- LOKPRABHA - 11 MAY 2018
नव्या युगाच्या विज्ञानकथा...
पूर्वी हाताच्या बोटांचे ठसे, श्वानाने घेतलेला वास किंवा रक्ताचे रिपोर्ट्स यांचाच काय तो गुन्ह्याच्या शोधांमध्ये उपयोग होत होता. आता विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यांची बरीच प्रगती झाली आहे आणि त्यातून उपलब्ध झालेल्या नवनवीन यंत्रणांचा अधिकाधिक वापर गुन्ह्यांच्या तपासासाठी केला जातो. पोलिसांच्या तपासाला कुणा वैज्ञानिकाची जोड मिळाली तर तो तपास कसा चित्तथरारक होतो याची झलक डॉ. बाळ फोंडके यांनी आपल्या ‘द्विदल’ या पुस्तकात समर्पकरीत्या मांडलंय.
‘नार्सिसस’ आणि ‘कोव्हेलेंट बॉण्ड’ या नव्या युगाच्या दोन विज्ञानकथा अनोख्या आहेत. ‘नार्सिसस’ म्हणजे स्वत:च स्वत:च्या प्रतिमेचाही हेवा करावा इतका, की आपणच आपलं आयुष्य संपवावं. या कथेमध्ये लेखकांनी मानवी मनाच्या प्रसिद्धीच्या ईर्षेचा आणि हव्यासाचा मांडलेला सिद्धांत खरा आहे, हे पटवण्यासाठी आत्मक्लेशाची गाठलेली परिसीमा अत्यंत रोमहर्षक पद्धतीने उलगडली आहे. ही कथा वाचकांना उत्सुकतेच्या शिखरावर नक्कीच पोहचवेल यात शंका नाही.
या पुस्तकातील दुसरी कथा आहे ‘कोव्हेलेंट बॉण्ड’. कथेच्या शीर्षकातच रसायन शास्त्राच्या व्याख्येनुसार ‘शेअिंरगने होणारा बॉण्ड.’ हा बॉण्ड अत्यंत मजबूत असतो व कोणत्याही रासायनिक प्रक्रियेने तो सहजपणे तुटत नाही. असा हा बॉण्ड सर्वांत मजबूत असतो. दोन्ही भावबंध स्वतंत्ररीत्या अपूर्ण असतात. एक वेगळाच, थक्क करणारा विचार ही कथा देऊन जाते.
-मनीषा फडके
- Kiran Borkar, Vachan Veda 23.9.17
विज्ञान गुन्हेगारी कथा असे याचे वर्णन करता येईल.गुन्हेगारांच्या शोधासाठी विज्ञानाचा वापर कसा करता येईल याची माहिती लेखकाने अतिशय सोप्या पद्धतीने सांगितली आहे.यात दोन कथा आहेत.खुर्चीत विकलांग बनून असलेल्या शात्रज्ञावर घरात हल्ला होतो .तो कोणी केला याची उकल विज्ञानाच्या साहाय्याने केली जाते .तर टेस्ट ट्यूब बेबी किंवा सोरोगेट आईचे भविष्यात येणारे संभाव्य धोके ,दुष्परिणाम कसे असू शकतात याची कथा ही मनोरंजनात्मक पद्धतीने मांडली आहे .तंत्रज्ञान किती पुढे गेले आहे हे पाहून आपण अचंबित होतो .
- DAINIK SAMANA 25-06-2017
वैज्ञानिक रहस्यकथा...
प्रसिद्ध शास्त्रज्ञ तसेच विविध विषयांचे व्यासंगी लेखक म्हणून मराठी साहित्य क्षेत्रात डॉ. बाळ फोंडके यांचे एक वेगळे ठळक असे स्थान आहे. त्यांचे विज्ञानविषयक लेख, कथा, सदरे, पुस्तके आणि शोधनिबंध प्रसिद्ध आणि वाचकप्रिय आहेत. विज्ञान विषय लोकप्रिय करण्यात त्यांचा मोलाचा वाटा असून याबाबत त्यांना अनेक पारितोषिकेही प्राप्त झाली आहेत.
विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाने बराच मोठा पल्ला गाठला आहे. त्यातून उपलब्ध नवनवीन यंत्रणांचा अधिकाधिक वापर गुन्ह्यांच्या तपासासाठी पोलीस खुबीने करून घेतात, पण गुन्हेगारही या तंत्रज्ञानाचा गैरवापर करू लागले आहेत. अशा वेळी पोलिसांच्या मदतीला जर एखाद्या वैज्ञानिकाची साथ मिळाली तर गुन्ह्याचा तपास अधिक चित्तथरारक होईल. डॉ. बाळ फोंडके यांच्या विज्ञान कथेतील नायक आयुक्त अमृतराव मोहिते आणि डॉ. कौशिक या जोडगोळीने अनेक मोहिमा यशस्वी केल्या आहेत. या जोडीच्या दोन मोहिमांची कहाणी म्हणजेच द्विदल कथासंग्रह.
‘नर्सिसस’ या पहिल्या कथेत अमृतराव मोहिते यांनी एका संशोधकाने केलेल्या गुन्ह्यांचा पर्दाफाश ज्या चलाखीने केला आहे ते वाचताना वाचकाची उत्कंठा वाढत जाते. कथानकात आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे प्रा. बोस मेंदू आणि चेतासंस्था यांच्या संशोधनात माहीर होते. आपल्या संशोधनाविषयी ते समकक्ष विद्वानांशीच नव्हे तर सर्वसामान्यांनाही तो विषय प्रासादिक भाषेत ते समजावून सांगत. त्यांच्या एका जाहीर व्याख्यानात अमृतरावांनी हजेरी लावली. संपूर्ण शरीरात चैतन्याचा अभाव असणारी व्यक्ती प्रा. बोस असल्याचे कळल्यावर त्यांना धक्काच बसतो. त्यांची सुविद्य पत्नीही संशोधक असून त्यांनी आपल्या या पतीकरिता आपले संपूर्ण करीयर सोडून दिल्याचेही त्यांना कळते. याच दौऱ्यात गेस्ट हाऊसवर प्रा. बोस दांपत्य राहत असताना प्राध्यापकांवर जीवघेणा हल्ला होतो. फक्त मेंदू तल्लख असून सगळे शरीर गलितगात्र असताना प्रा. बोस यांच्या झालेल्या हल्ल्याचा क्लिष्ट तपास अमृतराव आणि डॉ. कौशिक ज्या चित्तथरारक पद्धतीने करतात त्यात वाचकांना गुंतवून ठेवण्यात लेखक यशस्वी झालेत.
‘कोव्हॅलंट बॉण्ड’ या दुसऱ्या कथेत टेस्ट ट्यूब बेबी टेक्नोलॉजी व सरोगेट मदर या असिस्टेड रिप्रॉडक्शन टेक्निकचा उपयोग करून अपत्यप्राप्ती झालेल्या दोन महिलांच्या आयुष्यात पुढे काय गुंतागुंत होते, त्यातून हे प्रकरण कायद्याच्या चौकटीत कशा तऱ्हेने येते, यावर ही कथा बेतली आहे. अशा फर्टिलिटी क्लिनिक्समध्ये एखादी झालेली चूक एकाच नव्हे तर दोन कुटुंबांशी कशी भावनिकदृष्ट्या वाताहत करू शकते हे वाचताना आपणही अस्वस्थ होतो. काही वेळेला शारीरिकदृष्ट्या निकोप असूनही काही दांपत्यांना मूल होत नाही. ते अशा क्लिनिक्सचा रस्ता धरतात. अशाच एका क्लिनिकमध्ये नोंदीतील झालेल्या चुकीमुळे दोन स्त्रियांच्या आयुष्यात प्रचंड भावनिक उलथापालथ होते. ती केस आयुक्त अमृतरावांकडे येते. डॉ. कौशिक यांच्या मदतीने त्या मुलीची खरी आई कोण हे सत्य वाचताना वाचकांच्याही मनात हुरहूर निर्माण होते. टेस्ट ट्यूब बेबी या प्रक्रियेबद्दल सामान्य माणसाला अज्ञात असलेली वैज्ञानिक माहिती लेखकाने देऊन वाचकांना आनंदही दिला आहे. पोलिसांच्या तपासाला एखाद्या वैज्ञानिकाची मदत मिळाली तर तपास कसा चित्तथरारक होईल याची झलक या दोन्ही कथांमधून वाचायला मिळते. पुस्तक हातात घेतल्यानंतर ते संपूर्ण वाचूनच आपण थांबतो. आपणही त्या तपासकार्याचा एक भाग होऊन जातो हेच या कथासंग्रहांचे यश म्हणता येईल. सतीश भावसार यांनी चित्तारलेले मुखपृष्ठ विषयाला समर्पक आहे.
-प्रतिमा ओतूरकर
- SAPTAHIK SAKAL 01-07-2017
उत्कंठावर्धक विज्ञान कथा...
विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा सातत्याने वाहणारा प्रवाह वेगवान असतो. त्यातून निष्पन्न होणाऱ्या सुखसोई-सेवासुविधा सर्वसामान्यांसाठी उपयुक्त असतात. हे जरी खरं असलं तरी त्यांच्या मागील संकल्पनांची ओळख सामान्य वाचकांना होणं गरजेचं असतं. अभिनव शोधांची माहितीही आपल्याला व्हावी म्हणून विज्ञान कथा हे एक प्रभावी माध्यम ठरतं. त्यामध्ये गोष्ट तर गुंफलेली असतेच, पण विज्ञानाच्या वाटचालीवर आधारलेले भविष्यकाळाचे पडसाद त्या कथांमध्ये उमटलेले असतात. या कथांमध्ये विज्ञान सहजतेने आणि सुलभतेने डोकावत असते. यामुळे वाचकांच्या मनामध्ये वैज्ञानिक साहित्य औत्सुक्य निर्माण करते. विज्ञानकथांची अशी काही बलस्थाने लक्षात आल्यामुळे त्यांचे साहित्यिक मूल्य वाढत आहे. सुदैवाने गेल्या काही वर्षात विज्ञान-तंत्रज्ञानावर आधारलेल्या कथा किंवा कादंबऱ्यांमुळे मराठी साहित्य विश्वात मोलाची भर पडलेली आहे. मराठी विज्ञानकथाकारांमधील एक ज्येष्ठ लेखक डॉ. बाळ फोंडके यांचा ‘द्विदल’ हा कथासंग्रह नुकताच प्रकाशित झाला आहे. त्यामध्ये नव्या युगांच्या दोन प्रदीर्घ पण उत्कंठावर्धक विज्ञान कथा समाविष्ट आहेत. दोन्ही कथांमध्ये पोलीस अधिकारी अमृतराव मोहिते आणि त्यांना नेहमीच गुन्हे-अन्वेषणाच्या कामी आधारस्तंभ म्हणून लाभलेल्या विज्ञाननिष्ठ डॉ. कौशिक यांच्या चातुर्याची कसोटी पणाला लागलेली दिसते.
‘नर्सिसस’ ही पहिली कथा अमेरिकेत कार्यरत असणाऱ्या शास्त्रज्ञ अमर बोस यांच्यावर बेतलेली आहे. सुरुवातीला त्याचं वैज्ञानिक कार्य आणि त्याचबरोबर त्यांचं ‘आत्मा-देह-चैतन्य-ऊर्जा’ आदी संकल्पनावरील सखोल चिंतन प्रकट झालंय. मेंदू तल्लख असला तरी ते ‘मोटर न्युरॉन डिसीज’मुळे बहुतांशी विकलांग आहेत. त्यांचं व्यक्तिमत्त्व लक्षात घेताना वाचकांना ज्येष्ठ खगोल-गणिती स्टीफन हॉकिंग आठवण होईल. प्रो. बोसांच्या मते आपल्या देहाला फारसं महत्त्व नाही; केवळ मेंदूला आपले कार्य करता यावे म्हणून चेतासंस्थेला ऊर्जा पुरवण्याव्यतिरिक्त देह काही करत नाही. भारतातील एका प्रयोगशाळेत ते आपली पत्नी शर्मिलासह अभ्यास दौरा करण्यासाठी आलेले असताना त्यांचं आम जनतेसाठी एक व्याख्यान आयोजित करण्यात आलेले होते. विषय होता – ‘द सर्च फॉर द सोल’, म्हणजे ‘आत्म्याचा शोध’! हा विषय निश्चितच भारतीयांचे कुतूहल चाळवणारा असल्याने गर्दीचे भरगच्च झालेल्या हॉलमध्ये कमिशनर अमृतराव आणि डॉ. कौशिकदेखील उपस्थित होते. स्पष्ट बोलता येत नसल्याने प्रो. बोस व्हील चेअरवरील संगणकाच्या साह्याने ‘स्पीच सिंथेसायझर’ वापरून व्याख्यान देत होते. त्यांचे व्याख्यान ‘मेट्यालिक’ आवाजात पण सुबोध आणि मननिय असल्याने चांगलेच गाजले. त्याच दिवशी रात्री संस्थेने दिलेल्या आणि पूर्ण सुरक्षित असलेल्या निवासस्थानी प्रो. बोस निद्राधीन झाले. तथापि दुर्दैवाने दुसऱ्या दिवशी त्यांच्या पत्नीला प्रो. बोस यांचा रक्तबंबाळ झालेला देह दिसला. त्यांना तर कोणीही उघड असे शत्रू नव्हते. जगभर पसरू शकणारी ही बातमी गुप्त ठेवणं आणि या मागील रहस्य शोधण्याचे कार्य आव्हानात्मक होतं. संशयित बरेच होते. अर्थातच डॉ. कौशिक आणि अमृतराव यांनी रहस्यभेद करून ‘चक्षुर्वै सत्यम्’ असा गुन्हेगार शोधून काढलाच. ही कथा मुख्यत: वैज्ञानिक मनोविश्लेषण करणारी आहे. या कथेच्या ‘नर्सिसस’ या नावाच ‘शोध’ मात्र वाचकांनीच घ्यायला हवा!
‘कोव्हॅलंट बॉण्ड’ असं दुसऱ्या कथेचं नाव आहे. रसायनशास्त्रातील अणूंचे होणारे परस्पर ‘बॉण्डिंग’ (बंधन) वेगवेगळ्या प्रकारचे असते. त्यातील ‘कोव्हॅलंट बॉण्ड’ हा खूप पक्का, आणि सहसा अतूट असतो. आई आणि तिचे मूल यांच्यातील नातेसंबंधातील धागे हे ‘कोव्हॅलंट’ असले तरी आधुनिक वैद्यकशास्त्रातील (अशा नाजूक) धाग्यांना ‘कंगोरे’ असू शकतात. पूर्वीच्या कथांमध्ये एखाद्या बालकाचा बाप नक्की कोण असावा, हे शोधून काढायची समस्या असे. कारण आई निश्चितपणे माहिती असते. या कथेतील मोनिका माझीच आहे, असं दोन मातांना वाटतं. मग मोनिकाची आई नेमकी कोणती आहे? अमृतराव आणि डॉ. कौशिक यांनी हे शोधून काढलं आहे. वाचकांना संभ्रमित करणारी ही कथा ‘कोव्हॅलंट बॉण्डिंग’ नेमकं कोठे आहे, याचा उलगडा करते. सध्याच्या आणि भावी काळामध्ये सरोगेट माता, ‘मायटोकाँड्रिया’ (ऊर्जा यंत्रणा) दान करणारी माता आणि अजूनही काही पद्धतीच्या माता उद्भवणार आहेत. साहजिकच नाते-संबंधातील धागे-दोरे नाजूक बनू शकतात.
‘द्विदल’सारख्या वैज्ञानिक कथा संग्रहामध्ये लेखकांनी ‘परिशिष्ट’ समावेश करून अगदी संक्षिप्त स्वरूपात कथाबीज मागील (आधुनिक) विज्ञान-तंत्रज्ञानाचे विवरण करावे, असे मला वाटते. दोन्ही कथा रहस्यमय आहेत, पण त्या भक्कम वैज्ञानिक पायावर आधारलेल्या आहेत. त्यात मुखपृष्ठावर दर्शविलेल्या पिस्तूलाला फारसं महत्त्व नाही. डॉ. बाळ फोंडके यांनी त्यांच्या खास शैलीत सादर केलेल्या दोन्ही कथा वाचकांना खिळवून ठेवतील, यात शंका नाही.
-डॉ. अनिल लचके
- MAHARASHTRA TIMES 30-04-2017
गुन्ह्याच्या पार्श्वभूमीवरील विज्ञानकथा...
मराठी साहित्यविश्वात कल्पनारम्य, वास्तववादी आणि अशा अनेक प्रकारच्या कथावाचनाला रसिकांची पसंती असताना वाचकांमध्ये वैज्ञानिक कथावाचनाची रुची निर्माण करणारे डॉ. बॉळ फोंडके यांचा ‘द्विदल’ हा कथासंग्रह नुकताच प्रकाशित झाला आहे.
प्रस्तुत कथासंग्रहात केवळ दोन दीर्घकथा आहेत. समाजात घडलेल्या विशिष्ट प्रकारच्या गुन्ह्यांची उकल आणि निर्माण झालेल्या समस्यांचे निराकरण पोलीस व वैज्ञानिक एकत्र येऊन कसे करतात, याचे वर्णन या कथांमध्ये केले आहे. ‘नर्सिसस’ या पहिल्या कथेत ‘मेंदू व चेतासंस्था’ हा संशोधनाचा विषय असलेल्या डॉ. अमर बोस नामक एका संशोधकाच्या जीवनातील काही घटनांचे वर्णन केले आहे.
‘आत्मा’ ही संकल्पना आध्यात्मिक असली तरी त्या संकल्पनेकडे वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून कसे पाहता येईल हे स्पष्ट करताना ही संकल्पना गहन किंवा अमूर्त नसून ती व्यवहारी व फलवादी असते. अशा वेगळ्या प्रकारचा विचार मांडत असल्याने डॉ. बोस यांच्या व्याख्यानाला गर्दी होत असते. ‘मोटार न्युरॉन’ या व्याधीने ग्रस्त असलेल्या डॉ. बोस यांना शारीरिक हालचाली करता येत नाही. परंतु ‘स्पीच सिंथेसायझर’ या वैज्ञानिक प्रणालीद्वारे ते व्याख्यान देत असतात. हे सर्व करत असताना त्यांची संशोधक असलेली सुविद्य पत्नी त्यांना साथ देत असते; परंतु कालांतराने त्यांच्यात मतभेद होतात. एकत्र राहूनही त्यांच्यात दुरावा निर्माण झालेला असतो. एके दिवशी श्री. व सौ. वास्तव्यास असलेल्या अतिथी गृहातच डॉ. बोस यांच्यावर हल्ला होतो. हा हल्ला कोणी व कोणत्या उद्देशाने केला हे शोधण्यासाठी आयुक्त अमृतराव आणि वैज्ञानिक डॉ. कौशिक तपास सुरू करतात आणि वेगवेगळ्या अडचणींवर मात करत हल्लेखोरांला कसा शोधून काढतात ते येथे दाखविले आहे.
‘कोव्हॅलंट बाँड’ या दुसऱ्या कथेमधून ‘टेस्ट ट्युब बेबी’ या जैविक प्रक्रियेने जन्माला आलेल्या मुलींच्या मातांचा मुलीचा ताबा मिळविण्यासाठी केलेल्या प्रयत्नांचे वर्णन केले आहे. जयंतीबेन पारेख आणि माधवी गोगटे दोघीही एकाच रुग्णालयात सुमारे दोन महिन्यांच्या अंतराने मुलींना जन्म देतात. साधारणपणे मुली दहा वर्षांच्या असताना जयंतीबेन पारेख यांच्या पतीचे मुलीसह अपघातात निधन होते. मुलीचा चेहरा अपघातात विद्रूप झाल्यामुळे जयंतीबेन तिला ओळखू शकत नाही. ती मुलीचे निधन झाल्याचे मान्य करत नाही. ती स्वत:ची मुलगी तोरल हिच्यासारखीच दिसणाऱ्या ‘मोनिका’चे अपहरण करण्याचा घाट घालते. परंतु अपहरण करण्यास आलेल्या इसमाला पोलीस पकडतात आणि मोनिकाला तिच्या आईकडे सोपवितात.
पोलीस तपासात सकृतदर्शनी ‘मोनिका’ ही माधवीची मुलगी आहे असे दिसत असले तरी जयंतीबेन तोरल आणि मोनिका यांच्या डीएनएमध्ये साम्य आढळून आल्याने मोठा पेच निर्माण झाला आहे. आणि मग हे कसे झाले हे जाणून घेण्यासाठी जयंतीबेन आणि माधवी यांनी जेथे मुलींना जन्म दिला त्या मल्होत्राच्या ‘फर्टिलिटी क्लिनिक’मध्ये जाऊन आयुक्त अमृतराव आणि डॉ. कौशिक यांनी सत्य शोधून काढले आहे.
समाजात घडणाऱ्या अनेक गुन्ह्यांमधील गुन्हेगारांचा शोध घेण्यासाठी ठशांचा उपयोग होतो, त्याचप्रमाणे यात अलीकडे विकसित झालेल्या विज्ञान व तंत्रज्ञानाची मदत मोठ्या प्रमाणावर होत आहे हे येथे दाखविले आहे.
येथे या दोन्ही कथांमधील पात्रांचे व्यक्तिमत्त्व, त्यांचे समाजातील स्थान, त्यांचे कार्य, पोलीस व वैज्ञानिक यांनी एकत्रितपणे केलेला तपास, त्यासाठी वापरलेले वैज्ञानिक तंत्रज्ञान आणि समस्यांची केलेली उकल आणि विशेषत: ‘मोटार न्युरॉन’ हा आजार बोलण्यासाठी वापरण्यात येणारी ‘स्पीच सिंथेसायझर’ ही प्रणाली, ‘टेस्ट ट्युब बेबी’ ही जैविक प्रक्रिया, डीएनए चाचणी अशा माहितीबरोबरच डॉ. बोस, सौ. शर्मिला बोस, जयंतीबेन पारेख, माधवी गोगटे, मोनिका आणि आयुक्त अमृतराव व डॉ. कौशिक यांच्याबरोबरच काही पात्रांची भावनिक आंदोलनेही येथे पाहावयास मिळतात.
-कमलाकर राऊत
- DAINIK SAKAL (SAPTARANG) 16-04-2017
डॉ. बाळ फोंडके यांच्या विज्ञानकथांचा हा संग्रह. विज्ञान, तंत्रज्ञान, रहस्य अशा सगळ्या गोष्टींचा समावेश असणाऱ्या या कथा वाचकाला शेवटपर्यंत खिळवून ठेवतात. पोलिसी चातुर्य आणि विज्ञान यांच्या मिश्रणातून घटनांची उकल करणाऱ्या या कथा. पोलीस अधिकारी अमृतराव मोहिते आणि वैज्ञानिक डॉ. कौशिक यांची जोडी तयार करून डॉ. फोंडके यांनी अशा प्रकारच्या आणखीही कथा यापूर्वी लिहिल्या आहेत. त्याच मालिकेचा हा पुढचा भाग. ‘नर्सिसस’ आणि ‘कोव्हेलंड बाँड’ या दोन थरारक कथांचा समावेश त्यांनी या पुस्तकात केला आहे.