आशयगर्भ विषयांचा आविष्कार… ‘सांगावेसे वाटले, म्हणून’ हा शांता शेळके यांच्या एकोणतीस ललित लेखांचा संग्रह आहे. विविध वृत्तपत्रांतून सदर लेखनाद्वारे आणि स्वतंत्रपणे प्रसिद्ध झालेले असे काही लेख यात समावेश केले गेले आहेत. वृत्तपत्रासाठीच्या लेखनामुळे वषयांना वैविध्यता येते, पण लेखन मर्यादित शब्दात करावे लागते. ‘सांगावेसे वाटले, म्हणून’ यात लेखन मर्यादेचे पथ्य पाळावे लागले तरी कुठलाही लेख अपुरेपणाची उणीव राहू देत नाही. उलट आपल्या सिद्धहस्त शैलीदार लेखनाद्वारे शांताबाई वाचकांशी हितगुज करीत आपल्या नि आपल्या मित्रपरिवाराच्या, मसजातील अबालवृद्धांच्या सुख-दु:खांचे पट हळूवारपणे उलगडून दाखवायला लागतात. त्यावेळी वाचकही त्या सुख-दु:खात केव्हा सामावून जातो, हे त्याचे त्याला कळत नाही. बाष्कळ बडबड करण्यापेक्षा मौन जास्त बोलके असते. नुसत्या स्मिताने, डोळ्यांनी, स्पर्शाने, रंग-गंधाच्या भाषेतसुद्धा शब्दांची ताकद भरून असते. शब्दाशिवाय असलेली भाषाच आपण विसरून चाललो आहोत, हे ‘शब्द शब्द शब्द’ या पहिल्याच लेखात मार्मिकतेने त्यांनी सांगितलेले आहे. पूर्वग्रहांनी पछाडलेले आणि निरागस अशी दोन व्यक्तिमत्त्वे प्रत्येकाच्या ‘मी’मध्ये दडलेली असतात. आनंद यात्रेला जाण्यापूर्वी आनंदावर विरजण टाकणाऱ्या ‘मी’ला फेकून द्यावे असे ‘जेथे जातो, तेथे’ मध्ये त्यांनी स्पष्ट महत्त्व यामुळेच वर्णिलेले आहे, हे ‘एकांत’मध्ये मोठ्या मार्मिकतेने सांगितलेले आहे. संग्रहातील ‘हेमाला मुलगी झाली’, ‘ययातीचे वारस’ हे आणखीन अप्रतिम लेख आहेत. कुणा अनामिक स्त्रीकडून फोनवर ‘आमच्या हेमाला मुलगी झाली. ती गोंडस, देखणी गोरी आहे,’ अशी वार्ता समजते. ही हेमा कोण, कुठली ही माहिती मिळायच्या आधी फोन बंद होतो. क्षणभर गंमत वाटणाऱ्या अशा घटना नेहमीच घडत असतात. आनंद, क्रोध, दु:ख अपमान अशा नाना विकारांचे उद्रेक सतत होत असतात. इच्छा असो नसो, त्याचे चार शिंतोडे आपल्यावर उडत असतात. ‘जेथे जातो, तेथे’ मध्ये त्यांनी स्पष्ट सांगितले आहे. ‘सलगी’मध्ये व्यक्तीचा दर्जा, प्रसंग, परिस्थिती यानुरूप वागले तर ते सुसंस्कारितपणाचे लक्षण ठरते. ‘तुमच्या सहवासात आलेल्या कुठल्याही माणसाला अवघडल्यासारखे वाटता कामा नये तरच तुम्ही खरे सुसंस्कृत!’ ही पंडितजींची सुसंस्कृत माणसाची व्याख्या ‘सलगी देणे’ मधून चपखलतेने अनुभवायला मिळते. अनुकरण काही वयापर्यंत, काळापर्यंत ठीक असते; आवश्यकही असते. पण कधीती ते सोडून देऊन आपल्या स्वयंभू व्यक्तिमत्त्वाचा शोध घेणे गरजेचे असते, हे ‘सावल्या’ या लेखाद्वारे स्पष्ट केले आहे. समोरच्या व्यक्तीला हिणवण्यापेक्षा त्याची मानसिकता जाणून घेऊन त्याच हळूवारपणे वागण्याची तारतम्यता दाखवणे हे खरे माणुसकीचे लक्षण आहे हे ‘लाखेचे मणी’मध्ये अगदी सहजतेने सांगितले आहे. ‘ती हळवी दुसरी जागा’ हा अप्रतिम असा लेख आहे. अतिशय नाजूक, किंमती पेले एका डॉक्टरीणबार्इंनी रोजच्या वापरासाठी काढलेले असतात. सहामधील एक पेला फुटलेला असतो. या टणक पेल्याला कुठंतरी अशी हळवी दुसरी जागा आहे. एरवी तो वाटेल ते धक्के सोसू शकतो, असं डॉक्टरीणबाई सांगतात. आपल्यातील प्रत्येकजणाची या पेल्यासारखीच अवस्था असते. प्रत्येक व्यक्तिमत्त्वाला, मग ते कितीही कणखर असो, हळवी, दुखरी जागा असतेच. एका अर्थाने आपण सगळेच काचेचेच पेले आहोत, असे अगदी सहजपणे त्या बोलून जातात. एकांत काही वेळा नकोसा वाटला तरी एकाकी अवस्थेतच आपली स्वत:ची खरी ओळख पटते. साधु-संतांनीही एकांताचे इच्छा असो नसो, त्याचे चार शितोंडे आपल्यावर उडत असतात. त्याचा स्वीकार करून समोरच्या उद्रेकी मनाला बिनबोभाट शांत राहू देणे उचित असते, हे शांताबार्इंनी इतरहि उदाहरणे देऊन छान पटवून दिले आहे. ‘फसवी दारे’, ‘थबकलेली वये’, ‘संवाद’, ‘मानवी प्राणांचे मोल’ हे लेखही मुळातून वाचावे असे मानवी स्वभावाच्या गाभ्याला स्पर्श करणारे आहेत. आंतरराष्ट्रीय बालकवर्षानिमित्त बालकांच्या विविध मनोवृत्तींवर प्रकाश टाकणारे जगभरातील बालकांचे चिंतन ‘होईल का असे जग?’ मध्ये रेखाटलेले आहे. ‘पोरकी पुस्तके’ मध्ये रक्ताचे पाणी करून आयुष्यभर जमवलेली मौल्यवान पुस्तके त्या व्यक्तीच्या पश्चात्त देणगी दिली गेली तरी कशी पोरक्या अवस्थेत पडतात, हे विदारक सत्य पुस्तकप्रेमींच्या जीवाची घालमेल करते. हे सगळे लेख वाचल्यावर वाटते की, शांताबार्इंचे ललित लेख हे केवळ ललित आणि मनोरंजनापुरते राहत नाहीत. मानवी मनाची ‘फसवी दारे’ शोधत, मनुष्य स्वभावाचे कंगोरे न्याहाळीत, आपल्या अनुभवसंपन्न व शैलीदार शब्दात, उत्कटरितीने वाचकांसमोर ठेवताना त्या स्वत:लाही हरवून बसतात. या त्यांच्या हरवण्यातूनच वाचकालाही काही छान वाचल्याची पावती आणि समाधान मिळून जाते. मुळातच शैलीदार लेखन, त्यात प्रकाशकांनी पुस्तक सजवण्यात कुठलीही कमतरता इेवलेली नाही. यामुळे ‘सांगावेसे वाटले, म्हणून पुस्तक तुम्हालाही वाचावेसे वाटणार, यात शंका नाही. -मोहन जोशी ...Read more