्या शेवट वाचताना अक्षरशः डोळ्यातून अश्रू वाहू लागले.. नि विचार करत बसलो तो या नाशवंत शरीराचा... आपण किती जगलो यापेक्षा आपण कसे जगतो हे महत्त्वाचे असते चित्ती धरले...

• Yogesh Kokil

  श्रीमान योगी नंतर वाचलेले रणजित देसाई यांचे हे उत्कृष्ठ पुस्तक. पानिपतानंतर खालावलेली मराठ्यांची परिस्थिती, विश्वासराव/सदाशिवराव यांसारखे कोणतेही खंदे वीर नसताना आलेली राज्याची जबाबदारी आणी रघुनाथरावांच्या अंतर्गत बंडाळीला तोंड देत श्रीमंत माधवराव पेशव्यांनी राज्याला दिलेली स्थिरस्थावरता यावर चितारलेली रणजित देसाईंची ही कादंबरी.शनिवार वाड्याचे सुंदर वर्णन, पर्वती, थेऊर अगदी भवानी पेठेपर्यंत कादंबरीत सापडणारे पेशवेकालीन उल्लेख मनाला सुखावून जातात. रामशास्त्री, नाना फडणवीस, सखारामबापू ही राजकारणातील धुरंधर व्यक्तिमत्वे डोळ्यासमोर उभी करण्याची रणजितजीं ची हातोटी वारंवार दिसून येते. माधवरावांचा करारी राज्यपद्धती , शिस्तबद्ध राज्यकारभार, स्वामी म्हणजे छत्रपतींशी असलेली एकनिष्ठा,न्यायासनाबद्दलचे प्रेम आणी आदर या गोष्टी ठळकपणे समोर येतात. रमा-माधवां मधला अलवारपणे उलगडत जाणारा प्रेमसंवाद रणजित देसाईंनी खुप सुंदररित्या मांडला आहे. अनेक प्रसंग मनाचा ठाव घेऊन जातात. आळेगावला मराठ्यांमध्ये दुफळी नको म्हणून माधवराव राघोबादादांपुढे शरणागती पत्करतात आणी काकांचे जोडे छातीशी कवटाळून पेशव्यांचा जिरेटोप त्यांच्या चरणांशी बहाल करतात. माधवरावांचे राष्ट्रप्रेम डोळ्यात पाणी आणते.रामशास्त्रींना बोलावून त्यांना न्यायनिष्ठतेबद्दल गळ्यातला कंठा देणारे आणी न्यायपीठासमोर प्रसंगी पेशवे जरी आले तरी न्यायदानात कसूर करू नका म्हणून सांगणारे माधवरावांसारखे राज्यकर्ते विरळेच.राघोबादादांचे तीन चार वेळेला पारिपत्य करूनसुद्धा आपल्या काकांना हत्तीवरील अंबारीत बसवून पुण्यात आणणारे माधवराव केवळ वंदनीयच. निजाम, हैदर यांना बसवलेला वचक, कर्नाटक, राक्षसभुवनातील चढाया आणी माधवरावांचा पराक्रम केवळ अजोड. सदाशिवराव भाऊंच्या तोतया प्रकरणातील मुत्सद्देगिरी म्हणजे माधवरावांच्या शिरपेचात खोवलेला आणी एक तुरा. एवढ्या पराक्रमी योध्याची थेऊर मधील श्रीगणेशा समोरची करुणामय अखेर जीवाला चुटपुट लावून जाते. या वीर योद्धयाला आणी रणजित देसाईंच्या लेखनाला मानाचा मुजरा....

• Yogesh Kokil

  श्रीमान योगी नंतर वाचलेले रणजित देसाई यांचे हे उत्कृष्ठ पुस्तक. पानिपतानंतर खालावलेली मराठ्यांची परिस्थिती, विश्वासराव/सदाशिवराव यांसारखे कोणतेही खंदे वीर नसताना आलेली राज्याची जबाबदारी आणी रघुनाथरावांच्या अंतर्गत बंडाळीला तोंड देत श्रीमंत माधवराव पेशव्यांनी राज्याला दिलेली स्थिरस्थावरता यावर चितारलेली रणजित देसाईंची ही कादंबरी.शनिवार वाड्याचे सुंदर वर्णन, पर्वती, थेऊर अगदी भवानी पेठेपर्यंत कादंबरीत सापडणारे पेशवेकालीन उल्लेख मनाला सुखावून जातात. रामशास्त्री, नाना फडणवीस, सखारामबापू ही राजकारणातील धुरंधर व्यक्तिमत्वे डोळ्यासमोर उभी करण्याची रणजितजीं ची हातोटी वारंवार दिसून येते. माधवरावांचा करारी राज्यपद्धती , शिस्तबद्ध राज्यकारभार, स्वामी म्हणजे छत्रपतींशी असलेली एकनिष्ठा,न्यायासनाबद्दलचे प्रेम आणी आदर या गोष्टी ठळकपणे समोर येतात. रमा-माधवां मधला अलवारपणे उलगडत जाणारा प्रेमसंवाद रणजित देसाईंनी खुप सुंदररित्या मांडला आहे. अनेक प्रसंग मनाचा ठाव घेऊन जातात. आळेगावला मराठ्यांमध्ये दुफळी नको म्हणून माधवराव राघोबादादांपुढे शरणागती पत्करतात आणी काकांचे जोडे छातीशी कवटाळून पेशव्यांचा जिरेटोप त्यांच्या चरणांशी बहाल करतात. माधवरावांचे राष्ट्रप्रेम डोळ्यात पाणी आणते.रामशास्त्रींना बोलावून त्यांना न्यायनिष्ठतेबद्दल गळ्यातला कंठा देणारे आणी न्यायपीठासमोर प्रसंगी पेशवे जरी आले तरी न्यायदानात कसूर करू नका म्हणून सांगणारे माधवरावांसारखे राज्यकर्ते विरळेच.राघोबादादांचे तीन चार वेळेला पारिपत्य करूनसुद्धा आपल्या काकांना हत्तीवरील अंबारीत बसवून पुण्यात आणणारे माधवराव केवळ वंदनीयच. निजाम, हैदर यांना बसवलेला वचक, कर्नाटक, राक्षसभुवनातील चढाया आणी माधवरावांचा पराक्रम केवळ अजोड. सदाशिवराव भाऊंच्या तोतया प्रकरणातील मुत्सद्देगिरी म्हणजे माधवरावांच्या शिरपेचात खोवलेला आणी एक तुरा. एवढ्या पराक्रमी योध्याची थेऊर मधील श्रीगणेशा समोरची करुणामय अखेर जीवाला चुटपुट लावून जाते. या वीर योद्धयाला आणी रणजित देसाईंच्या लेखनाला मानाचा मुजरा....

• Manoj Mohale

  .जेव्हा पासुन हि कादंबरी हाती घेतली तेव्हा पासून सोडावी वाटली नाही शेवटी मुदाम काही पान वाचायचे राहिले असता राहू दिले नंतर वाचले संपवा नाही असं सारख वाटत होतं.लिखाण अप्रतिम.माधवराव पेशवे व त्याच्या कुटुंबा बदल लिहलं आहे..प्रसंग जसे जसे वाचतो तसे तसे सगळं काही डोळ्या पुढं उभं राहतं..रणजित देसाई याचं मी पहिलंच लिखाण वाचत आहे त्यामुळे मला छान वाटलं..मला त्यांची लिहयाची श्यली खुप आवडली..नक्की वाचा वाचाल तर वाचाल..🙏 धन्यवाद..

• Ragesh Murali

  Please translate Swami to English. We are waiting for the English translation of the book

• Vrushali Gawand

  कोणतीही अवाजवी अपेक्षा न करता एकमेकांवर केलेल्या निर्व्याज प्रेमाची एक साधी पण अमर मराठमोळी प्रेमकहाणी “रमा-माधव”, जी "स्वामी" मधून मला नव्यानं उमगली. त्या कर्तव्यनिष्ठ, गणेशभक्त पेशव्यास आणि त्या देवीसमान साध्वीस माझा आदरपूर्वक नमस्कार!!!

• Maratha Saurabh Naukari, Pustak Bistak

  मराठ्यांच्या इतिहासातील एक प्रभावी व्यक्तिमत्त्व म्हणजे थोरले माधवराव पेशवे. पानिपतच्या रणसंग्रामानंतर मराठी साम्राज्याची विस्कटलेली घडी माधवरावांनी सुरळीत केली. आणि मराठी साम्राज्याचा दरारा पुनश्च एकदा प्रस्थापित केला. असे हे थोरले माधवराव आणि त्यांची पत्नी रमाबाई यांच्यावर आधारलेली विलक्षण ऐतिहासिक प्रेमकहाणी. याच कादंबरी मुळे रणजित देसाई यांना `स्वामी`कार म्हणुन संबोधले जाते.

• Kumud Nafrey

  Swami khupch Sundar aahe.

• Manohar Khairnar

  स्वामी रणजित देसाई यांच अप्रतिम अस ऐतिहासीक पुस्तक ..थोरले माधवराव पेशवा व त्यांची पत्नी रमा यांची अप्रतिम अशी प्रेमकहाणी आज काल जे प्रेम दिसत नाही त्यावर त्यचबरोबर पानिपतानंतर मराठाशाहीच वैभव परत प्राप्त करुन देण्यात सर्वात मोठ योगदान त्याचबरोबर काका पुतण्या यातील संघर्ष घरातच सत्तासंघर्षाचा कसा प्रयत्न होता याच वर्णन पुढे हेच प्रकरण मराठाशाही जाण्यास कारणीभुत ठरल त्याचबरोबर माधवराव पेशवाचा पराक्रम ते लढ्यामध्ये इतके व्यस्त होते की त्यांच्या जिवनात रमाची फक्त चेहराच हातात घेण्याच भाग्य लाभल निजामाबरोबर सघर्ष अश्या अनेक पराक्रमाची गाथा त्याचबरोबर थोर इतिहासकार ग्रॅड डफ याच माधवराव पेशव्याबदल उद्गगार पानिपताच्या युध्दात जितके मराठे हुतात्मे झाले त्यापेक्षा एकट्या माधवराव पेशव्याच्या निधनाने जे नुकसान झाले ते कधीच भरुन निघणार नाही...नक्की वाचा..

• Parag Jagtap

  रमा माधवाचे जिथे चित्त लागे । जिथे सत्य चिंतामणी नित्य जागे।। पानिपत युद्ध संपले आणि विश्वासराव गेले आणि त्या धक्क्याने नानासाहेब पेशवे ही गेले छत्रपतिंच्या पंतप्रधान जागी माधवराव पेशवा बनला त्यांच्या या जीवनपटावर नवीन प्रकाश टाकणारी रणजित देसाई लिखित सुंदर कांदबरी म्हणजे स्वामी.. माधवरावाचे जीवनकाळ तसा लहान आहे पण मराठा सत्ते चा विस्तार त्यावर पानिपत युद्धा नंतर विस्कटलेली मराठा सत्ते ची घडी माधवरावांनी जी बसवली ती वाचण्याजोगी आहे.स्वकीय व परकीय शत्रू यांना शह देऊन आपला राजकारण पाया मजबूत करणे .स्वामी मध्ये शनिवारवाड्याचे अंतरंग आपण अनुभवतो आपण राघोबादादा ,आनंदी बाई , रामशास्त्री यांसारख्या पात्राशी आपण एकरूप होतो. अजून काय लिहू आपण वाचली असेलच. नसेल वाचली तर नक्की वाचा ।। स्वामी ।।

• DAINIK TARUN BHARAT 05-02-2017

  मराठी साहित्य विश्वात गाजलेल्या काही पुस्तकांचा रसास्वाद या सदरातून आपण घेणार आहोत. विशेषत: नव्या पिढीला हा अमूल्य ठेवा समजावा म्हणून हा प्रयत्न. श्रीमंत माधवराव पेशवे यांची कर्तृत्वगाथा अतिशय प्रभावीपणे रणजित देसाई यांनी ‘स्वामी’ या कादंबरीत चितारली आहे. या कादंबरीतील व्यक्तिरेखा आणि त्यांचा संघर्ष इतका जिवंत आहे की, वाचक त्या व्यक्तिरेखांच्या प्रेमात पडतात. असं म्हणतात... ज्या माणसांवर खूप लहान वयात घराची जबाबदारी पडते. त्याच्याकडे एक वेगळीच परिपक्वता आढळते. भोवतालच्या संकटांशी सामना करण्याची जिद्द आणि त्यासाठी आवश्यक तो कठोरपणा नैसर्गिकरित्या त्यांच्या स्वभावात येतो. परंतु जर एखाद्या व्यक्तीवर वयाच्या अवघ्या सोळाव्या वर्षी राज्याची धुरा येऊन पडली तर... बरं राज्याची परिस्थिती एवढी बिकट की, तंजावरपासून अटकेपर्यंत दरारा असलेली मराठी दौलत चारी बाजूने खिळखिळी झालेली, निजाम, हैदर सारखे शत्रू बदला घेण्यासाठी सज्ज झालेले, सरदारात एकी नाही, राज्यावर कर्जाचा डोंगर अशा परिस्थितीला तोड द्यायचे कसे?... राजकीय आणि आर्थिक कोंडीतून मार्ग काढायचा कसा?... अर्थात समोर आदर्श होता शिवरायांचा. वयाच्या सोळाव्या वर्षीच तोरणा किल्ला घेऊन त्यांनी स्वराज्याची मुहूर्तमेढ केली होती. आणि... हे राज्य व्हावे, ही तर श्रींची इच्छा! बस्स हा आदर्शच मोठा आधार होता. या बळावरच त्या तरुणाने परिस्थितीला धैर्याने तोंड दिले. इतिहासाचे एक सोनेरी पान लिहिले. ही कर्तृत्व गाथा आहे श्रीमंत माधवराव पेशवे यांची. १६७४ साली छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठी मनाचं हिंदवी स्वराज्याचं स्वप्न पूर्ण केलं आणि राज्याच्या कारभारासाठी अष्टप्रधान मंडळाचे प्रमुख होते. मोरोपंत पिंगळे. या अष्टप्रधान मंडळाच्या प्रमुखाचा उल्लेख दख्खनचे मुस्लीम शासक ‘पेशवा’ असा करीत. पेशवा हा मूळ पर्शियन शब्द. पुढे पेशवा हेच नाव रुढ झाले. १७१४ साली श्रीवर्धनकर (भट) देशमुख घराण्याचे बाळाजी विश्वनाथ पेशवे झाले आणि इथून पेशवाईची सुरुवात झाली, असे मानले जाते. पेशवाईचा कालखंड १८१८ पर्यंत म्हणजेच १०४ वर्षांचा हा इतिहास आहे. या काळात अनेक चढउतार या राजवटीने पाहिले. बाजीराव पेशव्यांचा पराक्रम पाहिला. मराठेशाहीचे अटकेपार लागलेले झेंडे पाहिले. तसेच पानिपतचा दारुण मानहानीकारक पराभव देखील पाहिला असं म्हणतात... जिथून राजकारण खेळलं जातं. त्या प्रत्येक वास्तूच्या उदरात काही रहस्ये दडलेली असतात. शनिवारवाडादेखील त्याला अपवाद नाही. पानिपतच्या फसलेल्या मोहिमेपासून ते आनंदीबाईने केलेल्या ध च्या मा पर्यंत (?) अनेक गोष्टी बद्दल उत्सुकता आज देखील आहे. मुळात प्रश्न पडतो की, भल्या मोठ्या पराभवानंतर राज्ये सावरतात कशी?... राज्यकर्ते मार्ग काढतात कसा?... पानिपतच्या आघातानंतर खिळखिळ्या झालेल्या पेशवाईला आपल्या कर्तबगारीने सावरले ते माधवराव पेशव्यांनी. अतिशय कमी आयुष्य लाभलेल्या या कर्तबगार पेशव्यांची कर्तृत्वगाथा अतिशय प्रभावीपणे रणजित देसाई यांनी ‘स्वामी’ या कादंबरीत चितारली आहे. या कादंबरीतील व्यक्तिरेखा आणि त्यांचा संघर्ष इतका जिवंत आहे की, वाचक त्या व्यक्तिरेखाच्या प्रेमात पडतात. या कादंबरी वर आधारित दूरदर्शन मालिका देखील यशस्वी ठरली होती. माधवराव, राघोबादादा आणि रमाबाई या तीन प्रमुख व्यक्तिरेखा भोवती कथानक फिरते. कादंबरीची सुरुवातच एका नाट्यपूर्ण घटनेने होते. नानासाहेब पेशव्यांच्या निधनानंतर प्रश्न पडतो की, पेशवाईला वारसा कोण? नाना साहेबांचा मोठा मुलगा विश्वासराव तर पानिपतात मारला गेला. आता वारसा धाकटा भाऊ रघुनाथराव उर्फ राघोबादादा याला मिळणार की, दुसरा पोर वयाचा मुलगा माधव पेशवा होणार?... माधवास गादी वर बसवून रघुनाथरावाने कारभार हाकावा असं ठरतं. अवघ्या सोळाव्या वर्षी माधवराव गादीवर बसल्यानंतर मात्र दरबाराला वक्तशीरपणा आणि नियमांचे पालन याची जाणव करून देतात. अंमलबजावणी करताना कोणाचाही मुलाहिजा ठेवला जात नाही. ‘ही पेशव्याची मसनद तिचा अपमान कोणी करू धजेल, तर तेथे वयाचा मानाचा, मुलाहिजा ठेवला जाणार नाही. खुद्द पेशवे देखील घालून दिलेल्या नियमांना अपवाद नसतील.’ ही गोष्ट माधवराव निक्षून सांगतात. अर्थात... नियम-पोटनियम, कायदा- उप कायदा, यांचा गुंता सगळीकडेच असतो. परंतु तरीही... ‘ऑल आर इक्वल बट सम आर मोअर इक्वल’ हाच जगाचा मुख्य नियम. सत्तेपुढे शहाणपण टिकत नाही, तर नियमांचं काय?... माधवराव मात्र अपवाद ठरतात. ते नियमांचं कठोरपणे पालन करायला लावतात. अगदी राघोबादादा देखील त्यातून सुटत नाहीत. शिस्त, जरब आणि एकाधिकारशाही याच्यातील फरक माधवराव जाणतात. म्हणूनच सुरुवातीला देवपूजा आणि होमहवन यामध्ये माधवाचा अधिक वेळ जातो आहे हे लक्षात येताच रामशास्त्री त्यांना स्पष्टपणे तशी कल्पना देतात.’ आपल्यावर राज्याची जबाबदारी आहे. प्रजा पालन हे आपले प्रथम कर्तव्य आहे. किंबहुंना तोच आपला धर्म आहे. पूजा, होमहवन आपण करा पण ते मसनदीवर बसून नव्हे. आपल्या कर्मकांडामुळे दरबारचे मानकरी तिष्ठत बसतात. ज्या शनिवार वाड्यात अटकेपार जाण्याच्या मसलती झडल्या तेथे आता होमहवन होते आहे. हे गैर आहे. माधवरावांना या स्पष्टवक्तेपणाचा राग येत नाही. ते आपली चूक सुधारतात. शनिवारवाड्यावर होमहवनासाठी चक्क राघोबा दादांना परवानगी नाकारली जाते. राघोबादादांचा पारा चढतो. एकवेळ निजाम परवडला. परंतु स्वकीयाच्या विरोधाचा दाब अधिक. राघोबा जेव्हा तक्रार करतात, तेव्हा माधवराव त्यांना ठणकावून सांगतात, हा शनिवारवाडा आहे. दख्खनच्या दौलतीची सूत्र हलवण्याचे ठिकाण आहे. हे वीरांचे विश्रामस्थान आहे. ही होमाची जागा नाही. त्यासाठी देवालये आहेत. अखेर धर्म हा प्रत्येकाचा वैयक्तिक प्रश्न.’ माधवराव पेशव्यांचे हे विचार आजदेखील आदर्श आहेत. अर्थात मनात प्रश्न येतो की, धर्मसत्ता राज्यसत्तेवर आपल प्रभाव का टाकते?... खरं म्हणजे प्रत्येकाने आपल्याला योग्य वाटेल त्या धर्माचे पालन करावे आणि दुसऱ्या धर्माचा आदर करावा. मुळात ‘राजधर्म’ हा देखील एका धर्मच आहे. याचाच विसर पडला आहे, त्याचं काय? ‘राज्यकर्त्यांना इच्छा नसतात. नुसती कर्तव्य असतात.’ ही त्या राजधर्मांची शिकवण माधवरावांनी आयुष्यभर पाळली. माधवरावांचा लढा तीन आघाड्यांवर होता. पहिला निजाम, दुसरा हैदर आणि तिसरे खुद्द रघुनाथराव. रघुनाथराव हलक्या कानाचे आणि सल्लागारांवर अवलंबून असलेले. अशी माणसं सद्सद् विवेकबुद्धी नेहमीच हरवून बसतात. यांच्याकडे दूरदृष्टी नसते. राज्य कारभारासाठी यांचा उपयोग कमी आणि त्रास जास्त. माधवरावांची पकड राज्यावर घट्ट बसू लागते. रघुनाथराव निजामांना जाऊन मिळतात. माधवराव स्वत:कडे कमीपणा घेतात. ‘आपासातील कलहामुळे निजामासारख्या परंपरागत शत्रूचे फावते.’ हा विचार त्या मागे असतो आलेगाव येथे माधवरावांना नजर कैदेत ठेवले जाते. जवकरच निजाम आपले रंग दाखवतो. राघोबा अडचणीत सापडतात. आता मार्ग काढायचा कसा?... संकटात सापडलेली दौलत सांभाळायची कशी?... नेतृत्व पुन्हा माधवरावांकडे येतं... अखेर हा बुद्धिबळाचा डाव. इथे नेतृत्वगुणाची कसोटी लागते. वृद्ध जेवढे जमिनीवर खेळले जाते त्यापेक्षा अधिक डोक्याने खेळले जाते. तिथे मुत्सद्दीपणाचा कस लागतो. अर्थात कठीण परिस्थितीला कसे तोंड द्यायचे याचा आदर्श शिवाजी महाराजांनी घालून दिलाच आहे. त्या राजाने हे देखील सांगितले आहे की, मराठी रक्त आज नाहीतर उद्या मराठी राज्याच्या उपयोगी पडणारच. निजामाचे मराठी राजवटीवरील सावट दूर करण्यासाठी माधवराव शिवरायांनी दाखवलेला मार्ग अनुसरतात. गनिमी काव्याचा वापर करतात. निजामाला प्रत्यक्ष तोंड न देता, निजामाच्या राज्यात जाळपोळ करत सुटतात. हा सारा रोमहर्षक इतिहास खूप रंजकतेने येतो. रणजित देसाईचे लेखनसामर्थ्य वाचकाला इतिहासाच्या मोहात टाकते. कर्नाटकच्या चौथ्या मोहिमेत माधवराव जेव्हा निघतात. तेव्हाच त्याची प्रकृती ठीक नसते. पुढे ती खूपच ढासळते आणि त्यात त्यांची जीवनज्योत मावळते. त्यांचं अल्पायुष्य बरंच काही सांगून जातं. इतिहासकार ग्रांट डफच्या मते माधवरावांच्या अकाली निधनाने मराठी राजवटीचे जेवढे नुकसान झाले, ते पानिपत पेक्षा अधिक होते. स्वामी कादंबरीचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे या कादंबरीला रमा माधवच्या प्रीतीची खूप विलोभनीय किनार आहे. थोरल्या माधवराव पेशव्यांची ही चरित्रगंगा वाचताना करुणेने मन भरून येते. उदात्ततेने भारावून जाते आणि पूर्वजांच्या अभिमानाने मान ताठीही होते. स्वामी वाचून वाचक दिपून जातो. राजकारणातले गंभीर आणि बिकट संघर्ष वाचकाला दिग्मूढ करतात. धकाधकीच्या आयुष्यामुळे माधवची प्रकृती ढासळत गेली... तरी ते लढाया मारतच होते आणि या साऱ्या जीवनसंघर्षात रमा त्यांची सोबत करत होती. रमा हाच माधवरावांच्या जीवनाचा प्रेरणास्त्रोत होता. त्या दोघांचा नर्म प्रणय आणि त्यातली तरलता रणजित देसार्इंनी अतिशय नाजूकपणे खुलवली आहे. रणजित देसाई यांनी रेखाटलेले राजकीय संघर्ष देखील अतिशय रोमांचक आहेत. इतिहास आणि साहित्य याचे रोमहर्षक रसायन असलेली ही साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेती कादंबरी मराठी भाषेचा मोलाचा ठेवा आहे, हे निश्चित! -डी. व्ही. कुलकर्णी

• NEWSPAPER REVIEW

  ‘स्वामी’ चे अधिराज्य नव्या पिढीवर मोहिनी : प्रकाशनाचा सुवर्णमहोत्सव… ज्येष्ठ साहित्यिक रणजित देसाई लिखित ‘स्वामी’ ही कादंबरी गेल्या पाच दशकांत वाचक मनावर अधिराज्य गाजवत आहेत. मराठी साहित्यात परिवर्तन घडविणाऱ्या या कादंबरीची महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांवर आजही मोहिनी कायम आहे. महाविद्यालयीन ग्रंथालयांचा धांडोळा घेतला असता या कादंबरीला विद्यार्थ्यांतून मोठी मागणी आहे. हे सांगण्याचे कारण, या कादंबरीने सुवर्णमहोत्सवी वर्षात पदार्पण केले आहे. श्री. देसाई लिखित ‘स्वामी’ १९६२मध्ये प्रकाशित झाली आणि तिला १९६४मध्ये साहित्य अकादमीचा पुरस्कारही मिळाला आहे. ज्येष्ठ साहित्यिक प्रा. चंद्रकुमार नलगे म्हणाले, ‘‘रणजित देसाई यांनी मराठी ऐतिहासिक कादंबरीचे एक पर्व उभे केले, ‘स्वामी’तून पेशवाईतील राजकीय, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक जीवनांचे सम्यक दर्शन घडवले आहे. ऐतिहासिक कादंबरी म्हणून ‘स्वामी’ एक श्रेष्ठ कलाकृती आहे. संयम व संतुलितरीतीने ती लिहिली गेली असून, श्री. देसाई यांच्या प्रतिभेचा वेगळा आविष्कार प्रगट झाला आहे. मराठी साहित्याचे, भाषेचे ते सुंदर लेणे आहे.’’ ज्येष्ठ साहित्यिक प्रा. राजन गवस म्हणाले, ‘‘श्री. देसाई लिखित ‘स्वामी’ला त्या काळात अफाट लोकप्रियता मिळणे स्वाभाविक होते. कारण वाचणारा मध्यमवर्ग इतिहासात रममाण होणारा होता. त्यामुळे खप, वाचकांच्या बाबतीत कादंबरीचा गाजावाजा होणे स्वाभाविक होते. ते म्हणाले, ‘स्वामी’ प्रकाशित झाल्यानंतर तत्कालीन वाचन अभिरुचीच्या शिलेदारांनी ‘स्वामी’ची भलावण केली. अध्यापन, व्याख्याने करणाऱ्यांनी ‘स्वामी’ची श्रेष्ठता गायला सुरुवात केली. तेच तिचे यश आहे.’’

• Abhijit Sawant

  Excellent book, a must read!