पृथ्वी, स्वर्ग आणि नरक धर्मार्थ नौका चालविण्याशिवाय गूहक दुसरे काहीच करीत नसे! आणि त्याने काही करायचे मनात आणले असते, तरी ते करायला त्याला वेळच मिळाला नसता. पहाटे तांबडे फुटण्यापूर्वीच यात्रेकरूंची दोन्ही तीरांवर गर्दी होई. इकडली माणसे तिकडे पोचवायच आणि तिकडली माणसे इकडे आणायची, यातच पूर्वेकडे उगवलेला सूर्य पश्चिमेकडे मावळून जाई. यात्रेकरू देतील ते त्याचे खाणे! कुणीतरी फेकून दिलेले फाटके धोतर हेच त्याचे वस्त्र! संध्याकाळ झाली की, तो अगदी गळून जाई. रहदारी थांबताच नौका तीराला लावून तो तिच्यातच झोपी जाई. झोपेत त्याला एखादेवेळी स्वप्न पडे. त्या स्वप्नात नदीत बुडता बुडता त्याने वाचविलेल्या एखाद्या लहान मुलाचा किंवा स्त्रीचा चेहरा तेवढा त्याला दिसे. या निस्वार्थी आत्म्याच्या पुण्याचे इंद्रला भय वाटू लागले! त्याचा मनात येऊ लागले - उद्या याने आपले इंद्रपद घेतले तर? सर्व देवांचा सल्ला घेऊन त्याने कलीला पृथ्वीवर पाठवून दिले. संध्याकाळ झाली होती. कली एका यात्रेकरूच्या वेषाने गूहकापाशी आला. गूहक अगदी दमून गेला होता. कली त्याला म्हणाला, ``भल्या गृहस्था, तू इतके श्रम करतोस! पण त्याचं फळ तुला काय मिळतं?`` गूहक नुसता हसला. कली मधूर वाणीने म्हणाला, ``इतक्या सुंदर बायका तुझ्या नावेतून प्रवास करतात; पण त्यांच्यापैकी एकीने तरी तुझे वल्ही मारून दुखणारे हात घटकाभर चेपले आहेत का?`` गूहकाने नकारार्थी मान हलविली. कली उद्गारला, ``बाबा, जग असेच कृतघ्न आहे! हे यात्रेकरू तुझ्या नावेतून मेवामिठाई खात जातात; पण तुला कधी त्यांनी गोडगोड खायला दिले आहे का? त्यांच्या हातात पेढा नि तुझ्या पदरात शिळ्या भाकरीचा तुकडा!`` गूहकाच्या मनात आले, ``खरचं हे जग फार कृतघ्न आहे. असल्या कृतघ्न जगात राहण्यापेक्षा -`` पण हे जग सोडून जायचे कुठे? कलीने त्याला दुसऱ्या जगाचा मार्ग दाखवला. त्या जगाचे नाव स्वर्ग! हे नवीन जग जुन्या जगापेक्षा कितीतरी कृतज्ञ आहे, असे गूहकाला वाटू लागले. तो चार पावले चालला न चालला तोच लताकुंजातून एखादी अप्सरा मुरकत मुरकत पुढे येई आणि त्याच्याकडे तिरप्या नजरेनं पाहात म्हणे, ``महाराज, आपण फार दमला असाल! दासीकडून चरणसेवा घ्यावी!`` बोलायला सवड न देताच ती त्याला लताकुंजात घेऊन जाई. तिथे तिचे हात गळ्याभोवती पडले की, कुंजात फुललेल्या फुलांच्या सुगंधावर आपण तरंगत आहोत, असा गूहकाला भास होई. प्रत्येक लताकुंजात एक एक अप्सरा अशा रीतीने त्याचे स्वागत करीत असे. इतकेच नव्हे, रंभा, उर्वशी, मेनका, घृताची या मोठ-मोठ्या अप्सरांना आता भांडणाचा एक नवाच विषय मिळाला. ``गूहकाचे प्रेम कुणावर आहे?`` गूहकाला स्वत:ला ते कधीच सांगता आले नाही. ज्या अप्सरेच्या बाहूपाशात तो असे, तिच्यावर आपले उत्कट प्रेम आहे, असे त्याला वाटे; पण ती दूर जाताच ते प्रेम हा एक गोड भास होता अशी त्याच्या मनात खात्री होई. अमृत प्यायचे नि अप्सरांच्या अलिंगनात कालक्रमणा करायची, एवढाच काय तो त्याला उद्योग उरला. एखादे वेळी आपल्या धर्मार्थ नौकेची त्याला आठवण होई, नाही असे नाही; पण तो कुठल्या तरी मधूर पूर्व स्मृतीत रमून जात असे, असे वाटताच त्याच्या सेवेला असलेली अप्सरा आपला बाहुपाश अधिकच दृढकरी. त्या पाशात त्या दिव्य आठवणीचा चोळामोळा होऊन जाई. असे किती दिवस गेले, ते गूहकाला कळलेही नाही. पण एक दिवस असा उजाडला की, त्याच्याकडे एकाही अप्सरेने ढुंकून पाहिले नाही! कुणीही ठुमकत ठुमकत त्याच्यापुढे अमृताचा पेला ठेवला नाही! या स्थित्यंतराचा अर्थच त्याला कळेना! मोठ्या प्रयासाने त्याने कलीला गाठले. कली त्याला नमस्कार करीत म्हणाला, ``आता हीच तुझी आमची शेवटची भेट!`` ``म्हणजे?`` गूहकाने विचारले. ``स्वर्गातला तुझा शेवटचा दिवस आहे आज! उद्या तू-`` ``उद्या कुठे जाणार मी?`` ``नरकात!`` विकट हास्य करीत कली उद्गारला. ``तुझे पुण्य तू उपभोग घेऊन संपवलंस! फुलांचं निर्माल्य झालं की ती टाकून देतात ना? तसं तुझ्या सारख्या माणसांचही निर्माल्य-`` कली पुढे काय म्हणाला हे गूहकाला ऐकूसुद्धा आले नाही. त्याच्या कानात नरकातल्या दुर्दैवी प्राण्यांच्या किंकाळ्यांचे पतिध्वनी घुमू लागले होते. दुसरे दिवशी देवदूतांनी गूहकाला स्वर्गद्वाराच्या बाहेर आणले आणि यमदूतांच्या हवाली केले. गूहक यमदूतांना म्हणाला, ``नरकात पाऊल टाकण्यापूर्वी एकदा पृथ्वीवर जाऊन येण्याची इच्छा आहे माझी!`` यमदूतांच्या मनातही भटकायचे होतेच! गूहक नदीतीरावरील आपल्या धर्मार्थनौकेकडे धावतच आला. त्याने पाहिले नौका चालवायला कुणी नसल्यामुळे यात्रेकरूंच्या पैकीच कुणीतरी वल्हवीत होता त्याला नीट वल्हवता येत नव्हते. नौका एकदम कलली. एक तान्हे मूल पाण्यात पडले, त्याच्या आईने किंकाळी फोडली. गूहकाने पाण्यात उडी टाकली. हा हा म्हणता तो त्या मुलापाशी पोचला. त्याने मूल बाहेर काढले. मूल फार घाबरले होते; पण ते जिवंत होते. गूहकाला विलक्षण आनंद झाला. त्या बालकाच्या आईचा चेहरा पाहताच त्याचे मन म्हणाले, ``अमृताची माधुरी आणि अप्सरांचे लावण्य या आनंदापुढे फिकी आहेत.`` यमदूतांनी तीरावरून हाक मारली, ``गूहक, चल, वेळ लावू नकोस!`` गूहक तीराकडे आला. त्याला पाहताच ते यमदूत दचकले. एक दुसऱ्याला म्हणाला, ``आपण भलताच मनुष्य घेऊन जात होतो. याच्या भोवतालचा हा पुण्याचा प्रकाश पहा. स्वर्गात जायचा अधिकार आहे याला!`` ``माझा स्वर्ग इथंच आहे!`` गूहक हसत उत्तरला. ``कुठं?`` यमदूताने विचारले. गूहकाने पाण्यातल्या नौकेकडे पाहिले. दृष्टीच्या मागोमाग त्याचे शरीर धावत गेले. पायांची हालचाल थांबताच वल्हविणाऱ्या हातांची हालचाल सुरू झाली. ...Read more