वाचकाला अंतर्मुख करणारे पुस्तक… वि. स. खांडकेर यांच्या साहित्यविषयक व्याख्यानांचा हा संग्रह आहे. सोलापूर येथे झालेल्या रौप्यमहोत्सवी अधिवेशनांचे अध्यक्षस्थान त्यांनी भूषविले होते. त्यावेळचे व्याख्यान या संग्रहात अंतर्भूत केलेले आहे. बाकीची दोन व्याखयाने ही काही कारणांमुळे प्रत्यक्षात व्यासपीठावर न झाल्याने घरातल्या घरात झालेली आहेत. तीनही व्याख्यानांतून खांडेकरांचे तत्कालीन ललित वाङ्मयविषयक विचार चिंतनरूपात प्रकट झले आहेत. पहिल्याच व्याख्यानात १९२० ते ४१ या साधारण २१ वर्षांच्या काळात मराठी वाङ्मयाच्या काही भागांची आश्चर्य वाटावे इतकी प्रगती केली आहे. लघुकथा, लघुनिबंध, बोलपट हे वाङ्मयप्रकार दृढमूल झाले आहेत. मराठी वाङ्मय घोडदौडीने प्रगती करत आहे. भाषासौंदर्य, कलाविलास, तंत्रशुद्धता इत्यादी वाङ्मयीन मुल्यांची कसोटी लावली तर टीकाकारांनाही स्तुतीच करावी लागेल; परंतु या ललित वाङ्मयाचे सौंदर्य अद्ययावत वेशभूषा व केशभूषा केलेल्या एखाद्या फिक्कट तरुणींच्या सौंदर्यासारखे आहे. नियतकालिके, काव्य, लघुकथा, लघुनिबंध, कादंबरी, नाटक या सर्वच वाङ्मयप्रकारांचा तपशिलवार उदाहरणे देत देत खरमरीत परामर्श घेतला आहे. शृंगार, हास्य, विनोद, करुण इत्यादी रसांच्या निर्मितीबाबतही भाष्य केले आहे. आमच्यात आज प्रतिभेची उणीव नाही. उणीव आहे ती जीवनाच्या व्यापक जाणिवेची, असा खेद व्यक्त केला आहे. ललित लेखक हा नुसता भुतकाळाचा इतिहासकार किंवा वर्तमानकाळाचा चित्रकार नाही तर तो भविष्यकाळाचा शिल्पकार आहे, असे मत व्यक्त केले आहे. दुसरे व्याख्याने दे दक्षिणी संस्थान पत्रकार संमेलन - मिरज - याचे अध्यक्षस्थाने स्वीकारण्याचे ठरल्यानंतरचे आहे. हे संमेलन भरले नाही. पत्रकार व साहित्यिक यांच्यातील वर्गयुद्ध, भेदभाव याविषयी लिहिले आहे. पत्रकार व साहित्यिक हे दोघेही सरस्वतीचे निष्ठावंत उपासक आहेत, परंतु त्यांच्या आत्मशक्तीचा उगम एकच असला तरी आविष्कार करण्याच्या पद्धतीत प्रकृती व परिस्थिती यांच्या भिन्नत्वांमुळे अतिशय अंतर पडते. महालक्ष्मी व महाकालीचे उदाहरण हे मत व्यक्त करताना दिल आहे. पत्रकारांच्या कठोर कर्तव्याविषयी विचार मांडले आहेत. तिसरे भाषण हे महाराष्ट्र मंडळ उज्जयिनी येथे व्हायचे होते. प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे खांडेकर तेथे जाऊ शकले नाहीत. अध्यक्षपद स्वीकारण्याचे कारण लहानपणपासून अध्यक्षमहाराजांना मिळणारी प्रशस्त खुर्ची, टाळ्यांचा कडकडाट, मिळणारा लांबलचक हार याचे आकर्षण - त्यातून मग बाळपणातील अनेक महत्त्वाकांक्षापैकी सभेचा अध्यक्ष होण्याची आकांक्षा काहीशा विनोदी ढंगाने सुरुवात केली आहे. अनुवादित वाङ्मयाला लग्नातील अहेराची उपमा दिली आहे. दरवर्षी मराठीत प्रसिद्ध होणारी पुस्तके चाळणाऱ्याला एखाद्या गायन शाळेत जाऊन पाच-पंचवीस गोड गळ्याच्या मुलामुलींचे गायन ऐकल्याचा भास होतो. नामांकित गवयांच्या मैफलीत बसल्यावर मनाला होणारा आनंद मात्र लाभत नाही. टीकाकारांच्या गुण-अवगुणांविषयी सविस्तर विवेचन आहे. ललित वाङ्मयातील संकुचितपणा व उथळपणा उदाहरणे देऊन दाखवून दिला आहे. या व्याख्यानातून तत्कालीन साहित्यविषयीची मते खांडेकरांनी अतिशय परखडपणे व्यक्त केली आहेत. ती व्यक्त करताना लेखक व त्यांच्या कलाकृती, त्यातील व्यक्तिरेखा यांची उदाहारणे दिली आहेत. तत्कालीन समाजस्थिती, जीवनदर्शन वाङ्मयातून व्यक्त होणे आवश्यक आहे. ते व्हावे तसे होत नाही हे उदाहरणातून दाखवून दिले आहे. खांडेकरांच्या खास शैलीची चुणूक या व्याख्यानांमधूनही दिसते जसे ‘‘विविध कथांतील प्रेमाची स्थिती कशी, तर आइस्क्रीमची चव जशी एकच फरक काय तो आइस्क्रीम कमी अधिक घट्ट असण्यात.’’ या पुस्तकात व्यक्त झालेले खांडेकरांचे तत्कालीन साहित्याविषयीचे चिंतनगर्भ स्पष्ट विचार साहित्याच्या वाचकाला अंतर्मूख करणारे तर आहेतच; परंतु साहित्याच्या अभ्यासकालाही मार्गदर्शक ठरणारे आहेत. ...Read more