PARYAY SHABDKOSH by V.S THAKAR

Just out of a vernacular medium of up to your neck in translation or in deep conversation? Are you stammering stuttering searching for the right word then here is a book to rescue you from those tongue-tied situations? The first ever Marathi-MarathiEnglish Thesaurus is the answer. It hit the stands in January 2000 and the first edition has been sold out already. The thesaurus is the brain-child of Mr V. S. Thakaar and is his single handed effort. He took the Datte and Karve Marathi dictionary and the Roget`s Thesaurus as the two foundation stones, Thakaar has written this 830 page comprehensive book in six months. The words are arranged in alphabetical order like the Roget`s thesaurus. However, Marathi like othe Indian Languages encompasses the `barakhadis` in addition to the regular vowels and consonants. You could pick up a word and look up for synonyms in Marathi and in English through this book. It contains 1900 main words. ...Read more

PARYAY SHABDKOSH by V.S THAKAR

ग्रंथजगत समृद्ध करणारा ग्रंथ... काय गंमत असते पाहा. मला सर्वस्वी अपरिचित अशा वि. शं. ठकार यांनी तयार केलेला मराठी पर्याय शब्दकोश खरेदी करून मी परतत होतो. बसमध्ये साहजिकच तो चाळत होतो. तेव्हा काही एक आगापिछा नसताना मला विनोबा भावे यांचं स्मरण झालं निवाटलं, त्यांना हा कोश फार आवडला असता. काही आगापिछा नसलेले, मनात उनाडक्या करणारे विचार तसे अर्थहीनच. शब्दकोशांचं परिशीलन करण्यात विनोबा रंगून जात, ही वाचलेली किंवा ऐकलेली आख्यायिका याच्या मुळाशी असणार, हे उघड आहे. परंतु गेले काही दिवस हा कोश चाळल्यानंतर लक्षात आलं, तो विचार सार्थच होता. या कोशाची गुणवत्ता तशीच मोठी आहे. वेगळेपण सर्वसाधारण शब्दकोशापेक्षा पर्याय शब्दकोश भिन्न असतो. शब्दकोशात शब्दांचा अर्थ नेमकेपणे देण्यात येतो. शब्दांच्या वाच्यर्थाबरोबर लक्षणेने शब्दांना प्राप्त झालेले अर्थही त्यात द्यावे लागतात. पर्याय शब्दकोशात किंवा थोडक्यात ‘प. श. कोशात’ एकेका शब्दाला पर्याय म्हणून वापरता येणारे सारे शब्द देण्यात येतात, तसेच शब्द पूर्णपणे समानअर्थी असतात असे नव्हे. तर त्या शब्दाला विविध अर्थछटा असलेले शब्दही ‘पर्याय’ शब्द म्हणून संग्रहित करण्यात येतात. साहजिकच या पर्याय शब्दांत संस्कृत, संस्कृतोद्भव शब्दांबरोबर अगदी माठमोळे शब्द येतात, त्याचप्रमाणे मराठीनं आत्मसात केलेले अन्य देशी भाषांतील शब्दांचा व परदेशी भाषांतील शब्दांचाही त्यात अंतर्भाव होतो. उदाहरण म्हणून ‘अन्न’ हा शब्द पाहावा. डॉ. प्र. न. जोशी यांच्या आदर्श मराठी शब्दकोशात अन्न या शब्दाचा अर्थ दिला आहे. ‘धान्य वगैरेचा खाद्यपदार्थ, आहार, भक्ष्य’. ज्या दृष्टीने ‘आदर्श शब्दकोश’ तयार केला आहे. त्या दृष्टीनं एवढा अर्थ पुरेसा आहे. प.श. कोशात ‘अन्न’ यापुढे देण्यात आलेल्या शब्दात ‘खाद्य, भक्ष्य’पासून ‘भंडारा दाणागोटा, खुराक’ हे पर्याय येतात. शिवाय अन्नाशी संबंधित ‘वनभोजन’ तसेच सूपशास्त्र यांचाही यात अंतर्भाव होतो. हे सारे शब्द १३० आहेत. अन्नाशी संबंधित ‘रांधणे’ वगैरे सहा क्रियापदे आणि माकडमेवा, च्याऊम्याऊसारखे ३५ वाकप्रचारही दिलेले आहेत. आपल्या भाषेतील शब्दांच्या या श्रीमंतीनं जीव लोभावतो या प.श. कोशात एका शब्दाच्या विविध अर्थछटा असलेले शब्द दिले आहेत. त्याचबरोबर या शब्दाशी संबंधित शब्दही दिले आहेत. ‘अंत्येष्टि’ शब्दाच्या पर्याय शब्दांत या शब्दाशी संलग्न असे ‘स्मशान’, ‘कबरस्थान’, ते ‘शववाहिनी’, नि ‘देहदान’ असे शब्दही आले आहेत. आज इंग्रजी भाषेला जे स्थान प्राप्त झाले आहे. ते लक्षात घेऊन मराठी शब्दांचे इंग्रजी पर्याय पर्याप्त प्रमाणात दिले आहेत, त्यामुळे या कोशाच्या गुणवत्तेत व उपयुक्ततेत मोलाची भर पडली आहे. येरा गबाळ्याचे काम नोहे वर दिलेली ‘अन्न’ व ‘अंत्येष्टि’ ही शलाका परीक्षेनं दिलेली भाषेच्या श्रीमंतीचे दर्शन हा कोश कसा करतो, ते लक्षात येतं. त्याचप्रमाणे कोणत्याही भाषेतून मराठीत अनुवाद करणाऱ्यांना हा पं.श. कोश किती उपयुक्त ठरणारा आहे. याचीही जाणीव होते. मराठीच्या विविध स्तरांवरील अभ्यासकांना हा प.शं. कोश संग्रही असणं अपरिहार्य वाटावं व इतरजनांना हा ग्रंथ आपल्यापाशी असल्याचा अभिमान वाटावा. वरील दोन उदाहरणांनीच आणखी एक गोष्ट लक्षात यावी. ती ही की प.श. कोशाची निर्मिती हे येरा गबाळ्याचे काम नव्हे. निरनिराळे शब्दकोश अभ्यासणे, महत्त्वाच्या ग्रांथिक साहित्याचे परिशीलन करणे, शब्द निश्चित करणे, त्यांच्या याद्या बनवणे, त्या पडताळून पाहणे, त्यांची उजळणी-फेरउजळणी वगैरे कामं वेळ खाणारी, डोकं चक्रावणारी नि चिकाटीचं टोक गाठायला लावणारी आहेत. श्री. ठकारांनी हे काम एकहाती केलंय, असं त्यांनी प्रारंभी दिलेल्या त्रोटक निवेदनावरून वाटतं. त्या निवेदनात बऱ्याचजणांनी प्रोत्साहन दिल्याचा त्यांनं साभार उल्लेख केलाय. ते प्रोत्साहन त्यांना महत्त्वाचं वाटलंही असेल, परंतु त्या ज्ञानशाखेबद्दल अतूट ओढ नि हृदयाच्या देठापासूनचा जिव्हाळा नसेल, त्याच्या जोडीला चिवट चिकाटी नसेल, तर दहा-पाच जणांच्या प्रोत्साहनानं अशी कामं सिद्ध होत नाहीत. हे अपवादस्वरूप गुण ठकारांपाशी आहेत, म्हणून हा ग्रंथ सिद्ध झाला. इंग्रजी थॅसॉरस इंग्रजीतील Rojet a Thesaurus of Synonyms and Antanyms प.श. कोश त्याच्या अनेक आणि अनेक प्रकारच्या आवृत्त्या निघाल्या आहेत. मोजकेच पर्यायी शब्द देणारी संक्षिप्त आवृत्तीही निघालीय. त्यात अमूर्त संकल्पना, वस्तुमान आदि प्रकारांत शब्दांचे वर्गीकरणे केले आहे. त्या वर्गीकरणानुसार क्रमांक देऊन शब्दांच्या नोंदी केल्या आहेत. पुढच्याच क्रमांकात त्याच्या विरुद्ध अर्थी शब्दाची नोंद. उदा. त्यातील क्र. १ची नोंद आहे. Existence तर क्रमांक २ची नोंद Non-existence परिशिष्टात इंग्रजी वर्णमालेनुसार सर्व शब्द दिले असून त्या शब्दांचे पर्याय कोणत्या (किंवा कोणकोणत्या) नोंदीत आहेत, ते क्रमांक दिले आहेत. ठकारांनी मराठी प.श. कोशात ही पद्धत अवलंबिली नाही. यात त्यांनी सर्व शब्द अकारविल्हे दिले आहेत. त्यामुळे पुष्कळ शब्दांच्या पुढं त्यांचा उल्लेख आधीच्या अथवा नंतरच्या ज्या नोंदीत आला आहे. त्या शब्दाकडे निर्देश करण्यात आला आहे. सहज उघडलेल्या पू. ३१४ वर डझनभर शब्दांपुढं असे निर्देश आढळतात. उदा. टाकलेली : पाहा : परित्यक्ता. टाकाऊ : पाहा : कुचकामी कोणती पद्धत अधिक चांगली, याबद्दल मतभेद होऊ शकतील. त्याचप्रमाणं कोशातील अधिक-उण्याबद्दल लिहिण्याचा अधिकार या विशिष्ट ज्ञानशाखेच्या अभ्यासकांना जाणाकारांनाच आहे. तो माझ्यापाशी नाही. कोशांना पूर्णविराम नाही शब्दकोश अथवा प.श. कोश यांचं काम कायम संपलं. असं कधी होत नाही. विविध ज्ञानशाखांत पडणारी भर, नव्या ज्ञानशाखांचा उगम आणि विकास, इतर भाषांशी वाढणारा संबंध अशा अनेकविध कारणांनी अशा कोशांना पूर्ण विराम संभवत नाही. हे जेवढं खरं, तेवढंच हेही खरं की कालौघाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर त्यांची निर्मिती आवश्यक असते. असे कोश म्हणजे केवळ ग्रंथ नव्हेत, असे कोश म्हणजे ग्रंथसंपदा होय. म्हणूनच विसाव्या शतकाच्या अखेरीस मराठीत अशा ग्रंथसंपदेची भर घालणाऱ्या ठकारांचं मन:पूर्वक अभिनंदन करावंसं वाटतं. माझा स्वत:चा ग्रंथसंग्रह अगदीच छोटा. परंतु बऱ्याच वर्षांपूर्वी ‘श्री तुकाराम बाबांच्या अभंगाची गाथा’ घेतल्यावर तो छोटा संग्रहच मला समृद्ध वाटला. ‘गाथे’हून सर्वस्वी भिन्न अशा ‘विश्रब्ध शारदे’च्या खंडाची भर पडली. तेव्हाही तसाच अनुभव मला आला. ‘गाथा’ व ‘विश्रब्ध शारदा’ यांच्यापेक्षा हा कोश अगदीच वेगळा. परंतु या कोशानं माझा छोटा संग्रह खूपच समृद्ध झाला, असं मला वाटलं. अर्थात असा अनुभव या कोशानं इतर काहीजणांना दिला असेल व यापुढंही अनेकांना तो देईल, यात शंका नाही. – वसंत फेणे ...Read more